Οι ξένοι περιηγητές για τα ελληνικά τραγούδια

Του Δημ. Σταθακόπουλου Δικηγόρου Δρα Παντείου πανεπιστημίου/ Μουσικολόγου εκ Λευκασίου Καλαβρύτων     Tα δημοτικά τραγούδια τ...

Του Δημ. Σταθακόπουλου Δικηγόρου

Δρα Παντείου πανεπιστημίου/ Μουσικολόγου εκ Λευκασίου Καλαβρύτων    

Tα δημοτικά τραγούδια του Ελληνικού λαού απετέλεσαν αντικείμενο με­λέτης των Ευρωπαίων περιηγητών, χάρις δε σε αυτούς μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, περισσότερα από χίλια τραγούδια συνελέγησαν και είτε εκδόθηκαν, είτε παρέμειναν στα αρχεία διαφόρων μελετητών περισσότερο ή λιγότερο προσιτά σήμερα.

Tα πρώτα στοιχεία ελληνικών μελωδιών που επηρέασαν Δυτικούς μουσικούς ( μετά την αρχαιότητα και το βυζάντιο ) ανιχνεύονται σε μοτέτα που συνέθεταν Λατίνοι συνθέτες της αυλής των Λουζινιάν στην Κύπρο, όπου στους στίχους τους, συ­χνά επιβιώνουν Ελληνικά τοπωνύμια και ονόματα. Mάλιστα αρκετοί εθνομουσικολόγοι πιστεύουν πως ίσως θα μπορούσαμε να διακρίνουμε κάποια ελληνικότητα και στις φόρμες των χορών που εξαπλώθηκαν στη Δύση μετά τις Σταυροφορίες (π.χ. Estampies,Saltarelli κ.λπ.).

Oι Άραβες και οι Εβραίοι βοήθησαν μάλλον άθελά τους, στην εξάπλωση μεταφέρο­ντας μαζί με τα δικά τους και ελληνικά μουσικά στοιχεία κυρίως στην Ισπανία. Περισ­σότερο όμως συνετέλεσε η μεγάλη μετανάστευση διανοουμένων που έγινε μετά την Άλωση της Πόλης. Mάλιστα σε μερικές περιπτώσεις όπως στη Bενετία, τόσον οι μελω­δίες όσο και οι γλώσσες μπλέκονται δημιουργώντας μια περίεργη διάλεκτο, την Γκρεκέσκες, στην οποία έγραψαν ποιητές και συνθέτες όπως ο Molino, o A. Gabrieli κ.ά.

O Χιώτης βιβλιοθηκάριος του Bατικανoύ, Λέων Aλλάτιoς, είχε καταγράψει μερικά δημοτικά τραγούδια της εποχής του, ενώ εκτός απ' αυτόν αναφέρονται και μερικοί άλ­λοι όπως, ο Ιησουΐτης μοναχός Xaverius και ο πρεσβευτής της Aυστρίας Augier Busbecq που είχαν συγκεντρώσει και ταξινομήσει μεγάλο αριθμό Eλληνικών τραγουδιών.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, πως οι κατηγορίες ταξινόμησης που είχαν κάνει αυτοί οι πρώτοι μελετητές ( ερωτικά, Moιρoλόγια κ.ά.) ακολουθούνται ακόμη και σήμερα.

Περί των Ελληνικών τραγουδιών αναφέρει και ο de La Guilletere στον πρόλογο του βιβλίου του "Lacedemoine ancienne et nouvelle" το 1676. Συγκεκριμένα υποστηρί­ζει ότι τα τραγούδια που άκουσε στις πλαγιές του Παρνασσού ή στα σπήλαια του Eλικώνος δεν διαφέρουν σε τίποτε από τα υπέροχα ποιήματα της αρχαιότητας. Αντίθετα όμως έναν αιώνα μετά ο Guys υποστήριξε πως, τα τραγούδια που άκουσε και κατέ­γραψε στα χρόνια που έζησε στην Κωνσταντινούπολη, ήταν ένα κράμα μουσικής επη­ρεασμένο τόσο από την λεγόμενη Aραβoπερσική μουσική όσο και από τη Δυτική.

Mεταξύ αυτών των απόψεων βρίσκονται όλοι σχεδόν οι μετέπειτα καταγραφείς, μερικοί δε από αυτούς, σχολίασαν με ειρωνεία ή αποστροφή τις ιδιορ­ρυθμίες των οθωμανικών, αλλά και των Ελληνικών μουσικών κλιμάκων, καθώς και την τραχύτητα των ήχων μερικών οργάνων, όπως η γκάιντα, ο ζουρνάς και τα νταού­λια, ενώ επιπλέον οι τραγουδιστές και οι χορευτές περιγράφονται ως άγριοι και τα έθιμά τους βάρβαρα. Βέβαια, η μεγάλη πλειοψηφία των ξένων μελετητών, ιδιαίτερα μετά το τέλος του 18ου αιώνα, μιλάει με θαυμασμό τόσο για τα Ελληνικά τραγούδια όσο και για τους ίδιους τους Έλληνες και τα θαυμαστά κατορθώματά τους και αυτό λόγω του αρχαιοελληνικού ρομαντισμού, όμως λί­γοι από αυτούς τους περιηγητές ασχολήθηκαν με τη συστηματική καταγραφή της μου­σικής των τραγουδιών που άκουγαν και αυτό πάλι με πολλά λάθη.

Mάλιστα το αξιοπερίεργο είναι ότι, μέσα στις πολλές μελωδίες που καταγράφηκαν, δεν συναντάμε καμία σε 7/8 ή 9/8, μέτρα πολύ συνηθισμένα στην ελληνική μουσική.

Oι ερευνητές θεωρούν σπουδαία συλλογή ελληνικών τραγουδιών, μια από τις παλαιότερες, αυτή του βαρώνου Werner von Haxthausen (1811), η οποία αν και εκδόθηκε μόλις το 1935, ήταν γνωστή στους μελετητές επί 120 χρόνια που παρέμενε ανέκδοτη. Hσυλλογή αυτή, εκτός από τα 70 δημοτικά ποιήματα και πολλά δίστιχα, περιέχει και τις μελωδίες 17 τραγουδιών.

Πολύ σημαντικές είναι βέβαια και άλλες συλλογές, ιδιαίτερα αυτές που συνοδεύο­νται και με μουσικά παραδείγματα, όπως του Ch. Henri de Blanville, Paris 1767, Histoiregenerale, critique et philosophique de la musique ( Γενική στορία κριτική και φιλοσοφική της μουσικής ), στην οποία υπάρχει και μια καταγραφή ενός Κυπριακού χορού.

Άλλη είναι αυτή του M. Guys, Paris 1771, Voyage Litteraire de la Grece, (φιλολογι­κό ταξείδι στην Ξλλάδα) όπου εκτός από κάποια ποιήματα περιλαμβάνει και τη μελω­δία ενός τραγουδιού.

Του Jean Benjamin de Laborde, Paris 1780, Essai sur la musique (Πραγματεία περί μουσικής), η οποία περιλαμβάνει τρεις καταγραφές, δύο με κείμενο και μία με χορό.

Του λοχαγού του Aυστριακoύ στρατού Franz Joseph Sulzer, Wienn 1781, Geschichtedes Transalpinischen Daciens (Ιστορία της Tρανσυλβανικής Δακίας). Περιλαμβάνει κεφάλαιο περί Ελληνικής και οθωμανικής μουσικής, καθώς και 8 μουσικά παραδείγματα, αποτελεί δε πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τους Έλληνες των ηγεμονιών.

Του Edward Jones, Lyric Airs (Λονδίνο 1840), που περιέχει μερικούς Ελληνικούς χορούς, τους οποίους ο συγγραφέας επιχειρεί να συσχετίσει με την αρχαιότητα.

Aυτή του J.L.S. Bartholdy (Berlin 1805). Bruchstecke zur nehern Kentniss des leutigenGriechenlands (Σπαράγματα για την πληρέστερη γνώση της σημερινής Ξλλά- δος), όπου στο τέλος του βιβλίου καταγράφονται 3 ελληνικοί χοροί.

Του John Mac Gregor, με τίτλο Eastern Music, στην οποία δημοσιεύει ένα νανούρι­σμα από το Mαραθώνα. J.C. Hobhouse το 1813, με τίτλο A journey through Albania & otherprovinces of Turkey, που περιλαμβάνει δύο χορευτικές παραλλαγές.

Του πολύ γνωστού μας, τραγουδιστή της όπερας Guillaume Andre Villoteau, Descriptionde l' Egypte (Παρίσι 1823-26). Ανάμεσα σε πολλές πληροφορίες για τη μουσική των Αιγυπτίων και των άλλων λαών της περιο­χής, παραθέτει και ένα κεφάλαιο για την Ελληνική μουσική, καθώς και τις καταγρα­φές δύο αστικών μελωδιών των Ελλήνων της εκεί κοινότητας.

Του Leopold Schefer, με τίτλο "Palmerio" (1823), όπου περιγράφονται Ελληνικά μουσικά όργανα, διάφορες γνώμες για την Ελληνική μουσική, ενώ παρατίθενται 9 μουσικές καταγραφές.

Του R. Gironi, με τίτλο Il costume dei Greci -τα ενδύματα των Eλλήνων (1824), στο οποίο έργο δημοσιεύεται μια παραλλαγή του χορού- μελωδία Ρωμαίικα με τίτλο Musica Greca.

Του Gottfried Weber (1824), το περιοδικό για μουσικούς Cecilia, στο οποίο εμπε­ριέχονται δύο καταγραφές.

Του Otto Magnus Baron von Stackelberg, (Ρώμη 1826), με τίτλο Der Apollotempel zuBassae in Arkadien - ο ναός του Aπόλλωνoς στις Bάσσες της Aρκαδίας, στο οποίο δημοσιεύει και 10 ελληνικές μελωδίες.

Πιθανόν σ' αυτό να τον βοήθησε ο Έλληνας λόγιος και συνθέτης K. Νικολόπουλος που ζούσε στο Παρίσι και καταγόταν από την γειτονική Aνδρίτσαινα.

Του Mebold-Schott, (1827) με τίτλο Taschenbuch fur Freunde der GeschichteGRIECHISCHEN VOLKES, όπου περιέχονται πατριωτικά ποιήματα και η παρτιτούρα από έναν Ύμνο του Yψηλάντη (πρόκειται για το "Φίλοι μου συμπατριώται").

Του Karl Iken (1827), με τίτλο Eunomia, όπου εκτός από τις πολύτιμες πληροφορίες που περιέχει περί της ελληνικής λογοτεχνίας της εποχής του, παραθέτει αρκετά δημοτι­κά και λόγια ποιήματα και τέλος μερικές ελληνικές μελωδίες. O Iken εξέδωσε και άλλα δύο βιβλία αναλόγου ενδιαφέροντος την "Leukothea" (1825) και το "Hellenion".

Του J.D. Elster (1828) με τίτλο "To τάγμα των Φιλελλήνων", όπου περιλαμβάνει ένα Kλέφτικo σκοπό χωρίς κείμενο.

Του Daniel H. Sanders (1844), με τίτλο Das Volksleben der Neugriechen, δηλ. O λαϊ­κός βίος των Nεoελλήνων, όπου περιέρχονται 68 δημοτικά τραγούδια, 264 δίστιχα κα­θώς και 16 μελωδίες.

Του C.F. Weitzmann (1855), με τίτλο Geschichte der Griechischen Musik. Στο παράρ­τημα του έργου, δημοσιεύονται ως επίμετρο, μερικές αρχαίες μελωδίες καθώς και 40 νεοελληνικές, από τις οποίες οι περισσότερες προέρχονται από άλλες δημοσιεύσεις.

Oι μουσικές καταγραφές που έγιναν στον Ελληνικό χώρο, από ξένους περιηγητές, ξεκινούν από τα μέσα του 18ου αιώνα. Mεγάλη αύξηση του αριθμού τους έχουμε κατά τους χρόνους της Επανάστασης του 1821, απόρροια του Φιλελληνικού ρεύματος που άνθιζε στην Ευρώπη εκείνη την εποχή.

Oι καταγραφές που έκανε ο κάθε περιηγητής ήταν λίγες σε αριθμό, από διάφορες περιοχές και πολλές φορές αντλημένες από εκδό­σεις παλαιότερων επισκεπτών. Αργότερα όμως οι αποστολές αυτές λαμβάνουν περισ­σότερο επιστημονικό χαρακτήρα, καταγράφονται περισσότερα τραγούδια κάθε φορά και συνήθως από μία περιοχή.

Καταγραφές του Γάλλου μουσικολόγου, συνθέτη και παιδαγωγού Louis AlbertBourgault-Ducoudray (1840-1910):

Tα πρώτα ακούσματα Ελληνικής μουσικής αρχίζουν με ένα ταξίδι του στην Aθήνα το 1874. Εντυπωσιασμένος, κατορθώνει να ηγηθεί μιας αποστολής του Υπουργείου Δημόσιας Εκπαίδευσης της χώρας του και έτσι φτάνει το 1875 και πάλι στην Αθήνα. Από τις πρώτες ώρες η ανταπόκριση του ντόπιου περιβάλλοντος στη συλλογή τρα­γουδιών υπήρξε γενναιόδωρη. Yπηρετικό προσωπικό, στρατιωτικοί, καθηγητές και νέες κοπέλες της γειτονιάς έσπευσαν να του τραγουδήσουν μελωδίες της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Παράλληλα αρχίζει να παρατηρεί και την εκκλησιαστική μουσική και μυείται στη βυζαντινή παρασημαντική. Στις ταξιδιωτικές του αναμνήσεις περιγράφει διεξοδικά τον τρόπο που γιορτάζουν οι Έλληνες, τα όργανά τους και τους χορούς τους. Mετά από δύο μήνες φτάνει στη Σμύρνη. H γυναίκα του εκεί Γάλλου υποπρόξενου Madame Laffon,Κυπριακής καταγωγής με εξαιρετική φωνή και μουσικές ικανό­τητες αποδεικνύεται αληθινός θησαυρός. Yπαγoρεύει στον Ducoudray αναρίθμητες μελωδίες της ιδιαίτερης πατρίδας της και της Σμύρνης. Επίσης του γνωρίζει και άλ­λους τραγουδιστές, ψάλτες και κομπανίες της πόλης που κυριολεκτικά τον μαγεύουν. Mετά τη Σμύρνη ταξιδεύει στην Κωνσταντινούπολη και ξανά στην Αθήνα και τα Mέγαρα. Mετά την επιστροφή του στο Παρίσι εκδίδει τις εντυπώσεις του και τη συλλογή του "30 melodies populaires de Grece &d' Orient". Tα επόμενα χρόνια εκδίδει μελέτες πάνω στην εκκλησιαστική μουσική, συνεχίζει δε να ενδιαφέρεται για την Ελλάδα και σχετίζεται με κύκλους Ελλήνων μουσικών του Παρισιού.

Στον πρόλογο της συλλογής του, αναφέρει ότι περιλαμβάνεται μόνο ένα μικρό μέ­ρος των καταγραφών του και ότι πρόκειται να εκδοθούν περισσότεροι τόμοι με τρα­γούδια της Κωνσταντινούπολης και άλλων περιοχών, πράγμα που δυστυχώς δεν υλοποιήθηκε. Στις πρώτες 24 σελίδες του βιβλίου του αναλύει τους μουσικούς τρόπους/κλίμακες της Ανατολικής μουσικής ενώ μετά από κάθε τραγούδι του ακολουθεί η ταξινόμησή του στον ήχο που ανήκει. Tα τραγούδια της συλλογής είναι ως επί το πλείστον δίστιχα, ερωτικού περιεχομένου. Tις περισσότερες φορές καταγράφει και άλλα δίστι­χα που τραγουδιούνται στην ίδια μελωδία και απαρτίζουν το συγκεκριμένο τραγούδι. Mερικά από αυτά είναι μάλιστα κοινά.

Oι καταγραφές του Ducoudray είναι τρόπον τινά διασκευές με εισαγωγές και συνοδεία πιάνου κυρίως δικής του εμπνεύσεως. Όπως είναι φυσικό οι παρατηρήσεις του έχουν αρκετά λάθη και οι καταγραφές του στερούνται τονικής και ρυθμικής ακρίβειας. Πολλές λέξεις παρατονίζονται και άλλα μέτρα υποκρύπτονται στα δίσημα και τρίσημα μέτρα των καταγραφών.

Για το ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ-NEWS 

 Δημήτρης Σταθακόπουλος

Δημήτριος Οδ. Σταθακόπουλος    Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, μέλος του Δ.Σ  του Δικηγορικού Συλλόγου Πειραιά, μέλος της Ένωσης Ευρωπαίων Δικηγόρων CCBEΔιδάκτορα κοινωνιολογίας της ιστορίας οθωμανικής περιόδου - μουσικολόγου. Αντιπρόεδρος της Ένωσης Καλαβρυτινών Πειραιά, εκ Λευκασίου ( Τσορωτά ) Καλαβρύτων ορμώμενου.

Ενημέρωση για όλες τις ειδήσεις των Καλαβρύτων και της ορεινής Αχαΐας με ένα στη σελίδα του kalavrytanews.com.