Ο Μάρτης στην λαογραφία

Ο Μάρτιος είναι ο τρίτος μήνας του πολιτικού έτους. Ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του ρωμαϊκού θεού του πολέμου Mars (δηλαδή του Άρη). Η παλαιό...

Ο Μάρτιος είναι ο τρίτος μήνας του πολιτικού έτους. Ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του ρωμαϊκού θεού του πολέμου Mars (δηλαδή του Άρη). Η παλαιότερη ρωμαϊκή ονομασία του Μάρτη ήταν Primus, δηλαδή Πρώτος μήνας του δεκάμηνου ρωμαϊκού έτους. Γι’αυτό η 1η Μαρτίου ονομαζόταν επίσης και Πάτριος πρωτοχρονιά και σχετιζόταν με την αρχή των πολεμικών επιχειρήσεων.

Αναφορικά με την αντιστοιχία του εν λόγω μήνα προς το αρχαίο αττικό ημερολόγιο, εν μέρει κάλυπτε τον Ελαφηβολιώνα, τον μήνα κατά τον οποίον γίνονταν οι μεγάλες θυσίες προς τιμήν της Ελαφηβόλου Αρτέμιδος.

Ως τον 7ο αιώνα εξακολουθούσαν να γιορτάζουν την 1η Μαρτίου με πομπές, χορούς και δώρα. Παραδοσιακά υπολείμματα είναι τα «χελιδονίσματα». Τα έψαλαν τα παιδιά πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι με ένα ξύλινο χελιδόνι στολισμένο, ένώ έδιναν στη νοικοκυρά φύλλα κισσού. Το τραγούδι είναι αναγγελτικό, αλλά και μαγικο-ευετηρικό:

Ήρθε, ήρθε χελιδόνα,

ήρθε κι άλλη μελιηδόνα.

Κάθησε και λάλησε

και γλυκά κελάδησε:

Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,

και Φλεβάρη φοβερέ,

κι αν φλεγίσεις κι αν τσικνίσεις,

καλοκαίρι θα μυρίσεις.

Κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις,

πάλιν άνοιξη θ’ανθίσεις.

Θάλασσαν επέρασα και στεριάν δεν ξέχασα.

Κύματα κι αν έσχισα, έσπειρα, κονόμησα.

Έφυγα κι άφηκα σύκα και σταυρόν και θημωνίτσα.

Κι ήρθα τώρα, κι ήυρα φύτρα,

κι ηύρα χόρτα, σπαρτά, βλήτρα,

βλήτρα, βλήτρα, φύτρα, φύτρα.

Η επανάληψη των λέξεων είναι κάτι σαν ξόρκι για να προκαλέσουν τη βλάστηση.

Τον Μάρτιο ο ελληνικός λαός προσονόμασε Ανοιξιάτη (γιατί είναι ο πρώτος μήνας της Άνοιξης), Κλαψομάρτη, Γδάρτη , Πεντάγνωμο (για το ευμετάβλητο του καιρού), Βαγγελιώτη (λόγω της μεγάλης γιορτής του Ευαγγελισμού), Φυτευτή.

Οι μητέρες απ’την πρωτομηνιά δένουν στα χέρια των παιδιών τους ένα βραχιόλι από πολύχρωμες κλωστές (συνήθως κόκκινη και άσπρη κλωστή στριμμένη) που το λένε μάρτη ή μαρτιάτικο για να μην τα μαυρίσει ο ήλιος. Είναι μια μαγική προφύλαξη (ασφαλιστικός κύκλος) για τη νέα εποχική περίοδο. Ο λαός λέει χαρακτηριστικά:

«Οπόχει κόρη ακριβή τον Μάρτη Ήλιος μη τη δει».

«Ο ήλιος του Μαρτιού τρυπά το κέρατο βοδιού».

«Του Μάρτη ο ήλιος βάφει και πέντε μήνες δεν ξεβάφει».

Για το έθιμο του σειρητιού γράφει και ο Κωστής Παλαμάς:

Ρόδιζ’ η πρώτη του Μάρτη μέρα

και στο παιδάκι της η μητέρα

γελώντας πάει:

«Με μάρτη έρχομαι το λαιμό σου

να στεφανώσω σαν άγγελός σου

θα σε φυλάει.

Από χρυσάφι, προτού να φέξει,

με τι φροντίδα το έχω πλέξει.

Για το χρυσό μου!

Με κάθε χρώμα το έχω ντύσει

ουράνιο τόξο, που θα στολίσει

τον ουρανό μου!»

Με την αρχή της Άνοιξης εμφανίζονται και οι επιδημίες, αλλά και ένα σωρό ενοχλητικά ζώα και ζωύφια όπως ποντικοί, φίδια, ψύλλοι. Στο νοικοκυριό, λοιπόν, γίνονταν εποχικοί καθαρισμοί (τινάγματα ρούχων, σκουπίσματα) με επωδές:

«Όξω ψύλλοι και κοριοί, (τότε που ήταν πολλοί)

μέσα οι νοικοκυροί!»

Η λαϊκή φαντασία αποδίδει την αστάθεια του καιρού που παρατηρείται στον δύστροπο χαρακτήρα του Μαρτίου, τον οποίο και πρωσοποιεί. Σύμφωνα με μια παράδοση, λοιπόν, ο μήνας Μάρτιος έχει δύο γυναίκες: μια πανέμορφη, αλλά φτωχή και μια κακάσχημη που όμως είναι πλούσια. Τα βράδια κοιμάται ανάμεσά τους. Όταν γυρίζει από τη μεριά της άσχημης, τη βλέπει και από το κακό του κάνει μέρες βροχερές και χειμωνιάτικες. Όταν πάλι γυρίζει προς την όμορφη κάνει ηλιόλουστες, ανοιξιάτικες μέρες.

Γι’αυτό ο Μάρτης μία κλαίει και μια γελά.

Ακόμη, η παράδοση λέει ότι οι τελευταίες μέρες του Μάρτη ονομάζονται «μέρες της γριάς» ή «γριές» γιατί πιστεύεται ότι αυτές τις μέρες τις έκλεψε από τον Φεβρουάριο για να τιμωρήσει μια γριά η οποία μίλησε περιφρονητικά γι’αυτόν.

Η γρια, δήθεν, παρόλες τις παλαβομάρες του Μάρτη, κατάφερε να διασώσει το νεογέννητο αρνάκι της και στο τέλος του μήνα σίγουρη για το θρίαμβό της και για την επερχόμενη καλοκαιρία τού είπε με αυθάδεια: «Πριτς Μάρτη μου, γλύτωσα τα’αρνάκι μου». Τότε κι αυτός βάλθηκε να την τιμωρήσει και τράβηξε την κακοκαιρία του για να παγώσει τη γριά και το αρνάκι.

Ο λαός λέει ακόμη σχετικά με τα μετεωρολογικά καπρίτσια του μήνα:

«Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης».

«Το Μάρτη ξύλα φύλαγε

μην κάψεις τα παλούκια».

«Το Μάρτη φύλα τ’άχυρα

μη χάσεις το ζευγάρι (τα βόδια)

και φύλαγε και το ψωμί

μη χάσεις το κοπέλι».

«Ο Μάρτης ως το γιόμα το ψοφάει

κι ως το βράδυ το βρωμάει».

Το τελευταίο λέγεται γιατί η παγωνιά του Μαρτιάτικου πρωινού μπορεί να σκοτώσει και η απογευματινή ζέστη είναι ικανή να αποσυνθέσει το θύμα του κρύου.

Περπερούνα

Η Περπερούνα, με διάφορα άλλα ονόματα συγγενικά, είναι ένα έθιμο του κύκλου της Ανοίξεως και αποβλέπει στην βροχή που είναι απαραίτητη για τα σπαρτά. Συνήθως νέα κορίτσια στολισμένα με πράσινα φυλλώματα και λουλούδια περιέρχονταν στους δρόμους και τα σπίτια τραγουδώντας το ανάλογο τραγούδι-επίκληση για βροχή. Εικάζεται η πιθανότητα να έχει τις ρίζες του στα Ελευσίνια Μυστήρια και ο Φωριέλ το θεωρεί πανάρχαιο.

Περπερούνα περπατεί,

περπατεί καμαρωτή

και τον Θιόν παρακαλεί

για να στείλη μια βροχή

μια βροχή καλή καλή

για ν’ανθίσουν τα λειβάδια

να φυτρώσουν τα σιτάρια

να μεθύσουν τ’αμπελάκια

να καρπίσουν σταφυλάκια.

Μπάρες μπάρες τα νερά

στα χωράφια τα ξερά

καθ’αστάχυ ένα ταγάρι

κάθε κλήμα ένα πιθάρι.

Εις τους κάμπους μας χαρές

οι βραγιές τους νοτερές

τα κρασιά μας σαν νερό

τα γεννήματα σωρό

για να χαίροντ’ οι φτωχοί

βάνοντάς τα στο σακκί

να βογγάη ο μυλωνάς

και να σκάζ’ ο αλευράς.

Κυριακή της Σταυροπροσκήνησης σήμερα και ο λαός την ονομάζει «του Λουλουδιού», «του Σταυρολούλουδου», «του Γιοφυλλιού» ή «Κυριακή Σταυρολουλουδιά» μια και ανθοστολίζεται προκαταβολικά ο Σταυρός που σε 3 εβδομάδες θα δεχτεί τον σταυρωμένο Χριστό.

Μεγάλη σημασία δίνουν στη Σταυροπροσκύνηση και οι ναυτικοί μας, μια και το «Μεσοσαράκοστο» τους θυμίζει το «εν μέσω πελάγει».

Ο «Μάρτης» ή «Μαρτιά»

Ο «Μάρτης» ή «Μαρτιά» είναι ένα παμπάλαιο έθιμο, με βαλκανική διασπορά. Πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα, και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων έδεναν μια κλωστή, την «Κρόκη», στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι.

Από τη 1η ως τις 31 του Μάρτη, τα παιδιά φορούν στον καρπό του χεριού τους ένα βραχιολάκι, φτιαγμένο από στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή, τον «Μάρτη» ή «Μαρτιά». Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ο «Μάρτης» προστατεύει τα πρόσωπα των παιδιών από τον πρώτο ήλιο της Άνοιξης, για να μην καούν. Τον φτιάχνουν την τελευταία μέρα του Φλεβάρη και τον φορούν την πρώτη μέρα του Μάρτη, πριν βγουν από το σπίτι.

Σε μερικές περιοχές ο Μάρτης φοριέται στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού σαν δαχτυλίδι για να μην σκοντάφτει ο κάτοχός του. Το βραχιολάκι αυτό το βγάζουν στο τέλος του μήνα, ή το αφήνουν πάνω στις τριανταφυλλιές όταν δουν το πρώτο χελιδόνι, για να τον πάρουν τα πουλιά και να χτίσουν τη φωλιά τους.

Το έθιμο του Μάρτη γιορτάζεται ίδιο και απαράλλαχτο στα Σκόπια με την ονομασία «Μάρτινκα» και στην Αλβανία ως «Βερόρε». Οι κάτοικοι των δυο γειτονικών μας χωρών φορούν βραχιόλια από κόκκινη και άσπρη κλωστή για να μην τους «πιάσει» ο ήλιος, τα οποία και βγάζουν στα τέλη του μήνα ή όταν δουν το πρώτο χελιδόνι. Άλλοι πάλι, δένουν τον «Μάρτη» σε κάποιο καρποφόρο δέντρο, ώστε να του χαρίσουν ανθοφορία, ενώ μερικοί τον τοποθετούν κάτω από μια πέτρα κι αν την επόμενη ημέρα βρουν δίπλα της ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι πολύ καλή.

Τηρώντας παραδόσεις και έθιμα αιώνων, οι Βούλγαροι, την πρώτη ημέρα του Μάρτη, φορούν στο πέτο τους στολίδια φτιαγμένα από άσπρες και κόκκινες κλωστές που αποκαλούνται «Μαρτενίτσα». Σε ορισμένες περιοχές της Βουλγαρίας, οι κάτοικοι τοποθετούν έξω από τα σπίτια τους ένα κομμάτι κόκκινου υφάσματος για να μην τους «κάψει η γιαγιά Μάρτα» (Μπάμπα Μάρτα, στα βουλγαρικά), που είναι η θηλυκή προσωποποίηση του μήνα Μάρτη. Η «Μαρτενίτσα» λειτουργεί στη συνείδηση του βουλγαρικού λαού ως φυλαχτό, το οποίο μάλιστα είθισται να προσφέρεται ως δώρο μεταξύ των μελών της οικογένειας, συνοδευόμενο από ευχές για υγεία και ευημερία.

Το ασπροκόκκινο στολίδι της 1ης του Μάρτη φέρει στα ρουμανικά την ονομασία «Μαρτιζόρ». Η κόκκινη κλωστή συμβολίζει την αγάπη για το ωραίο και η άσπρη την αγνότητα του φυτού χιονόφιλος, που ανθίζει τον Μάρτιο και είναι στενά συνδεδεμένο με αρκετά έθιμα και παραδόσεις της Ρουμανίας. Σύμφωνα με την μυθολογία, ο Θεός - Ήλιος μεταμορφώθηκε σε νεαρό άνδρα και κατέβηκε στη Γη για να πάρει μέρος σε μια γιορτή. Τον απήγαγε, όμως, ένας δράκος, με αποτέλεσμα να χαθεί και να βυθιστεί ο κόσμος στο σκοτάδι.

Μια ημέρα ένας νεαρός, μαζί με τους συντρόφους του σκότωσε τον δράκο και απελευθέρωσε τον Ήλιο, φέροντας την άνοιξη. Ο νεαρός έχασε τη ζωή του και το αίμα του -λέει ο μύθος- έβαψε κόκκινο το χιόνι. Από τότε, συνηθίζεται την 1η του Μάρτη όλοι οι νεαροί να πλέκουν το «Μαρτισόρ», με κόκκινη κλωστή που συμβολίζει το αίμα του νεαρού άνδρα και την αγάπη προς τη θυσία και άσπρη που συμβολίζει την αγνότητα.

πηγή: sansimera.gr

Παροιμίες και φράσεις σχετικές με το Μάρτιο.

Όπως το(ν) Μάρτη τα βουνά

ασπρίζουν απ' τα χιόνια,

έτσα ν' ασπρίσουν τα μαλλιά

τση νύφης απ' τα χρόνια.

(Κρητική γαμήλια ευχή).

1. Αλίμονό (ν)του

απού μαρτοκλαδέψει κι' απριλοσκάψει.

2. Άμα βρέξει ο Μάρτης

χαίρεται πάντα ο θεριστής.

3. Άμα μπει ο Μάρτης

ο χειμώνας πέρασε.

4. Άμα πατήσει ο Μάρτης

τέλειωσε και ο χειμώνας.

5. Α(ν) δε(ν) έρθει του Βαγγελισμού

μη λες/πεις πως ξεχειμώνιασε.

6. Αν κάμει ο Μάρτης δυο νερά

κι ο Απρίλης άλλο ένα,

χαρά σ' εκείνο(ν) το(ν) ξευγά

πού 'χει πολλά σπαρμένα.

7. Απ' έχει/όχει κόρη ακριβή

του/τον Μάρτη ήλιος μη(ν) τη δει.

8. Από Μαρτιού καλοκαιριά

κι απ' Αύγουστο χειμώνα.

9. Απ' το Μάρτη καλοκαίρι

κι απ' τον Αύγουστο χειμώνας.

10. Απ' τον Αύγουστο παλτό

κι απ' το Μάρτη πουκαμίσα/ισο.

11. Απ' το Τρυγητή χειμώνα

κι απ' το Μάρτη καλοκαίρι.

12. Βγήκ' ο Μάρτης;

Μπήκ' ο Μάης.

13. Η βροχή του Μάρτη

(είν' η) χαρά του θεριστή.

14. Καλλιά η μάνα σου να σε κλάψει

παρά ο ήλιος του Μάρτη να σε κάψει.

15. Καλοκαιριά τση (Υ)παπαντής,

μαρτιάτικος χειμώνας.

16. Λείπει ο Μάρτης

απ' τη Σαρακοστή.

17. Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,

και Φλεβάρη φοβερέ,

κι αν φλεβίσεις κι αν τσικνίσεις,

καλοκαίρι θα μυρίσεις.

18. Μάρτης άβροχος,

μούστος άμετρος.

19. Μάρτης γδάρτης

και κακός παλουκοκάφτης.

20. Μάρτης βρέχει,

θεριστής χαίρεται.

21. Μάρτης έβρεχε,

θεριστής χαιρότανε.

22. Μάρτης είναι

ή θα κλαίει ή θα γελά(ει).

23. Μαρτιού χιονιές

λαγού πορδές.

24. Ξύλα φύλαε το Μάρτη,

να μη(ν) κάψεις τα παλούκια.

25. Ο Αύγουστος για τα πανιά

κι ο Μάρτης για τα ξύλα.

26. Ο ήλιος του Μαρτιού

τρυπά(ει) το κέρατο του βουγιού.

27. Ο καλός ο Μάρτης στα κάρβουνα

κι ο κακός στον ήλιο.

28. Όλοι οι μήνες τρώνε κρέας

και ο Μάρτης κόκκαλα.

29 Όλοι οι μήνες τρώνε κρέας

και ο Μάρτης σπά(ει) κόκκαλα.

30. Όλο το Μάρτη φύλα(γ)ε

ως τσι δέκα τ' Απρίλη.

31. Ο Μάρτης βρέχει,

ο θεριστής χαίρεται.

32. Ο Μάρτης βρέχει,

ποτέ (ν-του να) μη(ν) πάψει.

33. Ο Μάρτης έβρεχε,

ο θεριστής εχαίρουνταν.

34. Ο Μάρτης κι αν εχιόνισε

γρήγορα θα μαυρίσει.

35. Ο Μάρτης ο καλόγνωμος

πέντε φορές εχιόνισε

και πάλι το μετάνιωσε

που δεν εξαναχιόνισε.

36. Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος

πέντε φορές εχιόνισε

και πάλι το μετάνιωσε

και πάλι ξαναχιόνισε.

37. Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος

πέντε φορές εχιόνισε

και πάλι το μετάνιωσε

που δεν εξαναχιόνισε.

38. Ο Μάρτης πότε κλαίει

και πότε γελά(ει).

39. Ο Μάρτης τη μια κλαίει

(και) την άλλη γελά(ει).

40. Ο Μάρτης, το πρωί το ψόφισε

και το βράδυ το βρώμισε.

41. Όξω Κουτσοφλέβαρε,

ν'α 'ρθει ο Μάρτης με τη χαρά

και τα λουλούδια.

42. Όξω ο Κουτσοφλέβαρος,

όξω ψύλλοι, (μ)ποντικοί,

μέσα Μάρτης και χαρά

και καλή νοικοκυερά/κυρά.

43. Όταν βρέχει το Μάρτη

ίρονται οι θεριστάδες.

44. Πάρε το Μάρτη πηγάδι μου

και δόσμου τη δροσιά σου.

45. Σαν βρέχει ο Μάρτης

χαίρεται ο θεριστής.

46. Τ' Αυγούστου οι δρίμες στα πανιά

και του Μαρτιού στα ξύλα.

47. Τα λόγια σου είναι ψεύτικα

σαν του Μαρτιού το χιόνι,

απού το ρίχνει από βραδύς

και το πρωί το λειώνει.

48. (Ο Μάρτης) Τα παλιά παλούκια καίει

και καινούργια πάει και φέρνει.

49. Το Μάρτη ξύλα φύλαε

και τ' Απριλιού ως τις δέκα.

50. Το Μάρτη ο ήλιος βάφει

και πέντε μήνες δεν ξεβάφει.

51. Το Μάρτη ξύλα φύλαες,

το Μάη το κριθάρι,

και τον Απρίλη τ' άχερα

μη χάσεις το ζευγάρι.

52. Το Μαρτιάτικο νερό

είναι χρυσάφι ούλο.

53. Τον Απρίλη και το(ν) Μάρτη

παίρνει ακαμάτη εργάτη.

54. Το(ν) Μάρτη κι αν τον αγαπάς,

φίλο να μην τον κάμεις/νεις.

55. Το(ν) Μάρτη ξύλα φύλα(ξ)ε,

μη(ν) κάψεις τα παλούκια.

56. Του Μάρτη οι αυγές με κάψανε,

του Μάη τα μεσημέρια.

57. Του Μαρτιού τα πηλά

από τα 'σπέρας ως ταχιά.

58. Το χιόνι του Γενάρη είναι κοπριά

και του Μαρτιού είναι φωτιά.

59. Φύλα(ε) ξύλα για το Μάρτη

και μη κάψεις τα παλούκια.