Λαογραφικά των Θεοφανείων

Ο Ιορδάνης Ποταμός φώτο Νίκος Παπακωνσταντόπουλος  του Νίκου Χρ. Παπακωνσταντόπουλου  Από τις μεγαλύτερες γιορτές της Ορθ...

Ο Ιορδάνης Ποταμός φώτο Νίκος Παπακωνσταντόπουλος 

του Νίκου Χρ. Παπακωνσταντόπουλου 

Από τις μεγαλύτερες γιορτές της Ορθοδοξίας τα Θεοφάνεια, γιορτάζεται στον τόπο μας με μεγάλη κατάνυξη, όπως και σε όλη την Ελλάδα, όπως και σε κάθε γωνιά της υφηλίου που υπάρχει Ελληνισμός.

Το βράδυ της προπαραμονής, είναι και το τελευταίο που οι «Κατσιντρέληδες» (οι Καλικάτζαροι) είναι πάνω στη γη! Γι αυτό και πασχίζουν με κάθε τρόπο να κάνουν όσο περισσότερες ζαβολιές και να βάλουν σε περιπέτειες τους ανθρώπους! Γι’ αυτό και μία από τις προτεραιότητες των ανθρώπων είναι να μη μείνει δοχείο με νερό στο σπίτι, γιατί σίγουρα θα πάνε να το… μαγαρίσουνε!
Από το πρωί της παραμονής της «Πρωτάγιασης», όπως τη λέμε στον τόπο μας, παιδικές φωνούλες λένε τα κάλαντα, που όμως είναι λιγότερο γνωστά σε σχέση με εκείνα των Χριστουγέννων και της πρωτοχρονιάς. Λιγότερος και ο ενθουσιασμός, αφού και οι γιορτές του 12ημέρου είναι λίγο πριν την εκπνοή τους. Άλλως τε, σε λίγα μόνο 24ωρα τα σχολεία ξανανοίγουν και το κέφι είναι κι αυτό όχι στα καλύτερά του!

Το πρωινό της ημέρας αυτής, που είναι και η προτελευταία του δωδεκαημέρου, είναι και τα σπίτια όλα έτοιμα! Λάμπουν μέσα και έξω! Οι αυλές και οι δρόμοι είναι πεντακάθαροι, όπως και τη λαμπρή κι ακόμα περισσότερο! Στο εικονοστάσι είναι αναμμένο το καντήλι και το λιβάνι που καίει μοσχομυρίζει, ενώ στα κρεβάτια και στο πάτωμα έχουν στρωθεί τα αλλού καλύτερα στρωσίδια! Η ώρα που θα περάσει ο παππάς να μας αγιάσει, είναι κατά προσέγγιση γνωστή και όλοι είναι επί ποδός.

Στο αντίκρισμα του παππά τα συναισθήματα είναι τέτοια, που στα μάτια μας και στην ψυχή μας είναι ο αντιπρόσωπος του Υψίστου. Ο ίδιος κρατάει την «αγιαστούρα» του, που συνήθως είναι ένα καλοδεμένο ματσάκι ρίγανη, αφού ο βασιλικός δεν αντέχει στο κρύο των χωριών μας. Μπροστά πηγαίνει το «παπαδάκι» κρατώντας το «κανάτι» με τον αγιασμό και μπαίνοντας στο σπίτι ο παππάς «βουτάει» μέσα την «αγιαστούρα», αγιάζει γύρο και τους ανθρώπους, ψέλνοντας το «Εν Ιορδάνη». Οι κινήσεις του είναι βιαστικές, αφού πρέπει να περάσει από όλα τα σπίτια. Διακριτικά, τάχα, η νοικοκυρά σκύβει να του φιλήσει το χέρι και να του δώσει το φιλοδώρημα, το οποίο θεωρείται «υποχρεωτικό»! Γνωστό, άλλως τε, και το σχετικό ποιηματάκι-διάλογος κάποιου παππά με το μικρό παιδί, το μοναδικό «εκπρόσωπο» της οικογένειας που είχε μείνει στο σπίτι να τον περιμένει, όπως μας το έλεγαν οι μεγαλύτεροι, θέλοντας να τονίσουν και την… αναγκαιότητα της συνήθειας:

«- Εν Ιορδάνη… Πού ν’ η μαμά σου Γιάνννη;
- Στο ποτάμι πλένει!
- Α, την καταραμένη!
- Παππουλάκη, κάτου από το μαξιλαράκι έχει ένα ταλιράκι!
- Α, την ευλογημένη! Ας είν’ καλά κι ας πλένει!».

Το σπίτι θεωρείται αγιασμένο μετά από αυτήν την «επίσκεψη» και οι άνθρωποι είναι ανακουφισμένοι και ευχαριστημένοι. Μεγάλη ευλογία θεωρείται ακόμα και το ότι πέρασε το κατώφλι ο παππάς φορώντας το πετραχήλι.
Η αυστηρή νηστεία που έχει θεσπιστεί για την ημέρα αυτή τηρείται απαρέγκλιτα, αφού την άλλη μέρα «θα πιούμε αγιασμό».

Ανήμερα της μεγάλης γιορτής, στην εκκλησία γίνεται το «πατείς με πατώ σε»! Από τους μεγαλύτερους έχουμε ακούσει πως στο χωριό μας, το Λειβάρτζι, οι κάπου 7(!) χωροφύλακες με επικεφαλής τον αστυνόμο, «κρατάγανε τη σειρά να αγιαστεί ο κόσμος και να μην πέσει ο ένας απάνου στον άλλονε…», στα μέσα του εικοστού αιώνα!
Περισσότερο ακόμα κατανυχτικός γίνεται ο «αγιασμός των υδάτων» στα χωριά που έχουν ποτάμια και παππάς και εκκλησίασμα πηγαίνουν εκεί εν πομπή με τη εικόνα της Αγίας Βάπτισης, το Σταυρό και τα Εξαπτέρυγα, για το τελετουργικό της ημέρας.

Στη μικρή ποσότητα αγιασμού που παίρνουμε από την εκκλησία, προσθέτουμε νερό, που γίνεται κι αυτό αγιασμός.
Με το «Μεγάλο Αγιασμό» των Θεοφανείων «αλλάζουμε» τον «περυσινό» που φυλάμε σε μπουκαλάκι στο εικονοστάσι του σπιτιού για φυλαχτό και ευλογία όλο το χρόνο. Το μπουκαλάκι αυτό δεν πρέπει να ανοιχτεί, ούτε να «πέσει κάτου σταγόνα» τις επόμενες 364 μέρες του χρόνου, παρά μόνο σε πολύ εξαιρετικές περιπτώσεις.

Με τον αγιασμό των Θεοφανείων ακόμα αγιάζουμε το σπίτι και όσους από την οικογένεια δεν τους άφησαν οι υποχρεώσεις να έλθουν στην εκκλησία να αγιαστούν. Το όλο τελετουργικό γίνεται με μεγάλη ευλάβεια και κατάνυξη, σαν να γινόταν στην εκκλησία από τον παππά! Από τον ίδιο πίνουμε όλοι σε ένα ποτηράκι ή κυπελάκι, χωρίς «να έχουμε βάλει τίποτα άλλο στο στόμα μας». Μέχρι το βράδυ της μεγάλης ημέρας πρέπει να αγιαστούν τα κτήματα και τα ζωντανά, με εξαίρεση τις γάτες και τα σκυλιά. Θυμάμαι τώρα και τον πατεράκο μου, πήγαινε και «άλλαζε» τον αγιασμό που είχε «θαμμένο» σε μπουκάλια σε όλα τα χωράφια, για να έχουμε καλή σοδειά.

Ο Μεγάλος Αγιασμός, πέρα από τις θαυματουργικές, θεωρείται να έχει και απολυμαντικές και μικροβιοκτόνες ιδιότητες. Θυμάμαι τη νόνα μου που έριχνε λίγο αγιασμό από το εικονοστάσι σε κάποιο «μαγαρισμένο» αντικείμενο (π.χ. σε ένα πιάτο που το είχε «γλύψει» η γάτα). Το «μαγαρισμένο» εκείνο σκεύος έπρεπε να μείνει με τον αγιασμό τρείς μέρες, να ρίξουμε ύστερα τον αγιασμό στη φωτιά και μετά πλυθεί και να χρησιμοποιηθεί.

Στο γιορτινό τραπέζι των Θεοφανείων την πρώτη θέση έχει η κότα, συνήθεια γνωστή και από το λαϊκό δίστιχο:

«Ήρθανε τα Φώτα,

θα σφάξουμε την κότα!».

Αν και αρκετά έθιμα της τελευταίας ημέρας του 12ημέρου έχουν χαθεί, πολλά είναι εκείνα που ακόμα τηρούνται. Γι’ αυτό και το κείμενο δεν αναφέρεται μόνο στο παρελθόν.

Χρόνια πολλά!

Νίκος Παπακωνσταντόπουλος

Ο Νίκος Παπακωνσταντόπουλος γεννήθηκε στο Λειβάρτζι του Δήμου Καλαβρύτων. Πέραν του λειτουργήματός του (Διπλωματούχος Νοσηλευτής) δραστηριοποιείται και στο λογοτεχνικό χώρο, με εκδόσεις βιβλίων και δημοσιεύσεις άρθρων στον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο. Είναι παντρεμένος με την Ελένη Γάλλιου από το Γοργόμυλο Πρέβεζας και έχουν δύο παιδιά.