Μάριος Μπέγζος- Ηθική και Ηθικισμός

Πεντηκοστήν εορτάζομεν σήμερα και επέλεξα ένα κείμενο όχι άμεσα συνυφασμένο με την σημερινή εορτή αλλά ένα απόσπασμα από το βιβλίο του καθηγ...

Πεντηκοστήν εορτάζομεν σήμερα και επέλεξα ένα κείμενο όχι άμεσα συνυφασμένο με την σημερινή εορτή αλλά ένα απόσπασμα από το βιβλίο του καθηγητή μου και πρόσφατα εκλεγμένου κοσμήτορα της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μάριου Μπέγζου* "Ψυχολογία της Θρησκείας (εκδ. Ελληνικά Γράμματα 1996).
Αποτελεί ιδιαίτερη χαρά η εκλογή του κ. Μπέγζου σε όλους που περάσαμε από τα "χέρια" του ,  ενός καθηγητή που κοσμεί την Ακαδημαϊκή κοινότητα με το ήθος του την άρτια επιστημονική του κατάρτιση αλλά και την μεταλαμπάδευση αξιών και γνώσεων όχι μέσα από στείρο ακαδημαϊσμό και ηθικιστική θεολογία, αλλά μέσα από "άγγιγμα" πραγμάτων, έρευνα, διάλογο και λόγο μακριά από τον  ευσεβισμό της μικροαστικής θρησκευτικότητας.
Αλησμόνητες θα μείνουν οι παραδόσεις μαθημάτων στα έδρανα της σχολής αλλά και τα συγκλονιστικά χειμερινά απογεύματα στα μεταπτυχιακά σεμινάρια θρησκειολογικών ερευνών κάπου εκεί πίσω από το Μουσείο Αθηνών με τις ατέλειωτες συζητήσεις ...Δάσκαλε σ ευχαριστούμε!!!

τα έδρανα της Θεολογικής σχολής

Ηθική και Ηθικισμός
του Μάριου Μέγζου κοσμήτορα Θεολογικής Σχολής Αθηνών

"Το μυστικό της ανθρώπινης ύπαρξης είναι τούτο: «δε θέλει μονάχα να ζει, μα και να ξέρει γιατί ζει», μας εξομολογείται κάποιος ήρωας του Ντοστογιέφσκι. Δεν αρκεί μόνο ότι ζούμε, αλλά χρειάζεται να έχει νόημα ο βίος μας. Πέρα και πάνω από το «τί» είναι η ζωή, υπάρχει και το «γιατί» άραγε ζούμε. Κάθε απάντηση σε αυτό το τελευταίο ερώτημα διαμορφώνει έναν ορισμένο τρόπο ζωής.

Αυτό λέγεται ήθος: είναι ο τρόπος που ζούμε τη ζωή μας. Με αυτήν την έννοια το ήθος και η ζωή είναι σύμφυτα. Δεν μπορείς να ζήσεις χωρίς ένα νόημα και δίχως κάποιο τρόπο εμβίωσης αυτού του νοήματος. Ίσα-ίσα μάλιστα, από τον τρόπο που ζούμε τη ζωή μας αποφαινόμαστε αν τη χαιρόμαστε ή όχι, αν ευτυχούμε ή δυστυχούμε, αν τελικά ο βίος μας είναι αβίωτος.

Όταν το ήθος συστηματοποιείται και θεωρητικοποιείται, τότε συγκροτείται ηθική. Πρόκειται για τη γενίκευση και την κωδικοποίηση του τρόπου της ζωής, που διατυπώνεται με απαγορεύσεις («ού», «μη») και προτροπές, αρνητικά και θετικά, όπως χαρακτηριστικά εμφαίνεται στο μωσαϊκό δεκάλογο ή στην καντιανή κατηγορική προστακτική. Η ηθική είναι συστηματική, ενώ το ήθος μένει εφαρμοσμένο, βιωμένο. Η ηθική είναι η θεωρία του ήθους. Πρόκειται για τη βιωμένη πρακτική που εκφράζεται με θεωρητικούς όρους.

Όποτε η ζωή αποκτήσει νόημα, τότε γεννιέται το ήθος. Όταν ο άνθρωπος βρει κάποιο νόημα στη βιοτή του, τότε συμπεριφέρεται στη καθημερινότητά του με ορισμένο τρόπο, εναρμονίζει το ήθος του με τη νοηματοδότηση της ζωής του. Στη συνέχεια, αργά ή γρήγορα, θα διατυπωθεί θεωρητικά και συστηματικά ότι εμβιώνεται έμπρακτα, κι έτσι θα συγκροτηθεί μια ηθική θεωρία, διδασκαλία κλπ.

Η ηθική είναι η θεωρία της ζωής. Το ήθος είναι γέννημα της ζωής. Όπου πάλλει η ζωή, εκεί εμφανίζεται η ηθική. Το άνθος του δένδρου της ζωής λέγεται ήθος και ο καρπός του ονομάζεται ηθική. Δεν πρέπει όμως να εξισώσουμε την ηθική με τη θρησκεία. Μπορεί ιστορικά να είναι η θρησκεία το λίκνο της ηθικής, ωστόσο δεν αποτελεί την αποκλειστική πηγή έμπνευσης κάθε ηθικής διδασκαλίας, ιδιαιτέρως μάλιστα στο νεώτερο δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό. Η φιλοσοφία και η πολιτική ιδεολογία κατασκεύασαν δική τους ηθική με ή χωρίς Θεό, ανθρωπιστική ή κοινωνιστική, αθεϊστική ή αγνωστικιστική. Ηθική έχουμε από το δεκάλογο του Μωυσή μέχρι την καθηκοντολογία του Κάντ, από τον στωικισμό έως τον ευδαιμονισμό, από τη μαρξιστική πραξιολογία ως τον κώδικα επαγγελματικής δεοντολογίας κάθε κλάδου. Επομένως η θρησκεία διαφοροποιείται από την ηθική, παρότι σχετίζεται μαζί της ιστορικά.

Ανάμεσα στην ηθική και στον ηθικισμό υπάρχει τεράστια διαφορά. Εντελώς άλλο είναι η ηθική ως θεωρία του ήθους και ολότελα διαφορετικό μέγεθος συνιστά ο ηθικισμός ή ο μοραλισμός (ηθικοκρατία, ηθικολογία). Πρόκειται για την απολυτοποίηση της ηθικής και τη μονομέρεια του ήθους. Ηθικισμός είναι η υπερβολή της ηθικής. Όπως η έλλειψή της, συνιστά την ανηθικότητα, την αήθεια, έτσι και η υπερβολή της ηθικής φέρνει στην ηθικολογία.

Αν η ηθική είναι σύμφυτη με τη ζωή, όπως τη περιγράψαμε προηγουμένως, η ηθικοκρατία είναι αντίθετη στη ζωή. Ο ηθικισμός είναι το καρκίνωμα της ηθικής. Το «γράμμα» της ηθικολογίας νεκρώνει το «πνεύμα» της ζωής. Έτσι ο ηθικισμός σκοτώνει το ήθος, επειδή απολιθώνει τη ζωή. Γι' αυτό τελικά η ηθικολογία αναιρεί την ηθική. Άλλο είναι το ηθικό και εντελώς άλλο είναι το ηθικιστικό ή ηθικολογικό.

Η ηθική χρειάζεται. Ο ηθικισμός περισσεύει. Όπως το ήθος είναι απαραίτητο στη ζωή μας, έτσι και η ηθική θεωρία είναι αναγκαία. Όμως η ηθικολογία ως νέκρωση της ζωής είναι περιττή και επιζήμια. Τι κοινό υπάρχει ανάμεσα στο λαό και στο λαϊκισμό, στο έθνος και στον εθνικισμό, στην ευσέβεια και στον ευσεβισμό, στο ήθος και στον ηθικισμό; Κάθε -ισμός είναι η άρνηση του υποτιθέμενου φορέα του: ο ευσεβισμός της ευσέβειας και ο ηθικισμός του ήθους.

Το πιο αποτελεσματικό όπλο εναντίον του ηθικισμού είναι η ηθική. Κάθε τυφλή και αδιαφοροποίητη άρνηση της ηθικής εν ονόματι του ηθικισμού οδηγεί στο μηδενισμό, τον οποίο χρησιμοποιούν οι ηθικολόγοι για να κατασκευάσουν εκ των υστέρων τεχνικά επινοήματα υπέρ του μοραλισμού τους. Μόνο η ηθική μπορεί να ανασκευάσει τον ηθικισμό. Όπως μόνο η λαϊκή ευσέβεια των απλών ανθρώπων με την άδολη πίστη μπορεί να εκτοπίσει τον ευσεβισμό της μικροαστικής θρησκευτικότητας. Όχι μόνο μπορούμε, αλλά οφείλουμε να καλλιεργήσουμε μιαν ηθική ενάντια στον ηθικισμό.

Αν κάποιος μας ρωτήσει πως τέλος πάντων διαχωρίζουμε την ηθική από την ηθικολογία, θα του απαντήσουμε με απλά παραδείγματα. Ο δεκάλογος του Μωυσή είναι ηθική, αλλά ο φαρισαϊσμός είναι ηθικισμός. Το «ού κλέψεις, ου φονεύσεις, ου ψευδομαρτυρήσεις» συνιστούν ηθική. Όταν όμως ο Χριστός θεραπεύει ασθενείς κατά την ημέρα του Σαββάτου, προκαλεί τη δυσφορία των ηθικιστών εκείνου του καιρού για τη δήθεν παραβίαση της ιεράς αργίας. Και η απάντησή Του μένει αποστομωτική: «το Σάββατον δια τον άνθρωπον εγένετο, ούχ ο άνθρωπος δια το Σάββατον» (Μαρκ. 2,27).

Οι φαρισαίοι ηθικολόγοι μέμφονταν τον Ιησού για τις συναναστροφές Του με πόρνες και τελώνες. Ο φιλάργυρος προδότης μαθητής Του «σκανδαλίζεται» που η Μαρία, η αδελφή του νεκροαναστημένου Λαζάρου, περιποιείται τον Ιησού με ακριβά αρώματα, και η πρόφαση του ηθικιστή Ιούδα απέναντι στον ηθικό Ιησού ήταν: «διατί τούτον το μύρον ουκ επράθη τριακοσίων δηναρίων και εδόθη πτωχοίς;» (Ιωαν. 12,5). Όλο το Ευαγγέλιο μπορεί να αναγνωσθεί ως μία διαρκής διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην ηθική και στην ηθικολογία.

Ο ιησουιτισμός του ρωμαικοκαθολικισμού με το δόγμα «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» και την ιεροεξεταστική πρακτική του είναι κλασικό κρούσμα ηθικισμού στο Χριστιανισμό. Τέλος, ο ευσεβισμός του προτεσταντισμού με τον πουριτανισμό, τον πιετισμό και τη βικτωριανή σεμνοτυφία συνιστά το ανώτατο στάδιο του ηθικισμού, το τελευταίο σκαλοπάτι της ηθικολογίας και το έσχατο κατάλοιπο της ηθικοκρατίας σήμερα."

απόσπασμα από το βιβλίο "Ψυχολογία της Θρησκείας (εκδ. Ελληνικά Γράμματα 1996)

*O Μάριος Περικλέους Μπέγζος γεννήθηκε την 27η Νοεμβρίου 1951 στην Αθήνα, όπου ολοκλήρωσε την εγκύκλια μόρφωσή του (1963-1969).

Σπούδασε θεολογία και φιλοσοφία στα Πανεπιστήμια Αθηνών (1969-1973), Γενεύης (1973-1974) και Τυβίγκης (1979-1981) με υποτροφίες του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών (IΚΥ), του Παγκόσμιου Συμβουλίου Εκκλησιών (WCC), της Γερμανικής Κρατικής Υπηρεσίας Μορφωτικών Ανταλλαγών (DAAD) και του ερευνητικού Ιδρύματος Alexander von Humboldt καθώς επίσης φοίτησε (1973-1977) στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Από το 1975 εργάζεται στην Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών ως επιστημονικός βοηθός του Νίκου Νησιώτη, τον οποίο διαδέχθηκε μετέπειτα.

Αναγορεύτηκε διδάκτορας το 1985 με διατριβή για την φιλοσοφία της θρησκείας του φυσι­κού Βέρνερ Χάιζενμπεργκ. Διδάσκει Συγκριτική Φιλοσοφία της Θρησκείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (Θεολογική Σχολή) ως λέκτορας από το 1986, επίκουρος καθηγητής από το 1991, αναπληρωτής καθη­γητής από το 1999 και καθηγητής από το 2003.

Παράλληλα παραδίδει μαθήματα φιλοσοφίας της θρησκείας στο Πανεπιστήμιο του Μαρβούργου της Γερμανίας (Marburg an der Lahn) κάθε εαρινό εξάμηνο (1991-1997), καθώς επίσης ψυχολογία της θρησκείας και κοινωνιολογία της θρησκείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Έχει δημοσιεύσει εικοσάδα αυτοτελών βιβλίων και πλειάδα άρθρων σε επιστημονικά περιοδικά, πανεπιστημιακές επετηρίδες και αφιερωματικούς τόμους.

Είναι τακτικός συνεργάτης επιστημονικών λεξικών και εγκυκλοπαιδειών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό (Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια, Φιλοσοφικό και Κοινωνιολογικό Λεξικό, Ελληνική Εκπαιδευτική Εγκυκλοπαίδεια της Εκδοτικής Αθηνών, Θρησκειολογικό Λεξικό, Theologenlexikon, RGC κ.ά.).

Τυγχάνει επίσης μέλος επι­στημονικών εταιρειών του εσωτερικού (Ελληνική Φιλοσοφική Εταιρεία, Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός», Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία κ.ά.) και του εξωτερικού (Academie International des Sciences Religieuses, Societas Oecumenica - European Society for Ecumenical Research κ.ά.), διευθυντής της σειράς «Θρησκειολογία» των εκδό­σεων Ελληνικά Γράμματα και τακτικός αρθρογράφος αθηναϊκών εφημερίδων (Βήμα, Νέα, Ελευθεροτυπία, Καθημερινή).

Συγγραφέας του εγχειριδίου της Γ΄ Λυκείου «Θέματα Χριστιανικής Ηθικής» (1998) και μέλος κριτικής επιτροπής σχολικών βοηθημάτων του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, διετέλεσε πρώτος Ακαδημαϊκός Υπεύθυνος του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Ορθόδοξη Θεολογία» του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ, 1998 – 2001) και πρώτος Ακαδημαϊκός Υπεύθυνος του νεοσύστατου Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Φύλο και Θρησκεία» (2003-2008) του Τμήματος Θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.

Τον Μάρτιο 2009 ορίστηκε Διευθυντής του Διορθοδόξου Κέντρου της Εκκλησίας της Ελλάδος, επιμορφωτικού οργανισμού και συνεδριακού κέντρου της Εκκλησίας της Ελλάδος που στεγάζεται στην Ιερά Μονή Πεντέλης.

Το δοκιμιακό έργο του έτυχε διακρίσεων (Βραβείο Π. Φωτέα, 1999, Βραβείο Ελληνικού Κέντρου P.E.N. Club, 2007).

Μελετήματά του έχουν μεταφρασθεί σε άλλες γλώσσες (αγγλική, γαλλική, γερμανική, ιταλική, ουγγρική, κινεζική) και έχει εκπονήσει δοκίμια σε αγγλική και γερμανική γλώσσα. Είναι έγγαμος (1979) και πατέρας ενός γιού (1983).

ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ-NEWS επιτρέπεται η αναδημοσίευση με υποχρέωση αναφοράς πηγής προέλευσης