Παραδοσιακή αρχιτεκτονική- Πετροπελεκητάδες και τα «Μαστοροχώρια» των Καλαβρύτων

Αφιερωμένο στην μνήμη του μεγάλου τεχνίτη Παναγιώτη(Τάκη) Κυριαζή 1927-2003 ο Λεχουρίτης Παναγιώτης (Τάκης) Κυριαζής επί το έργο (όλα λ...

Αφιερωμένο στην μνήμη του μεγάλου τεχνίτη Παναγιώτη(Τάκη) Κυριαζή 1927-2003

ο Λεχουρίτης Παναγιώτης (Τάκης) Κυριαζής επί το έργο (όλα λαξευμένα στο χέρι)

Σε ολόκληρη την Αχαΐα υπάρχουν αξιοθαύμαστα δείγματα μιας ιδιαίτερης Λαϊκής Αρχιτεκτονικής, που κυριάρχησε από τις αρχές του 18ου αιώνα, φορείς της οποίας ήταν οι φημισμένοι «Πετροπελεκητάδες» Κλουκινοχωρίτες ή Βαρβαρίτες και Αγιοβαρβαρίτες Μαστόροι.Το όνομά τους, προερχόταν από την περιοχή προέλευσής τους, δηλαδή από τα λεγόμενα «Κλουκινοχώρια» ή «Κλουκίνες» του σημερινού Δημοτικού διαμερίσματος Ακράτας. Πρόκειται για τα χωριά: Αγία Βαρβάρα (γι΄ αυτό και «Βαρβαρίτες»), Αγρίδι, Σόλο, Περιστέρα, Μεσορρούγι, Ζαρούχλα κ.ά., που βρίσκονται, αμφιθεατρικά χτισμένα, στους πρόποδες του Χελμού ή Αροανίων και σε μια απόσταση 40 χλμ. περίπου από την Ακράτα.Πλησίον των χωριών υπήρχε, κατά την αρχαιότητα, η «Ιερά πόλις» Νώνακρις, που ανήκε στην αρχαία Αρκαδία, από την οποία προήλθε (και διατηρήθηκε μέχρι τις αρχές του 13ου αιώνα) η παλαιά ονομασία «χωριά της Νωνάκριδος». Επειδή όμως, μετά τη Φράγκικη κατάκτηση (1204) η περιοχή προσφέρθηκε, ως φέουδο, στο Λατίνο Αρχιεπίσκοπο Πατρών Αντέλο, ο οποίος, στη συνέχεια, την παραχώρησε, ως μετόχι, στην Παρισινή Μονή του Cluny («Κλουνύ»), της οποίας ήταν μέλος, η περιοχή μετονομάστηκε σε «Κλουκίνες» και «Κλουκινοχώρια».

Λειβάρτζι-κατασκευή Παναγιώτης(Τάκης) Κυριαζής

• Συνδυασμός Πέτρας και Ξύλου Η τεχνική των Βαρβαριτών μαστόρων είναι αποτυπωμένη στο Γεφύρι της Πλατανιώτισσας, σε πολλά πυργόσπιτα και πύργους και κυρίως στους ορεινούς οικισμούς, όπου επικρατεί ο λαϊκός τύπος σπιτιών, στον οποίο οι Βαρβαρίτες έδωσαν το δικό τους, ιδιαίτερο, ύφος, που τους διαφοροποίησε από τους ανταγωνιστές τους Ηπειρώτες, Μακεδόνες και Λαγκαδινούς μαστόρους. Ως κατ΄ εξοχήν λαϊκοί μαστόροι, είχαν την ικανότητα να προσαρμόζουν την τεχνική τους στις οικονομικές δυνατότητες των πελατών τους, κάτι που τους επέτρεπε να αναλαμβάνουν και την ανέγερση αρχοντικών οικιών, χρησιμοποιώντας σ΄ αυτές τις περιπτώσεις, το ξύλο, αλλά με πέτρινα ολόσωμα ανώφλια και λαμπάδες με μεγάλα λαξευμένα αγκωνάρια.Το κυρίως, όμως, υλικό, με το οποίο χτιζόταν το παραδοσιακό σπίτι ήταν η πέτρα. «… Πέτρα, που λαξεύεται με επιμέλεια για τα αγκωνάρια, τα κεφαλάρια, τα πρέκια, τους λαμπάδες και πέτρα, που δε λαξεύεται για την τοιχοποιία. Πέτρινες, επίσης, σχιστόπλακες καλύπτουν τη στέγη …», όπως αναλύει ο πολιτικός μηχανικός και συγγραφέας Βασ. Χριστόπουλος.

Λεχούρι-κατασκευή Παναγιώτης Κυριαζής

Η πέτρα, που βρισκόταν (και βρίσκεται ακόμα) σε αφθονία στο χώρο των ορεινών οικισμών, ήταν ένα υλικό - προϊόν του περιβάλλοντος, η χρήση της οποίας, όχι μόνο δεν αλλοίωνε το τοπίο αλλά αντιθέτως, συνέβαλε καθοριστικά στην τέλεια αρμονία της σύνθεσης, έτσι ώστε με δυσκολία να ξεχωρίζει το χτίσμα από το φυσικό περιβάλλον του. Η αυστηρή γεωμετρία του όγκου και η σκληράδα της πέτρας, όμοια με τη σκληράδα του τοπίου, αποτελούσαν (και βεβαίως αποτελούν) την ομορφιά του παραδοσιακού οικισμού.Η συχνή και με τρόπο εμφανή χρήση του ξύλου, που διαφοροποιούσε τους Βαρβαρίτες μαστόρους από τους ανταγωνιστές τους, εξυπηρετούσε τις ανάγκες για την αντισεισμική θωράκιση του κτιρίου, έργο που επιτυγχανόταν με πολλές ενισχυτικές οριζόντιες ζώνες. Αυτές οι ζώνες, πολλές φορές κάθε ένα μέτρο, αγκαλιάζουν (όπως παρατηρούμε σήμερα) περιμετρικά το κτίριο δίνοντάς του άλλη αίσθηση. Ωστόσο, η χρήση του ξύλου ως ενισχυτικού στοιχείου της οικοδομής, όπως υποστηρίζει ο μελετητής Βασ. Χριστόπουλος, «… αντικαθιστά, κατά κάποιον τρόπο, από άποψη αντοχής, το άρτιο τελείωμα της τοιχοποιίας στους λαμπάδες και στις γωνίες με τέλεια λαξευμένους λίθους. Έτσι συνολικά, η κατασκευή βγαίνει οικονομικότερη, αλλά δε δείχνει τόσο περιποιημένη και φροντισμένη όσο των Ηπειρωτών και των Λαγκαδινών …». Μπορούμε, όμως να ισχυριστούμε ότι τα κτίσματα των Βαρβαριτών μαστόρων, ως μικτή κατασκευή, συνδυάζουν την αντοχή της πέτρας και του ξύλου, κατά τρόπο αποτελεσματικό, όπως δείχνουν τα διασωθέντα δείγματα της τεχνικής τους.

η πλατεία στο Λειβάρτζι

• Τα «Μπουλούκια» των μαστόρων Οι Κλουκινοχωρίτες, που γίνονταν μαστόροι «… υπό την επήρειαν του κοινωνικού και φυσικού περιβάλλοντός των …», όπως γράφει ο ερευνητής Αθ. Θ. Φωτόπουλος, «… ηναγκάζοντο να αναζητούν πόρους δρώντες και εργαζόμενοι μακράν των εστιών των …».Έτσι, αποχαιρετώντας τους δικούς τους ανθρώπους και τα χωριά τους, τα «Μπουλούκια» ή «Κομπανίες» των Κλουκινοχωριτών μαστόρων - «χτιστάδων», μετά τη γιορτή του Αγίου Φιλίππου (14 Νοεμβρίου) ή «… μετ΄ ολίγας ημέρας, όχι πάντως αργότερον της εορτής της Αγίας Βαρβάρας (4 Δεκεμβρίου) …», όπως σημειώνει ο Αθαν. Θ. Φωτόπουλος, έπαιρναν τη «… στράτα της ξενιτειάς» κατευθυνόμενοι προς τις πεδινές περιοχές, όπου, λόγω των πλούσιων εδαφών τους, «… κύλαγε πολύς ασημάκης (χρήμα) …». Φορτωμένοι χρήματα, είδη προίκας για την «τσιούπα» (κόρη) ή την ανύπαντρη αδελφή, διάφορα φτηνά δώρα για τα μέλη της οικογένειας και πολλά αγροτικά προϊόντα, οι Βαρβαρίτες μαστόροι επέστρεφαν στα χωριά τους το Μ. Σάββατο, για να κάνουν Πάσχα με το «σπίτι» τους και, αμέσως μετά, ξανάπαιρναν το δρόμο για τα πεδινά.

Η αναζήτηση εργασίας, με την παράλληλη εξασφάλιση καλών συνθηκών εκτέλεσής της, αλλά και ικανοποιητικής αμοιβής, έχει αποτυπωθεί σ΄ ένα, από τα πολλά, Δημοτικά Τραγούδια, που έχει συνθέσει η Λαϊκή Μούσα και έχει διασώσει η προφορική παράδοση, για τους Κλουκινοχωρίτες μαστόρους:

θεμέλιος λίθος σε έργα του Σοποτού Αροανίας
(αριστερά Παναγιώτης Κυριαζής και δίπλα Δημήτρης Κυριαζής)

«Πού πάτε μαστορόπουλα, πού πάτε μαστοράδες;- Πάμε κατά την Αχαγιά, που βγαίνουνε παράδες.Τον Αύγουστο στην Αχαγιά μαστοροπαίδι να ΄σαι,να τρως, να πίνεις, να κερνάς και να καλοκοιμάσαι …»• Οι Ορεινοί Οικισμοί Οι μεγάλοι ορεινοί όγκοι της Αχαΐας, δηλαδή το Παναχαϊκό, ο Ερύμανθος ή Ωλονός, τα Αροάνια ή Χελμός, το Αφροδίσιο, αλλά και το Σκόλις είναι κατάσπαρτοι με οικισμούς, που διαθέτουν τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά τους, είτε ως οικιστικά σύνολα, είτε ως διατηρητέα αντιπροσωπευτικά δείγματα της τοπικής λαϊκής αρχιτεκτονικής που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.Οι οικισμοί αυτοί, ασάλευτοι στο χρόνο και στις εξελίξεις, έμειναν μακριά από το οδικό δίκτυο και την ανάπτυξη, έχασαν πολλούς από τους κατοίκους τους, που μετανάστευσαν σε άλλους τόπους, ενώ ορισμένοι ερημώθηκαν τελείως. Ο επισκέπτης - περιηγητής θα συναντήσει παραδοσιακούς οικισμούς, στο Παναχαϊκό, και κατ΄ αρχήν, στα «Χωριά της Ζουμπάτας» ή «Αρβανιτοχώρια» του Δήμου Πατρέων, δηλαδή στα χωριά Σούλι, Μοίρα και Ζουμπάτα στις πηγές του Γλαύκου ποταμού. Επίσης, βορειότερα, στο ιστορικό Σαλμενίκο του Δήμου Ερινεού, καθώς και στα χωριά Κρυσταλόβρυση, Πετρωτό, Καλλιθέα του Δήμου Μεσσάτιδος, όπως επίσης και στο Λεόντιο και Δεμέστιχα της Κοινότητας Λεοντίου. Παραδοσιακοί οικισμοί υπάρχουν ανάμεσα στο Παναχαϊκό και τον Ερύμανθο, στις απόκρημνες πλαγιές τους, που βρέχονται απ΄ τα νερά του Πείρου ποταμού, στα «Νεζεροχώρια» του Δήμου Φαρρών, δηλαδή στα χωριά Καταρράκτης, Καλάνιστρα, Ροδιά, Κάλανος, Πλάτανος (στην πλαγιά του Παναχαϊκού) και απέναντί τους (στην πλαγιά του Ερύμανθου) στα χωριά Λακκώματα και Χρυσοπηγή. Επίσης δυτικά από τα «Νεζεροχώρια» και στο Δήμο Φαρρών. Οικισμοί υπάρχουν και στη Χαλανδρίτσα (πολλά τα πέτρινα σπίτια), Πλατανόβρυση, Βαλμαντούρα, Ελληνικό, Καλούσι και Κούμανι, ανατολικά του Ερύμανθου και στο Δήμο Τριταίας στα χωριά Αγία Βαρβάρα, Δροσιά, Αλεποχώρι, Σκιαδάς, Σκούρα, Βελιμάχι και Καλέντζι της ομώνυμης Κοινότητας. Εξαιρετικής αρχιτεκτονικής είναι το Αλεποχώρι το οποίο είναι φτιαγμένο από πέτρα και έχει χαρακτηριστεί από το 1976 ως παραδοσιακός οικισμός. Η αναγκαιότητα άμυνας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας είναι ορατή στα σπίτια.

Οι περισσότεροι, όμως, ορεινοί οικισμοί με πραγματικό παραδοσιακό ενδιαφέρον βρίσκονται στην περιοχή των Καλαβρύτων. Σε ολόκληρο τον ορεινό όγκο του Χελμού πλήθος οικισμών, με ελάχιστο αριθμό κατοίκων, διατήρησαν την παραδοσιακή τους φυσιογνωμία.Στην ανατολική πλευρά του Νομού, στην κοιλάδα του Κράθι ποταμού, υπάρχουν τα «Μαστοροχώρια» της Νωνάκριδας ή «Κλουκινοχώρια».Βόρεια των Καλαβρύτων, στην κοιλάδα του Βουραϊκού ποταμού με το σπάνιας ομορφιάς φυσικό τοπίο, βρίσκεται η Ζαχλωρού και στην ίδια περίπου περιοχή (πάντα στο Δήμο Καλαβρύτων) συναντάμε τους Ρογούς, την Κερπινή, τα Δουμενά και το Σκεπαστό.Νότια των Καλαβρύτων, ορθώνονται τα ιστορικά μεγαλοχώρια Κέρτεζη και Άνω-Κάτω Λουσοί (παλαιά Σουδενά), με έξοχα διατηρημένους οικισμούς και, νοτιότερα, στις περιοχές Κλειτορίας, Δάφνης και Ψωφίδας, που διασχίζει ένα πυκνό δίκτυο ποταμών και παραποτάμων, βρίσκονται οι σημαντικότεροι παραδοσιακοί οικισμοί του Νομού Αχαΐας. «… Πάνω σε αθέατα υψίπεδα ή σε απόκρημνες πλαγιές …», αναφέρει ο Βασ. Χριστόπουλος, «… σε μια οργιαστική βλάστηση ή σε έναν ξερό βράχο, που πολλές φορές συνυπάρχουν, προσφέρουν μια μεγάλη ποικιλία τοπίων με σπάνιες και πλούσιες φυσικές ομορφιές. Αναφέρουμε, πρώτα τα μεγάλα ιστορικά κεφαλοχώρια: το Σοποτό (σήμερα Αροανία), τη Δάφνη … και τέλος το Λειβάρτζι και το Λεχούρι … Αρχίζοντας από βόρεια την “ιχνηλάτηση” της περιοχής αυτής συναντάμε : Άρμπουνα, Πλανητέρο - χτισμένο σε ύψωμα που στη ρίζα του βρίσκονται οι πλούσιες πηγές του Αροάνιου - Καστριά, με το θαυμάσιο Σπήλαιο των Λιμνών …».Συνεχίζοντας την «ιχνηλάτηση» της πανέμορφης αυτής περιοχής, νοτιότερα, συναντάμε τα χωριά του Δήμου Λευκασίου: Φίλια, Λευκάσιο, Κρινόφυτα, Λυκούρια, Παγκράτι, όπου και το ιστορικό «κλήμα του Παυσανία», καθώς και τα χωριά του Δήμου Παίων: Σκοτάνη («Κόκκοβα») και Αμυγδαλιά («Μαμαλούκα»). Επίσης, στον ίδιο Δήμο, που συνορεύει με το Νομό Αρκαδίας, συναντάμε τρία πετρόχτιστα παραδοσιακά χωριά, χαρακτηρισμένα με προεδρικό διάταγμα, το Πάος (παλαιά «Σκούπι»), το Δεχούνι και το Βεσίνι, οι κάτοικοι των οποίων μεταφέρθηκαν και δημιούργησαν το χωριό Ν. Πάος, καθώς και τα χωριά Νάσια, Πεύκο και Χόβολη.

καμπαναριό στον Αη Γιώργη Λεχουρίου (έργο του Παναγιώτη Κυριαζή)

Τελειώνοντας την «ιχνηλάτηση», συναντάμε στο Δημοτικό διαμέρισμα Αροανίας το ιστορικό χωριό Αλέσταινα και το χωριό Σειρές (παλαιά «Βερσίτσι») με αξιόλογα δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής. Όλα είναι χτισμένα από τους γνωστούς Λαγκαδινούς μαστόρους που οργανωμένοι σε κομπανίες από την εποχή της Τουρκοκρατίας περιόδευαν στα χωριά και έχτιζαν.

νερόμυλος Αγράμπελα

• Πύργοι και Πυργόσπιτα Ένα ξεχωριστό και αξιοθαύμαστο είδος της λαϊκής αρχιτεκτονικής, στο οποίο αντανακλάται η αμυντική αναγκαιότητα μιας ιδιαίτερα ταραγμένης εποχής, όπως η περίοδος 1770 -1830, είναι τα Πυργόσπιτα και οι Πύργοι, έργα των Βαρβαριτών μαστόρων, που υπάρχουν στην Αχαΐα. Πρόκειται, για κτίσματα με διάχυτη την οχυρωματική φροντίδα, σκοπός των οποίων ήταν η προστασία των προυχόντων και των αγωνιστών από κάθε είδους αυθαιρεσία των καιρών, γι΄ αυτό και ήταν άμεση η σύνδεσή τους με τους Εθνεγερτικούς Αγώνες.Στα παλαιά Σουδενά (σημερινή ονομασία Κ. Λουσοί) του Δήμου Καλαβρύτων, βρίσκεται ο πύργος της ιστορικής οικογένειας Πετιμεζά, που συνδυάζει την παράδοση των βυζαντινών και βενετσιάνικων κάστρων με τις ανάγκες μιας άνετης κατοικίας. Επίσης, στην Κέρτεζη των Καλαβρύτων υπάρχει ο πύργος του Χασαπόπουλου και στην Κερπινή πολλά πυργόσπιτα της μεγάλης οικογένειας Ζαΐμη και άλλων προυχόντων της περιοχής.Στο χωριό Σόλο (της Νωνάκριδας) του Δήμου Ακράτας, είναι ο πύργος του Σολιώτη και, στην ίδια περιοχή, στο μαστοροχώρι Αγία Βαρβάρα οι πύργοι του Θεοχαρόπουλου (ιστορικό μνημείο) και του Αργυριάδη. Στο κεφαλοχώρι Ζαρούχλα του Δήμου Ακράτας επίσης, υπήρχαν κάποτε 14 πύργοι, από τους οποίους σήμερα σώζονται δύο σε καλή κατάσταση (των οικογενειών Φωτήλα και Χαραλάμπη), καθώς και άλλος ένας σε ερειπωμένη κατάσταση που ανήκε στον Παπαδημητρόπουλο.Στο Αλεποχώρι του Δήμου Τριταίας, σε οχυρή θέση ονόματι «Τσαλαμιδαίικα», υπάρχει, σε αρκετά καλή κατάσταση, ο τεράστιος και τριώροφος πύργος του Τσαλαμιδά, που δεσπόζει επιβλητικά στο χωριό. Στη Δάφνη υπάρχει ο Σπηλιέικος πύργος του οπλαρχηγού του 1821 Πιτσουνά - Σπηλιόπουλου. Τέλος, ο επισκέπτης - περιηγητής θα συναντήσει οχυρά πυργόσπιτα στο Σοποτό, στο Αγρίδι, στη Νάσια, στη Βλασία και αλλού.

γεφύρι στην Άνω Βλασία

• ΄Αγνωστη Προσφορά Εκτός της προαναφερόμενης προσφοράς, οι Βαρβαρίτες μάστορες έλαβαν μέρος και στον Αγώνα του ΄21, στη διάρκεια του οποίου χρησιμοποιήθηκαν για την επισκευή φρουρίων, την οχύρωση στρατηγικών θέσεων, την κατασκευή λαγουμιών για σαμποτάζ κ.λπ. Στα «Αρχεία του Κράτους», υπάρχουν πάμπολλες αναφορές και υπομνήματα μαστόρων, τα οποία δεν έχουν ακόμα αξιοποιηθεί, γιατί, δυστυχώς, «… η έρευνα δεν έχει ασχοληθεί ως τώρα συστηματικά με τη συμβολή των χτιστών στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, μολονότι το μαχόμενο Έθνος τους χρησιμοποίησε επανειλημμένα στην εκτέλεση στρατιωτικών έργων …», όπως σημειώνει ο ερευνητής Χρ. Κωνσταντινόπουλος.Το σίγουρο, όμως, είναι ότι κάποιοι μαστόροι, μετά από υπόδειξη του Καπετάν Καρατζά, άρχισαν να δημιουργούν λαγούμι για την ανατίναξη της πύλης του κάστρου της Πάτρας, αμέσως μετά την εξέγερση των Πατρινών, στις 23 Μαρτίου 1821...

Αφιερωμένο στην μνήμη του πατέρα μου Παναγιώτη (Τάκη) Κυριαζή (+23/9/2003) που το έργο του μνημονεύετε σε κάθε γωνιά της Αχαΐας και όχι μόνο.
Νίκος Κυριαζής