Τα γιοργαλίδικα άλογα – γοργά άτια

Του Δημ. Σταθακόπουλου  Αν και απέκτησα πολλές δεξιότητες στη ζωή μου, - εν γνώσει πάντα της ημιμαθείας μου -, ειδικές γνώσεις για τα...

Του Δημ. Σταθακόπουλου 

Αν και απέκτησα πολλές δεξιότητες στη ζωή μου, - εν γνώσει πάντα της ημιμαθείας μου -, ειδικές γνώσεις για τα ζώα του αγρότη και του ποιμένα ( τουρκ.: çoban / τσοπάνη ) δεν έχω. Ότι γνωρίζω είναι από τις παιδικο/ εφηβικές μου εμπειρίες τα καλοκαίρια στο χωριό, με τις κατσίκες, τις κότες, τη γάτα και τη φοράδα του παππού και επομένως το παρακάτω κείμενο, μάλλον ως μια ερασιτεχνική λαογραφική προσέγγιση θα πρέπει ν’ αντιμετωπιστεί, παρά ως «επιστημονική δημοσίευση», ζητώ δε προκαταβολικά συγγνώμη, ( με σεβασμό στις έρευνες και την αφιέρωσή τους), από τους ειδικούς για τις τυχόν αυθαίρετες παρεκτροπές.

Τα τελευταία χρόνια, με χαρά διαπίστωσα μία « αναβίωση» της εκτροφής και συντήρησης αλόγων (ατιών, ίππων) περιπατητικής ιππασίας και συντροφιάς στην ευρύτερη περιοχή καταγωγής μου, τα Καλάβρυτα, που για σχεδόν 30 χρόνια είχε εκλείψει.

Με αφορμή λοιπόν , «τον χορό των αλόγων», στο πανηγύρι της πλατείας Κ. Κλειτορίας στις 16 Αυγούστου 2012 , μου ξαναγεννήθηκαν ωραίες παιδικές μνήμες και η ανάγκη να τις ταξινομήσω αρχειοθετικά στο μυαλό μου, οπότε τι καλύτερο από την καταγραφή τους !

Από το χωριό μου λοιπόν θυμάμαι τις εξής περιγραφές για τ’ άλογα:

Γιοργαλίδικο, Αραβάνι, Ραβάνι, Βαρβάτο, Μουνουχισμένο, Φοράδα, Πουλάρι , Βλάγκο, Μπάλιο, Καρά, Κοκκίνη, Τσίλικο / Άσπρο άλογο… ( ίσως μου διαφεύγουν κάποιες ) !!

1962 Αικ. Τσερνοτοπούλου-Σταθακοπούλου

Παρακάτω θα κάνω μια μικρή ανάλυση των εν λόγω περιγραφικών προσδιορισμών όπως τις θυμάμαι και τις εννοούσε ο παππούς μου: (σημ:. τις λέξεις Γιοργαλίδικο, Αραβάνι, Ραβάνι θα τις αφήσω στο τέλος)  

Βαρβάτο λέγανε το μη ευνουχισμένο/ μουνουχισμένο αρσενικό άλογο, προφανώς από το Βάρβαρος ( άγριος των αρχαίων ελλήνων ), που στα λατινικά έγινε barbatus και επέστρεψε με αντιδάνειο στην ελληνιστική κοινή ως βαρβᾶτος. Ουσιαστικά ήταν οι επιβήτορες. 

Μουνουχισμένο έλεγαν το ευνουχισμένο ( με εκτομή ) αρσενικό άλογο, ανίκανο πλέον να επιβατήσει. 

Φοράδα είναι το θηλυκό άλογο, από το διγενές και μονοκατάληκτο αρχαίο φορβάς που αρχικά σήμαινε τόπο κατάλληλο για να θρέψει κοπάδια και κατ΄ επέκταση το θηλυκό άλογο που τρέφει, μεγαλώνει πουλάρι. 

Πουλάρι . Προέρχεται από το πώλος που σημαίνει το παιδί του τετραπόδου, ( όνου, ίππου ) ,στα λατινικά polo και με αντιδάνειο «πούλος», όπου και η κατάληξη των περισσοτέρων Μοραΐτικων επωνύμων – πούλος, που κυριολεκτικά σημαίνει το παιδί του ….(π.χ Σταθακόπουλος, το παιδί του Στάθη. Παρόμοια αετός – αετόπουλο ). Βλάγκο άλογο έλεγαν στο χωριό μου το καφέ άλογο, µε την ξανθή χαίτη. 

Μπάλιο άλογο έλεγαν το δίχρωμο με βασική απόχρωση το κανελί χρώμα και άσπρο αστέρι στο κούτελο (Ανθυλλίς) 

Καρά έλεγαν το μαύρο άλογο. 

Κοκκίνη έλεγαν το κόκκινο άλογο και τέλος 

Τσίλικο έλεγαν το ασπρογκρίζο με στίγματα, το οποίο μεγαλώνοντας άσπριζε .

Δυστυχώς δεν μπορώ να ξέρω την καταγωγή των σαμαρωμένων και καπιστρωμένων αλόγων εργασίας ( όργωμα, αλώνισμα, φόρτωμα ) , του χωριού μου ή της περιοχής Καλαβρύτων . Πιθανολογώ όμως πώς ήταν Μοραϊτικα άλογα κυρίως Πηνείας, ενδεχομένως Ανδραβίδας, ενώ μετά τους βαλκανικούς πολέμους και τον Β’ παγκόσμιο έφεραν πολλά θεσσαλικά. Τέλος με τη βοήθεια των αμερικάνων μετά την κατοχή ήρθαν πολλά ξένα άλογα ( αμερικάνικα τα έλεγαν ).

Βλ. φωτογραφίες Λευκάσιων Καλαβρυτινών αλόγων στα τέλη της δεκαετίας του ’50 και έως τα τέλη της δεκαετίας του ’60.

 1968 Δημ. Σταθακόπουλος και Δημ. Σταθακόπουλος   ( γράφων )

Ας δούμε τώρα τι σημαίνει  άλογο Γιοργαλίδιο, Αραβάνι και Ραβάνι. Yorgala –Rahvan Αt στα τούρκικα.

Αt στα τούρκικα σημαίνει άλογο. Yorgala στα τούρκικα σημαίνει γοργό, ευκολοβάδιστο αλλά και το άλογο που χρησιμοποιεί  τα δυό του πόδια στη μία πλευρά εναλλάξ με τα δύο από την άλλη, δηλ. τα πόδια της μιας πλευράς κινούνται ταυτόχρονα και έπονται εκείνα της αντίθετης, όπως της καμήλας. Έτσι έχει έναν κληρονομικό συγκεκριμένο βαδισμό, γοργό/ γρήγορο, ξεκούραστο για την αναβάτη και ουσιαστικά δεν καλπάζει σαν τ’ άλογα ιπποδρόμου ή υπερπήδησης εμποδίων.  Αν και η λέξη πιθανολογώ πώς προέρχεται από το ελληνικό Γοργός, ο νεοελληνικός ορισμός για τα άλογα αυτά είναι  « πλαγιοβαδιστές». Προτιμώ το Γοργό Άτι, τουρκιστί Yorgala Αt και με αντιδάνειο Γιοργαλίδιο Άτι / άλογο .  Στο χωριό μου λίγοι είχαν τέτοια άλογα και δεν τα σαμάρωναν, μόνο τα σέλωναν , ή ξέστρωτα για ιππασία και «φιγούρα»  μιας και λογίζονταν ως σημερινά σπορ αυτοκίνητα. Παρακάτω το γοργό/ γιοργαλίδικο άλογο στο δημοτικό τραγούδι : «ο σκλάβος»

«…Πες μου βρε γέροντα, προφταίνω στα στεφάνια;
Αν έχεις άλογο γοργό, στο σπίτι θα προλάβεις
μα αν έχεις άλογο αργό στην εκκλησιά θα φτάσεις.
Δίνει βιτσιά στο άλογο κι ανέμοι τον επαίρνουν
μα είχε άλογο γοργό στο σπίτι προλαβαίνει..»

Rahvan At στα τούρκικα και με αντιδάνεια στα νεοελληνικά Αραβάνι ή Ραβάνι, σημαίνει το υπερκινητικό  Άτι/ άλογο.  Κάνω μια αυθαίρετη , αλλά αληθοφανή ετυμολογία της λέξης από το Ομηρικό: «… ..υπό δε κνήμαι ρώοντο αραιαί  , δηλ. οι κνήμες του υπερεκινούντο»  , αλλά και από το Αραρίσκω = συναρμόζω ( βλ. …Liddell & Scott A  τόμος σελ. 370 ,  εκδ. Σιδέρης ), δηλ. συνάρμοση των ποδιών που κάνουν τ’ άλογα αυτά κατά τον ειδικό κληρονομικό γοργό υπερκινητικό βαδισμό τους και όχι καλπασμό.

Βλ. εδώ Κρητικούς πλαγιοβαδιστές ( !! ) Γιοργαλίδικα, Γοργά Άτια: http://www.youtube.com/watch?v=ir2s6U3QbLo&feature=related
και εδώ τούρκικα Yorgala –Rahvan Αt http://www.youtube.com/watch?v=y0NLkVf2SFU

Όπως μπόρεσα να σταχυολογήσω τα Γιοργαλίδικα άλογα έλκουν την καταγωγή τους από την Κρήτη ( άλογα Μεσσαράς ) όπου ίσως βρέθηκαν εκεί από την αρχαία Αίγυπτο τον 17^ο π.Χ αιώνα. Άλλοι  πάλι αναφέρουν ότι είναι απόγονοι των αλόγων Ταρπάν από τα βάθη της Ρωσίας και ανήκουν στην κατηγορία των ορεσίβιων αλόγων σύμφωνα με έρευνες του Πανεπιστημίου Kentucky. Η σύγκρισή τους με σκελετούς που βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου παραπέμπει στην ίδια ράτσα με τα άλογα των Μινωιτών και στο συμπέρασμα ότι δεν έχουν υποστεί γενετικές μεταβολές στο πέρασμα των χρόνων. Βέβαια έγιναν διασταυρώσεις τους με τ’ άλογα των κατακτητών της Κρήτης (κυρίως αραβικά) που επηρέασαν ή και βελτίωσαν τη ράτσα τους. Η νεότερη φυλή δημιουργήθηκε μάλλον από τη διασταύρωση του ιθαγενούς κρητικού αλόγου με το αραβικό την περίοδο της Αραβοκρατίας (824-961 μ.Χ). Σε κάθε περίπτωση θεωρούνται η αρχαιότερη φυλή της Ευρώπης. Το 1895 οι Οθωμανοί ανέφεραν ότι η Κρήτη διέθετε μια ξεχωριστή φυλή αλόγων με ειδικό υπερκινητικό τρόπο βαδίσματος (rahvan – Ραχβάν που παρ-ετυμολογήσαμε παραπάνω), από τα οποία μετέφεραν στη Μ. Ασία και Ανατολία, όπου τα εκτρέφουν και προσέχουν πολύ. Το 1928 είχαν καταγραφεί μόνο 6.000 άλογα σε όλη την Ελλάδα. Μετά κινδύνευσαν με εξαφάνιση και σήμερα ευτυχώς επανέκαμψαν. Άλογα που προέρχονται από τη Κρήτη, συναντούνται ακόμα σε Πελοπόννησο ( Πηνεία , Αμαλιάδα ), Κυκλάδες, Δωδεκάνησα, Χίο, Μυτιλήνη και γενικά σε όλη την Ελλάδα.

H Μοραΐτικη φυλή της Πηνείας εκτρέφεται στις ημιορεινές περιοχές της Hλείας (περιοχή Eφύρας) και όπως λένε έλκει την καταγωγή της από τα αρχαία ελληνικά άλογα των Ολυμπιακών ιπποδρομιών ( βλ. Ξενοφώντα «Iππαρχικό» και το «Περί Iππικής Tέχνης» ) . Ενδέχεται κατά την περίοδο της οθωμανοκρατίας άτομα της φυλής να διασταυρώθηκαν με άλογα αραβικού αίματος, όπως δείχνει η ομοιότητα που εμφανίζει με εκείνα της Βερβερικής φυλής, ενώ έχουν και αυτά Γιοργαλίδικο γοργό βάδισμα. ( πληροφ. I. Μενεγάτος, Eπίκ. καθηγητής Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών ) ή να συγγενεύουν με τα πρώην σοβιετικά Ακάλ Τεκέ που φέρουν χαρακτηριστικά αρχαίων αλόγων. Μήπως το άλογο του Θ. Κολοκοτρώνη ήταν τέτοιο, Μοραΐτικο Πηνείας από δώρο του Αλή Φαρμάκη ( Λάλα ) ;
Ελπίζω να μην αυθαιρέτησα πολύ και να μην κούρασα, αντιθέτως να σας θύμισα τα παιδικά σας χρόνια και γιατί όχι να σας αφύπνισα ν’ αγοράσετε κάποιο άλογο. Τόσοι εκτρέφουν άλογα και δη στα Καλάβρυτα ..!!

1959, Θαν. Αθανασόπουλος 

Θανάσης & Δήμος Ζαφειρόπουλοι, Θαν. Αθανασόπουλος

Δημήτρης Σταθακόπουλος

Δρ. κοινωνιολογίας της ιστορίας, Παντείου πανεπιστημίου Διπλωματούχου Βυζαντινής μουσικής - μουσικολόγου Μέλους του international society for ethnomusicology Bloomington Indiana Univ. Δικηγόρου παρ’ Αρείω Πάγω Μέλους του Δ.Σ του Δικηγορικού Συλλόγου Πειραιά Μέλους της Ελληνικής αντιπροσωπείας στην Ευρωπαϊκή Ένωση Δικηγόρων CCBE