Ελευθερία!

του Χρήστου Κ. Κουτσουρή   Λίγες έννοιες είχαν μια τόσο μπερδεμένη ιστορία. Λίγες έννοιες υπέστησαν τόσες παρεξηγήσεις, καταχρήσεις, κακοπο...

του Χρήστου Κ. Κουτσουρή  

Λίγες έννοιες είχαν μια τόσο μπερδεμένη ιστορία. Λίγες έννοιες υπέστησαν τόσες παρεξηγήσεις, καταχρήσεις, κακοποιήσεις. Για τους Ρωμαίους η λέξη Libertas συνδέεται και αξεχώριστα με την καθιερωμένη δουλεία: δεν έχει άμεση πολιτική έννοια. Στην Ελλάδα απ την αρχή παίρνει ευρύτερη σημασία – συνδεδεμένη με την έννοια του «βαρβάρου» - δηλαδή την σημασία της πολιτικής αυτοδιοίκησης του πολίτη.

Έτσι την εννοούσαν οι τυραννοκτόνοι, όλοι εκείνοι που πολέμησαν την υποδούλωση, όπως διαμορφώθηκε κάτω από το τέλειο σύστημα καταπίεσης των Περσών, των Αιγυπτίων και ακόμη των Σπαρτιατών. (Ταυτόχρονα τούτο αποδεικνύει ότι ο θεσμός της δουλείας για την αρχαία Ελλάδα

δεν είχε την οικονομική και κοινωνική σημασία όπως η ευρωπαϊκή ιστοριογραφία το θέλει, με ανεπίτρεπτη γενίκευση. Η κρατική μορφή της αρχαίας δημοκρατίας, το οικονομικό της σύστημα δεν βασίζεται στη δουλεία, όπως στη Ρώμη ή στις μεγάλες αυτοκρατορίες της Μέσης Ανατολής ή στη Σπάρτη, που ο θεσμός του είλωτα παρουσιάζεται σαν ιδιόμορφη παραλλαγή του θεσμού των δούλων).

Έτσι η «Ελευθερία» πάντα ταυτίζεται από τον Έλληνα σαν βασικός θεσμός της «Δημοκρατίας», πράγμα που τον ξεχωρίζει από τους «Βαρβάρους».

Οι ρίζες βρίσκονται ίσως στην θρησκεία, όπως διαμορφώθηκε στους «σκοτεινούς αιώνες» μετά την κάθοδο των Δωριέων. Ήταν μια θρησκεία που δεν έχει ανάλογο σε κανένα άλλο λαό της αρχαιότητας. Δεν υπήρχε μια σαφής ιεραρχία των θεών που να ήταν η αντικατόπτρισα κυριαρχικών θεσμών, αλλά μόνο η παράξενη σχέση του μοιραίου και του παραλόγου, στην έννοια του υπαρξισμού. Η βαθειά απαισιοδοξία αυτής της θρησκείας συγκεντρώθηκε σε μια πιο βαθειά αγάπη της ζωής.

ΕΔΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ και τούτο αποτελεί μια διαλεκτική αισιοδοξία: το ιδανικό κλίμα για την έννοια της Ελευθερίας. Οι θεοί του Ολύμπου ήταν μια παράξενη «συμμορία» από μητριαρχικές μητέρες, πατριαρχικούς βίαιους πολεμιστές, περίεργους ληστές-εμπόρους και κλέφτες. Δεν ήταν βασιλιάδες ούτε φεουδάρχες, μήτε αστοί. Ο υπαρξισμός αυτής της θρησκείας ήθελε να υποταχτούν αυτοί οι «αθάνατοι» στην Μοίρα όπως οι θνητοί, να είναι ανελεύθεροι αλλά και τόσο ελεύθεροι όπως

οι θνητοί: γι΄ αυτό ζήλευαν οι θεοί τους θνητούς. Και γι΄αυτό συμμερίζονται τα πάθη των θνητών. Η Στοά διδάσκει ότι τα πάθη πρέπει να νικηθούν. Αυτή η διδασκαλία είχε αρχίσει από τον Πλάτωνα , που ήταν αντιπρόσωπος της πατριαρχικής αριστοκρατίας. Το μήνυμα αυτής της διδασκαλίας ήταν, ότι η

ελευθερία ευρίσκεται στην υποταγή. Στην εποχή του Πλάτωνα κανένας Έλληνας δεν είχε προσέξει αυτή τη διδασκαλία. Μόνο όταν η Ελληνική Δημοκρατία εξαφανίστηκε κάτω από την κυριαρχία των Μακεδόνων και η φιλοσοφία της Στοάς έγινε η πιο ισχυρή έκφραση του Ελληνισμού, απλώθηκε αυτό το μήνυμά της, ίσως σαν ιδανική αυτοάμυνα στην ιδεολογική κουλτούρα της Ευρώπης. Οι ίδιοι οι Έλληνες – πάντοτε σαν λαός, όχι σαν ημικυρίαρχη τάξη επί Μακεδόνων, Ρωμαιοκρατίας και Βυζαντίου-έμειναν άθικτοι απ΄αυτή τη διδασκαλία όπως και δεν έθιξαν κανένα απ΄τα πολύπλοκα

φιλοσοφικά συστήματα που είχε δώσει η σε δηλώσεις αρχαία Ελληνική κοινωνία που άλλωστε δεν ήταν τίποτε άλλο παρά το χόμπι των ολίγων και σαν τέτοιο η έκφραση ταξικών διαφορών, ακριβώς στο ρόλο της φιλοσοφίας, σαν υποκατάστατο της θρησκείας και συμπλήρωμα του βασικού ελλείμματος της: δηλαδή ότι αυτή η θρησκεία δεν είχε κανένα σύστημα, προπαντός ηθικής μορφής και έτσι δεν

μπορούσε να χρησιμεύσει σαν μέσον καταπίεσης. Έτσι το βασικό ψυχολογικό σημείο του Ελληνισμού από τις αρχές έμεινε αμετάβλητα η ελευθερία των παθών σαν μοναδική δύναμη που τρέφει την

Ελευθερία στην ζωντανή της έννοια. Έτσι αποδεικνύεται η αντίφαση της διδασκαλίας της Στοάς ότι η υπερνίκηση των παθών απελευθερώνει τον άνθρωπο, αντίφαση καταπιεσμένων κοινωνικών δομών: η

υπερνίκηση των παθών δεν απελευθερώνει, αλλά υποδουλώνει.

Είναι αξιοσημείωτο ότι η κλίση προς τα πάθη είναι γενικό χαρακτηριστικό όλων των λαών της Μεσογείου: είναι κοινό σημείο Ισπανών, Ιταλών, Ελλήνων, Αράβων.

Είναι αδύνατον να ερευνηθεί μέχρι ποιο βάθος της προϊστορικής εποχής φτάνουν οι ρίζες αυτής της ψυχολογικής ιδιομορφίας.

Ίσως να αντικατοπτρίζουν μια πανάρχαια μητριαρχική κληρονομιά. Πάντως η πιο καθαρή μορφή της διαλεκτικής ενότητας του Πάθους και της Ελευθερίας φαίνεται να διατηρείται σε μας, τους Έλληνες, γιατί η Ελλάδα ήταν η περιοχή η λιγότερο εκτεθειμένη σε ξένες επιρροές. Στις άλλες περιοχές αναμιγνύονται ξένα στοιχεία με την διαλεκτική ενότητα του Πάθους και της Ελευθερίας: στην Ισπανία η σκοτεινή αλαζονεία των της γοτθο-γερμανικής φεουδαρχίας, με αραβικά στοιχεία, που από άλλες πηγές-από τις πατριαρχικές νομαδικές φιλές της ερήμου-χαρακτηρίζονται από τα ίδια σημάδια της κληρονομικής φυλετικής «τιμής». Στην Ιταλία η νεόπλουτη κοινωνία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας-κοσμοκρατορίας προσθέτει από υποδουλωμένο πάθος την ψεύτικη χειρονομία του θεατρίνου, ίσως και ιδιαίτερα στην πλήρη απομίμηση του πολιτισμού των περιφρονημένων Ελλήνων που στην πραγματικότητα είναι υποδουλωμένοι: έτσι δεν μένει παρά το πάθος της κυριαρχίας και αυτό εξουδετερώνει κάθε αίσθημα ελευθερίας.

Έτσι από την Μαδρίτη μέχρι το Κάιρο, από τη Ρώμη μέχρι τη Μέση Ανατολή υψώνεται τα φάσμα της κυριαρχίας της πατριαρχίας και σκεπάζει τα κατάλοιπα της μητριαρχικής κληρονομιάς. Μόνο στην Ελλάδα δεν φαίνεται ότι ποτέ δεν τελείωσε η πάλη ανάμεσα στην μητριαρχική βάση και στα πατριαρχικά στρώματα, η «ανδρόγυνη» πάλη, ενώνει το πάθος με την Ελευθερία. Και αφού η Ελευθερία και το Πάθος συνδέονται όπως το άτομο με την κοινωνία, επόμενο είναι, να συνδέονται με τα δυο και το στοιχείο του χάους.

Αυτή η τριάδα φαίνεται να ήταν η ρίζα όλων των προσπαθειών να δημιουργηθεί το μέτρο , η ιδανική κοινωνία στο ιδανικό κράτος, χωρίς να φιμώσει η προσπάθεια αυτή ούτε μια στιγμή τον ζωοφόρο σύνδεσμο Πάθους, Ελευθερίας και Χάους. Γι΄αυτό έχτισαν οι πρόγονοί μας Έλληνες π.χ.το  Παρθενώνα (παιδότοπός μου) όχι σαν σύμβολο της κυριαρχίας του θεού-βασιλιά, ούτε για ν΄απαθανατίσουν την φυλετική δόξα, αλλά μόνο για το κέφι της στιγμής εκείνης μαζί με τον πολύ πρακτικό τρόπο μιάς «Εθνικής Τράπεζας», γιατί η φορεσιά της τεράστιας φορεσιάς της Αθηνάς του Φειδία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά αποθέματα χρυσού της Αττικής Συμμαχίας.

Είναι χαρακτηριστικό ότι το μοναδικό πείραμα, να εφαρμοστεί μέσα στο χάος το ιδανικό κράτος, η Πολιτεία του Πλάτωνα, έγινε μακριά απ΄ το μητρικό έδαφος, τη Σικελία, όπου και αμέσως ναυάγησε. Όλα αυτά δεν ήταν άλλο παρά η ζωντανή έκφραση του αισθήματος της ζωής, του «Εδώ και Τώρα». Γι΄αυτό δεν έγινα ποτέ απολιθωμένες μορφές, δομές, αρχέτυπα κυριαρχίας. Μόνο η βάση, η Ελληνική

συνείδηση και το υποσυνείδητο, ο άνθρωπος, ο υποκειμενικός παράγων σαν αντικειμενικός, έμεινε στην ταυτότητά του, βασισμένη στο μέτρο έκφρασης: την γλώσσα απ τις Μυκήνες ως το Βυζάντιο, ως

την Τουρκοκρατία, έως σήμερα.

Χρήστος Κ. Κουτσουρής

(φωτογραφία: "Καλάβρυτα" έργο του Καλαβρυτινού ζωγράφου Κώστα Κουτσουρή)