Του Κωνσταντίνου Νικολόπουλου-Καμενιανίτη (από ομιλία του στο πρώτο συνέδριο Παγκαλαβρυτινής ιστορίας και μνήμης, που έγινε στα Καλάβ...
Του Κωνσταντίνου Νικολόπουλου-Καμενιανίτη
(από ομιλία του στο πρώτο συνέδριο Παγκαλαβρυτινής ιστορίας και μνήμης, που έγινε στα Καλάβρυτα 12-13 Μαρτίου 2010)
Α) ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821 ΣΤΑ ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ
Β) ΞΕΝΟΧΡΗΣΤΟΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ – ΚΑΜΕΝΙΑΝΙΤΗΣ, ΟΠΛΑΡΧΗΓΟΣ 1821, ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ – ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΔΡΑΣΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΤΕΤΡΑΚΟΣΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΣΚΛΑΒΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
 |
| Το αλώνι του Ξενοχρήστου Καμενιάνοι |
1453 – 1821 – Τέσσερεις αιώνες σκλαβιάς των Ελλήνων, και μάλιστα από ένα σκληροτράχηλο και απαίδευτο λαό όπως ήταν οι Τούρκοι, δεν είναι λίγα για να εξαφανίσουν ένα οποιοδήποτε έθνος από την ιστορία. Όχι όμως το Ελληνικό!
Είναι αλήθεια ότι το Ελληνικό Γένος παντελώς απομονωμένο στην τότε διεθνή σκηνή, επορεύθη ένα μαρτυρικό ταξίδι εντός της ιστορίας. Το θαύμα όμως της απελευθέρωσης μετά από τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς στους Τούρκους, μόνο ένα λαό σαν τον Ελληνικό μπορεί να χαρακτηρίσει.
Είναι επίσης αλήθεια ότι σε όλους γενικά τους Έλληνες υπήρχε πατροπαράδοτη η ιδέα της απελευθέρωσης από τους τυράννους της, ανεξάρτητα αν η διαχείριση της ελευθερίας πολλές φορές στρέφεται εναντίον των πρωτεργατών της απόκτησής της.
Ασφαλέστατα η τιμή του προβαδίσματος της εξεγέρσεως όπως και της πρώτης απελευθερωθείσης περιοχής ανήκουν στην επαρχία Καλαβρύτων. Τούτο τονίζεται όχι για να αμφισβητηθεί η αθρόα και ομαδική συμμετοχή του Ελληνικού λαού στον «Νυν υπέρ πάντων αγώνα» για την απόκτηση της Ελευθερίας μας το 1821, αλλά σαν απάντηση της ύποπτης προσπάθειας διαστρέβλωσης της Ελληνικής ιστορίας, γενικά, από ορισμένους κακόβουλους, που πιθανόν να εκπορεύονται από ξένα κέντρα, τα οποία στο πλαίσιο της Παγκοσμιοποίησης ισοπεδώνουν αρχές, αξίες, πολιτισμό, γλώσσα, θρησκεία, ιστορία και ιδανικά.
 |
| προτομή Ξενοχρήστου στους Καμενιάνους |
Ολίγο πριν δοθεί το σύνθημα της εξεγέρσεως, προύχοντες των Καλαβρύτων και Αρχιερείς αντιμετώπισαν τον δόλο, που ηθέλησε την παγίδευσή τους. Όμως εκείνοι απάντησαν με την ευφυΐα τους και την σύνεσή τους. Το γυμνασμένο κάτω από τον αμείλικτο ζυγό, ένστικτό τους, τους πληροφόρησε για τον καραδοκούντα κίνδυνο. Εκείνοι αντέδρασαν με θαυμαστή διορατικότητα και ευστροφία.
Όμως ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά τους.
Η ΣΥΣΚΕΨΗ ΤΗΣ ΒΟΣΤΙΤΣΑΣ – (ΑΙΓΙΟΥ)
Από τα σπουδαιότερα γεγονότα στο πλαίσιο της νέας έναρξης του αγώνα για την ανεξαρτησία, ήταν η σύσκεψη της Βοστίτσας.
Στη συγκέντρωση αυτή (26 – 29 Ιανουαρίου 1821) συζητήθηκαν πολλά. Παρευρίσκοντο δε ο Μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός, οι Επίσκοποι Κερνίτσης Προκόπιος και Χριστιανουπόλεως Γερμανός, καθώς και ο πρωτοσύγκελός του Φρατζής. Επίσης ο «μπουρλοτιέρης» των ψυχών Γρηγόριος Δικαίος – Παπαφλέσσας ως εκπρόσωπος της αρχής. Εκ δε των προκρίτων οι Ανδρέας Ζαΐμης, Σωτήριος Χαραλάμπης και Ιωάννης Παπαδόπουλος, άπαντες γνωρίζοντες το μυστικό της Φιλικής Εταιρίας, όντας ορκισμένα μέλη της.
Σ΄ εκείνη τη συνάντηση έγιναν τέσσερεις συνεδριάσεις, στις οποίες ο Παπαφλέσσας εξέθεσε τις εντολές του Αρχηγού της Φιλικής Εταιρίας Αλέξανδρου Υψηλάντη για την επικείμενη εξέγερση (συγκέντρωση εφοδίων στα νησιά, προετοιμασία του στόλου, έναρξη της επανάστασης στα υπόλοιπα διαμερίσματα) κ.ο.κ. Ο Παπαφλέσσας, ως χαρακτήρας παρορμητικός, παραφούσκωνε τα πράγματα, λέγοντας για επικείμενη βοήθεια της Ρωσίας και άλλα τινά με σκοπό να παρασύρει τους συσκεφθέντες για την άμεση κήρυξη της επανάστασης.
Παρ΄ όλο όμως που αμφισβητήθηκαν από τους παρευρισκομένους οι βεβαιώσεις του Παπαφλέσσα, απεφασίσθη υπό αίρεση, ημερομηνία ενάρξεως του αγώνα (25 Μαρτίου ή 23 Απριλίου ή 21 Μαΐου, όλες από τον χριστιανικό κύκλο), καθώς και η διερεύνηση για επαλήθευση των βεβαιώσεων του Παπαφλέσσα.
Η συγκέντρωση όμως αυτή υπήρξε καθοριστικής σημασίας. Εκεί συναντήθηκαν το φλογερό και το παράτολμο επαναστατικό πνεύμα, με το σοβαρό και το σκεπτικιστικό. Όμως ο κύβος ερρίφθη.
Το μυστικό της εξεγέρσεως προφανώς είχε φτάσει στ΄ αυτιά των Τούρκων, οι οποίοι στις αρχές Μαρτίου κάλεσαν όλους τους αρχιερείς και τους προκρίτους της Πελοποννήσου στην Τρίπολη, με πρόσχημα έκτακτης σύσκεψης. Στην ουσία όμως ήθελαν να τους κρατήσουν όμηρους σαν εγγύηση ησυχίας των επαρχιών τους, αλλά και να ανακόψουν οποιαδήποτε περαιτέρω οργάνωση του αγώνα.
ΑΡΝΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΛΑΒΡΥΤΙΝΩΝ ΠΡΟΚΡΙΤΩΝ ΝΑ ΠΑΝΕ ΣΤΗΝ ΤΡΙΠΟΛΗ (ΛΕΒΕΝΤΙΚΟ)
Την προσταγή αυτή των Τούρκων ακολούθησαν 8 αρχιερείς και 16 πρόκριτοι απ΄ όλες τις επαρχίες της Πελοποννήσου (Καλαμάτα, Μάνη, Τρίπολη, Λαγκάδια κ.λ.π.). Ευτυχώς όμως – για καλό της πατρίδας – δεν υπάκουσαν, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο Επίσκοπος Καλαβρύτων και Κερνίτσης Προκόπιος, ο Ζαΐμης, ο Χαραλάμπης, ο Θεοχαρόπουλος και ο Φωτήλας. Κατάφεραν μάλιστα να εξαπατήσουν τους Τούρκους με διάφορα τεχνάσματα, ότι δήθεν εσκόπευαν να υπακούσουν στην πρόσκληση. Όμως δια συνεννοήσεως διασκορπίστηκαν στην επαρχία με σκοπό να στρατολογήσουν κρυφά για ν΄ αρχίσουν την εξέγερση.
Είναι χαρακτηριστική η δεξιοτεχνία και οι μηχανορραφίες που σχεδίασαν προκειμένου να καθυστερήσουν και να αποφύγουν στη συνέχεια την επίσκεψή τους στην Τρίπολη που θα σήμαινε και την φυλάκισή τους.
Συγκεκριμένα ο Παλαιών Πατρών Γερμανός αποσύρθηκε στη Μονή Νεζερών, επικαλούμενος τον ασθενή. Το ίδιο και οι υπόλοιποι πρόκριτοι επικαλούμενοι διάφορες δικαιολογίες καθυστερούσαν τα πράγματα, παρακούοντας την διαταγή του Βοεβόδα της Τρίπολης, ενώ από την άλλη μεριά επιτάχυναν την στρατολόγηση αγωνιστών στα χωριά της επαρχίας.
Έτσι έχοντας τα πράγματα φτάνουμε στο πρώτο τουφεκίδι που έπεσε στις 14 Μαρτίου στην τοποθεσία Πόρτες Αγριδίου (Κλουκινών), γύρω από το Χελμό. Ο Νικόλαος Σολιώτης – έμπιστος του Ζαΐμη – με τα παλικάρια του χτύπησαν τους Τούρκους γυφτοχαρατζήδες (=φοροεισπράκτορες) και δύο γραμματοφόρους του Μεχμέτ Σαλήχ, που μετέβαιναν απ΄την Τρίπολη στον Χουρσίτ Πασά, που εκείνο το διάστημα βρισκόταν στα Ιωάννινα απασχολημένος με τον Αλή Πασά. Την ίδια μέρα στο Λιβάρτζι του Δήμου Αροανίας φονεύθηκαν δύο επίσης Τούρκοι εισπράκτορες από τον Ξαντάκη Τομαρά, κατά την προτροπή του Παναγιώτη Φωτήλα.
Στις 16 Μαρτίου 1821 οι Χονδρογιανναίοι με τον Γεώργιο Δημόπουλο απ΄ το Μάζι και τον Λαμπρούλια απ΄ τον Μποντιά μαζί με άλλους Καλαβρυτινούς επιτέθηκαν κατ΄ εντολήν του Ζαΐμη, στην τοποθεσία Χελωνοσπηλιά κατά ομάδας Τούρκων εισπρακτόρων που πήγαιναν χρήματα του Δημοσίου για την Τρίπολη. Ήταν ένα απ΄ τα καίρια χτυπήματα αυτό της Χελωνοσπηλιάς, καθώς και στη Φροξυλιά της ίδιας περιοχής (Κοιλάδα ανεξαρτησίας, όπως ονομάστηκε στις μέρες μας), γιατί τα χρήματα χρησιμοποιήθηκαν για τον αγώνα.
Έτσι έχουμε και άλλα κτυπήματα Τούρκων, 18 Μαρτίου στα Αρφαρά του Δήμου Αγείρας, 19 Μαρτίου στη Βερσοβά, καθώς και στη θέση «Ανάργυρος» του Τ.Δ. Αροανίας (Σοπωτού).
Σημειώνουμε όμως εδώ και ένα άλλο ξεχωριστό και σπουδαίο προεπαναστατικό γεγονός, που μαρτυρεί την προετοιμασία των μυημένων αγωνιστών της περιοχής των Καλαβρύτων και συνέβη οκτώ περίπου μήνες πριν την επανάσταση στους Καμενιάνους Αροανίας. Συγκεκριμένα ο οπλαρχηγός Στρατολόγος και εκπαιδευτής των συμπατριωτών του αγωνιστών στο υψίπεδο της Καπρίβαινας, ο ήρωας Ξενοχρήστος Νικολόπουλος – Καμενιανίτης, χτύπησε τον αλωνάρη του 1820 τον Τούρκο φοροεισπράκτορα (= σπαή) στο αλώνι του στους Καμενιάνους, λέγοντας την ιστορική φράση που προμήνυε πολλά :
«Του χρόνου, ούτ΄ εσύ σπαής (=φοροεισπράκτορας), ούτ΄ εγώ φορολογούμενος».
Επανερχόμενοι στα διάφορα προεπαναστατικά γεγονότα του Μάρτη του 1821, βλέπουμε ότι από 14 Μαρτίου και μετά γίνονται αλλεπάλληλα - απανωτά επαναστατικά γεγονότα σ΄ όλη την περιοχή των Καλαβρύτων.
16 – 17 ΜΑΡΤΙΟΥ : ΣΥΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΛΑΥΡΑ
ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΙΚΩΝ ΠΥΡΓΩΝ ΤΩΝ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ ΜΕ ΤΑ ΣΠΑΘΙΑ
Όπως είναι γνωστό, στις 17 Μαρτίου πανηγυρίζει η Μονή της Αγίας Λαύρας την εορτή του Αγίου Αλεξίου Ανθρώπου του Θεού, του οποίου η τίμια Κάρα βρίσκεται στο ιστορικό τούτο Μοναστήρι.
Με το πρόσχημα λοιπόν της γιορτής του Αγίου Αλεξίου και την ευκαιρία της πανηγύρεως συγκεντρώθηκαν οι επικεφαλής οπλαρχηγοί, στρατολόγοι και αγωνιστές των χωριών της επαρχίας Καλαβρύτων, ειδοποιημένοι από τους προκρίτους.
Εκεί πάρθηκε η απόφαση για τον οριστικό μεγάλο ξεσηκωμό, 20 - 21 Μαρτίου 1821 με σημείο συγκέντρωσης και εκκίνησης την Αγία Λαύρα.
Καθώς βεβαιώνεται από διάφορους ιστορικούς αλλά και από την οικογενειακή μου παράδοση – λόγω της συμμετοχής του Ξενοχρήστου Νικολόπουλου – οι Τούρκοι κλείστηκαν στους Πύργους των Καλαβρύτων μαζί με τη φρουρά τους, καθότι άρχισε η πολιορκία των Πύργων τους αρχικά με τα σπαθιά, για να μην ακουστούν ντουφεκιές ώστε να τους αποκλείσουν μέχρι τις 20-21 Μαρτίου, μέρα συγκέντρωσης και εκκίνησης για το μεγάλο ξεσηκωμό του συνόλου των στρατολογημένων αγωνιστών. Πρωτοστάτησαν δε εκεί με τα σπαθιά τους ο Ξενοχρήστος απ΄ τους Καμενιάνους και ο Κόσκορης απ΄ το Καλλιφώνιο.
Κατόπιν τούτων, ξημερώματα 21 Μαρτίου, πραγματοποιήθηκε σύσκεψη στην Αγία Λαύρα, αφού προηγούμενα 20 Μαρτίου είχε συνταχθεί η Διακήρυξη του Παλαιών Πατρών Γερμανού, η οποία δημοσιεύθηκε στην Γαλλική εφημερίδα «LE CONSTITUTIONNEL» (Συνταγματικός) στις 6 Ιουνίου 1821.
Στη σύσκεψη έλαβαν μέρος, πέρα από τους δύο αρχιερείς Παλαιών Πατρών Γερμανό και τον Κερνίτσης Προκόπιο, όλοι οι πρόκριτοι και οπλαρχηγοί της επαρχίας Καλαβρύτων: Ασημάκης και Ανδρέας Ζαϊμαίοι, Ασημάκης και Παναγιώτης Φωτηλαίοι, Σωτήριος Χαραλάμπης, Σωτήριος Θεοχαρόπουλος, Βασίλειος και Νικόλαος Πετμεζαίοι, Νικόλαος Σολιώτης, Ιωάννης Παπαδόπουλος ή Μουρτογιάννης, Ανδρέας Λόντος, Αναγνώστης Στριφτόμπολας, Αναγνώστης και Γεώργιος Λεχουριταίοι, Ξενοχρήστος Νικολόπουλος, Παναγιώτης Κόσκορης και άλλοι. Εκεί με αίσθημα υπέρτατης ευθύνης για το Γένος, αλλά και με ακλόνητη πίστη και ελπίδα στην βοήθεια του Θεού, λήφθηκε η μεγάλη απόφαση. Σαν πρώτος στόχος ορίσθηκε η κατάληψη της πόλεως των Καλαβρύτων,η οποία μέχρι εκείνη την στιγμή επολιορκείτο με τα σπαθιά, και κατόπιν έγινε η εξόρμηση σε άλλες περιοχές της επαρχίας ή της υπόλοιπης Αχαΐας.
Έτσι, μετά την δέηση που έγινε, την ύψωση του Λαβάρου, (πρόκειται για την πρώτη ύψωση του Λαβάρου 21 Μαρτίου 1821) και την ορκωμοσία των αγωνιστών στο λάβαρο (χρυσοκέντητο κάλυμμα της Ωραίας Πύλης), ο Παλαιών Πατρών Γερμανός τους μίλησε με ένθερμο λόγο για την εξέγερση, τον μεγάλο ξεσηκωμό και τους διάβασε την διακήρυξη που απέστειλε στην Ευρώπη.Το ιστορικό κείμενο σε Ελληνική μετάφραση έχει ως εξής :
ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΓΕΡΜΑΝΟΥ
« Εξωτερικό – Πελοπόννησος
Διακήρυξη του Γερμανού, εξάρχου της Αχαΐας, Αρχιεπισκόπου Πατρών, στον κλήρο και τους πιστούς της Πελοποννήσου που εκφωνήθηκε μέσα στο Μοναστήρι των αδελφών Λαύρας του βουνού «Velvi» (ε.ε. Βελιάς), την 8η (20) Μαρτίου 1821 . . .
Πολυαγαπημένοι μου αδελφοί,
Ο κύριος που επάταξε τους πατέρες μας και τα τέκνα των, σας αναγγέλλει δια του στόματός μου, το τέλος των ημερών των δακρύων και των δοκιμασιών.
Η φωνή του είπε : Ότι σεις θα είσθε το στέμμα της δόξης Του και το διάδημα της Βασιλείας Του. Η Αγία Σιών, δεν θα παραδοθεί πλέον εις την ερήμωσιν (Ησαΐα 62.3)
Ο ναός του Κυρίου που βεβηλώθηκε, τα σκεύη της Δόξης που εσύρθησαν εις τον βούρκον (1 Macn. 2,8,9) θα γίνουν καταιγίς. Η άβυσσος δημιούργησε την άβυσσο (ψ. 41.8), Οι παλαιοί βάσανοι του Κυρίου (θρήνος του Ιερεμίου 5.1), θα κατέλθουν επί του λαού του.
Η φυλή των Τούρκων, υπερέβη το μέτρο των ανομιών, η ώρα δια τον καθαρμόν έφθασε, σύμφωνα με τον λόγο του Αιωνίου «Καταδίωξε τον δούλον και τον υιόν του» (Γεν. 21.10)
Να είσθε αγαπημένοι λοιπόν φυλή Ελληνική, δύο φορές δοξασμένοι από τους Πατέρες σας. Οπλισθείτε με τον ζήλον του Θεού. Είθε ο καθείς σας να ζωσθεί την ρομφαίαν του, διότι είναι προτιμότερον να αποθάνει τις με τα όπλα ανά χείρας, παρά να αισχύνει τα ιερά της Πίστεως η την Πατρίδα του (ψ. 44.4).
Ας συντρίψωμεν τον ζυγόν που βαρύνει τας κεφαλάς μας (ψ.2.3), διότι είμεθα οι κληρονόμοι του Θεού και οι συγκληρονόμοι του Ιησού Χριστού (ψ.8.17).
Άλλοι από τους Αρχιερείς σας θα μας ομιλήσουν δια την δόξαν των προγόνων σας και εγώ σας επαναλαμβάνω το όνομα του Θεού προς του οποίου οφείλομεν αγάπην ισχυροτέραν και από τον θάνατον (Cant 8.6)
Αύριον, έχοντες προ ημών ως οδηγόν τον Σταυρόν, θα βαδίσωμεν προς αυτήν την πόλιν των Πατρών, της οποίας η περιοχή είναι αγιασμένη από το αίμα του ενδόξου μάρτυρος Αγίου Ανδρέου.
Ο Κύριος θα εκατονταπλασιάσει το θάρρος σας και δια να αποκτήσετε τις δυνάμεις που πρέπει να σας ζωογονούν, σας απαλλάσσω από την νηστείαν της Σαρακοστής που τηρούμε.
Στρατιώται του Σταυρού, καλείσθε να υπερασπίσετε τις ίδιες τις Ουράνιες αρχές.
Εις το όνομα του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, να είσθε ευλογημένοι και συγχωρεμένοι από όλας τας αμαρτίας σας».
Στη διακήρυξη του Π. Π. Γερμανού παρατηρούμε δύο πράγματα : α) Ότι απευθύνεται στον κλήρο και το λαό της Πελοποννήσου και όχι μόνο των Καλαβρύτων ή της Αχαΐας. Β) Το ότι ήταν δεδομένη η κατάληψη των Καλαβρύτων καθότι είχαν κοπεί οι δρόμοι για βοήθεια στους Τούρκους, οι οποίοι είχαν κλειστεί στους Πύργους και απλά ήταν θέμα χρόνου, γιατί όπως λέει: « αύριον, έχοντες ως οδηγόν τον Σταυρόν, θα βαδίσωμεν προς αυτήν την πόλιν των Πατρών . . . ».
Ούτως εχόντων των πραγμάτων, μετά την κατάληψη των Καλαβρύτων, ο Π. Π. Γερμανός μαζί με άλλους προκρίτους και αγωνιστές κατευθύνθηκαν στην Πάτρα, όπου ύψωσε τη σημαία της επανάστασης στην Πλατεία Αγίου Γεωργίου (23 Μαρτίου 1821), καθότι αρκετοί Τούρκοι είχαν προβεί σε ταραχές και πυρπολήσεις μαθαίνοντας για τα γεγονότα των Καλαβρύτων, (βλ. Ιστορικό Λεξικό των Πατρών υπό Κώστα Τριανταφύλλου σελ. 192) καθώς και από διάφορα έγγραφα που στη συνέχεια παραθέτουμε.
Μεταξύ των στρατιωτικών που παρευρέθηκαν στην Πάτρα απ΄ τους στρατολογημένους, ήταν και ο από το χωριό Κάλανος Νεζερών του Δήμου Φαρρών αξιωματικός Θεόδωρος Σπυρόπουλος, ο οποίος ήταν συνοδός του Π. Π. Γερμανού προς την Πάτρα (23 Μαρτίου) και προς τα Καλάβρυτα (25 Μαρτίου 1821) για την επίσημη κήρυξη της επανάστασης, σύμφωνα με την ορισθείσα από τη Φιλική Εταιρία επίσημη ημερομηνία έναρξης της επανάστασης.
Τούτο μαρτυρείται από το επόμενο έγγραφο του ίδιου το οποίο υποβλήθηκε στην επιτροπή εκδουλεύσεων του αγώνα κατά πρώτον το 1844 και κατά δεύτερον το 1865, για να λάβει βαθμό και αμοιβή.
Η αίτησή του, της οποίας απόσπασμα σας αναφέρω εδώ, έχει ανευρεθεί και δημοσιευθεί υπό του αείμνηστου Πρωθιερέα Νικ. Παπαδοπούλου στο βιβλίο με τίτλο «ΓΕΡΜΑΝΟΥ ΠΑΛΑΙΩΝ ΠΑΤΡΩΝ ΑΝΕΚΔΟΤΑ» – ΑΘΗΝΑ 1969 σελ (10 – 13).
«Εν καλάνω του Δήμου Φαρρών της επαρχίας Πατρών και πρώην Δήμου Νεζερών της επαρχίας Καλαβρύτων την 25 Μαρτίου 1865
Μετά τεσσαράκοντα και τέσσερα έτη αφ ης άραντες τα όπλα . . . . Και άν ήμην και είμαι εις εκ των τεινάντων χείρα εν τη αγία Λαύρα 25η Μαρτίου του 1821, όπως λάβω την υπό του αοιδίμου Γερμανού Παλ. Πατρών (μεθ΄ ον αναβαίνοντος εκ Πατρών εις Λαύραν συνοδοιπόρησα) υψωθείσαν και ευλογηθείσαν Ελληνικήν σημαίαν του Σταυρού, ουδέν ανταμείφθην . . . κλπ.»
Στο ίδιο βιβλίο είναι δημοσιευμένο έγγραφο της επιτροπής εκδουλεύσεων του αγώνα που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη στο Αρχείο αγωνιστών, Μητρώο των κατά τον ιερό αγώνα αξιωματικών.
Η επιτροπή εκδουλεύσεων συστήθηκε το 1864, τότε που ακόμα ζούσαν αρκετοί αγωνιστές του ΄21, όπως ο γενναίος (επονομαζόμενος Ι.Θ. Κολοκοτρώνης κ.λ.π.).
Γράφει λοιπόν για τον Π. Π. Γερμανό: «Υπηρέτησεν απ΄ αρχήν μέχρι τέλους του ιερού αγώνος σπουδαίως, υψώσας πρώτος εν τη Μονή της Αγίας Λαύρας την σημαίαν της Επαναστάσεως», αριθ. συνεδρίας 403 και αριθ. Πρωτ. 53.
Και συνεχίζουμε την παράθεση στοιχείων από ένα άλλο ανέκδοτο έγγραφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης, που δημοσιεύθηκε στο βιβλίο του Δημ. Γ. Πανόπουλου στην Πάτρα το έτος 2001 (Εκδόσεις Περί Τεχνών). Στις σελίδες από 476 – 479 αναφέρεται έγγραφο κατοίκων του χωριού Λιβάρτζι στο Δήμο Αροανίας το έτος 1865.
Απόσπασμα:
« Πιστοποιούμεν . . . ότι οι Αναγνώστης Καρπέτζας, Αναστάσιος ιερεύς Σακελλάριος, Βασίλειος Χρυσανθακόπουλος και Γεώργιος Καλλιακούδας, άμα υψώθη η σημαία της Επαναστάσεως εις Αγίαν Λαύραν κατά το 1821, δράξαντες τα όπλα μετά του αρχηγού Γ. Λεχουρίτη έσπευσαν εις Καλάβρυτα και υπό την οδηγίαν του Στρατηγού Ζαΐμη κ.λ.π. οπλαρχηγών Βασ. και Γκολφίνου Πετμεζαίων παρευρέθησαν εις άπασας κατά την Πελοποννήσου Μάχας . . . . κ.λ.π.»
Έτερον στοιχείο είναι η ιδιόχειρη επιστολή του Επισκόπου Έλους Ανθίμου με ημερομηνία Μιστράς 2 Απριλίου 1821, λίγες μέρες μετά την έναρξη της επανάστασης στα Καλάβρυτα. Η επιστολή αυτή απευθύνεται προς τους προεστούς και καπεταναίους των Σπετσών, και αναφέρει :
« . . . Ο ιερός σκοπός επειδή και εξεσκεπάσθει εις τους Οθωμανούς (α) και από διάφορα κινήματα των Μοραϊτών και από τας χονδράς ετοιμασίας των Νήσων σας, βλέποντας φανερά τον κίνδυνον και αφανισμόν του Γένους, ΕΚΚΙΝΗΘΗ Η ΥΠΟΘΕΣΙΣ ΠΡΩΤΟΝ ΑΠΟ ΤΑ ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ ΚΑΙ ΔΕΥΤΕΡΟΝ ΕΚ ΜΕΡΟΥΣ ΤΗΣ ΜΑΝΗΣ . . .» και συνεχίζει η επιστολή με την προτροπή να μπουν στον αγώνα οι Σπετσιώτες και τα άλλα νησιά.
Περί της περιοχής και της Επισκοπής Έλους αναφέρουμε :
Έλος: αρχαιοτάτη λακωνική πόλη προς τα Ανατολικά των εκβολών του Ευρώτα..
Επισκοπή Έλους: Η Επισκοπή αυτή παραμένει υπό την Μητρόπολιν Μονεμβασιάς μέχρι την επανάσταση του 1821. Με διάταγμα του 1833, η περιοχή της Μητρόπολις Μονεμβασιάς απετέλεσε ίδια Επισκοπή με το όνομα Επιδαύρου Λιμηράς, παραλαβούσα και την πεδιάδα του Έλους. Το καθεστώς αυτό διατηρήθηκε έως το 1841, οπότε η Επισκοπή καταργήθηκε και υπήχθη στην όμορου της Λακεδαίμονος την μετέπειτα μετονομασθήσαν Μονεμβασίας και Σπάρτης (Βλ. Θ.Η.Ε. Τόμος 5ος Αθήνα 1964, στήλη 662 – 663)
Διαπιστώνεται εκ των προαναφερθέντων, αγαπητοί μου έγγραφη μαρτυρία για την έναρξη του αγώνα και την απελευθέρωση των Καλαβρύτων 21 Μάρτη 1821 μακριά απ΄ τα Καλάβρυτα και όχι μόνο, αλλά σ΄ αυτή καθαυτή την ευρύτερη περιοχή της Μάνης. Τι άλλο να παραθέσουμε!
Στη συνέχεια θεωρείται σκόπιμο ν΄ αναφερθούμε συνοπτικά σε κάποια άλλα γεγονότα, που καταδεικνύουν περίτρανα τον πρωτεύοντα ρόλο του Π. Π. Γερμανού στην επανάσταση του 1821, αλλά και τις συνεννοήσεις που είχε επ΄ αυτού με τον αοίδιμο Πατριάρχη Άγιο Γρηγόριο τον Ε΄.
Ο Π. Π. Γερμανός σαν Αρχιμανδρίτης εκ των πρώτων της συνοδείας του Γρηγορίου του Ε΄ κατά την Α΄ εξορία του απ’ την Πατριαρχία στην Ιερά Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους (1798 – 1806) παρεκινήθη υπό του Γρηγορίου του Ε΄ και προετοιμάστηκε ανάλογα, για να μεταβεί στη συνέχεια στο Μοριά και να πρωτοστατήσει στην επανάσταση του 1821.
Επίσης είναι γνωστή η θερμότατη παράκληση του Γρηγορίου του Ε΄ προς τον Ρήγα Παλαμήδη (14 Μαρτίου 1821), μετέπειτα Βουλευτή, να μεταβεί στο Μοριά και να παραδώσει έγγραφά του στον Π. Π. Γερμανό και στον Τριπόλεως Δανιήλ, με την προτροπή “πολεμείτε τον Αγαρηνό και η ευλογία μου επί τα έργα των χειρών του Ελληνικού λαού ” (Εκδ. ΧΡΥΣΟΠΗΓΗ) “Γρηγόριος ο Ε΄, ο Πατριάρχης της οδύνης” σελ. 66-70.
Όμως όταν πλησίαζε στην Πελοπόννησο ο Ρήγας Παλαμήδης έμαθε ότι η επανάσταση είχε ξεσπάσει και έτσι κράτησε τα έγγραφα στο αρχείο του (συνεδρίαση Βουλής 3-8-1864, που ομίλησε ο ίδιος ο Ρ. Παλαμήδης). Την αφήγηση του Παλαμήδη επιβεβαιώνει και ο Σούτσος με το δημοσίευμα στην εφημερίδα «Αιώνας» 24 Μαΐου 1852, αρ. φύλλου 1260. Ο Σούτσος δηλώνει ότι ο ίδιος ήταν αυτίκοος μάρτυρας σε εκείνο το διάλογο.
Στη συνέχεια παραθέτουμε απόσπασμα από δημοσίευμα του Ιωάν. Φ. Αθανασόπουλου στο περιοδικό Αχαϊκά, τεύχος 12, Φθινόπωρο 2008, σελ. 145, που αναφέρει :
« Ο Γιουσούφ Πασάς το 1821, απέστειλε στην Κωνσταντινούπολη την λαφυραγωγηθείσα εν Πάτραις αρχιερατική στολή του Γερμανού, κυρίως δε ίνα ενοχοποιηθεί ο Πατριάρχης επειδή ο Π. Π. Γερμανός ήταν δικό του ανάστημα! »
Σαν επιστέγασμα όλων των πιο πάνω αναφέρουμε σχετικό απόσπασμα, (Βλ. «Η Επανάσταση του 1821 από τα Τουρκικά αρχεία – Μοσχόπουλος»)
Ο “γιαφτάς” η απόφαση δηλ. με την οποία καταδικάσθηκε σε θάνατο ο Πατριάρχης (Άγιος) Γρηγόριος ο Ε΄ έγραφε ότι πρέπει να θανατωθεί διότι :
« . . . αλλ΄ αντί να δαμάσει τους αποστάτας και να δώσει πρώτος το παράδειγμα της εις τα καθήκοντα επιστροφής των, ο άπιστος ούτος έγινε πρωταίτιος όλων των αναφνεισών ταραχών. Επληροφορήθημεν ασφαλώς ότι εγεννήθη εν Πελοποννήσω και ότι είναι συμμέτοχος όλων των βιαιοτήτων, όσας οι αποπλανηθέντες ραγιάδες διέπραξαν εις την επαρχίαν των Καλαβρύτων. Ούτος λοιπόν είναι ο αίτιος της με την βοήθειαν του Θεού επικείμενης παντελούς συντριβής και αφανισμού των . . . » [Βλ. Παπαδοπούλου Νικ. (Πρωθιερέως) κατακαημένου Μοριά σελίδες του 1821, Τόμος Α΄, Αθήναι 1974, σελ. 38-39].
Μετά ταύτα, από τα παρατεθέντα στοιχεία, αλλά και τα καθιερωμένα εις την εθνική συνείδηση των Ελλήνων είναι βέβαιο ότι η έναρξη της επανάστασης του 1821 ξεκίνησε απ΄ την Αγία Λαύρα με την ύψωση του Λαβάρου από τον Π. Π. Γερμανό. Επίσης, ότι τα Καλάβρυτα απελευθερώθηκαν 21 Μαρτίου 1821, οφείλουμε ως Έλληνες, ως Καλαβρυτινοί, ως Πελοποννήσιοι να υπερασπίσουμε την αλήθεια από την αλλοίωση της ιστορίας από τα σκοτεινά εκείνα κέντρα, που και στις μέρες μας έχουν βάλει τη χώρα μας στο “στόχαστρο”.
Ας αντισταθούμε στην αλλοίωση της ιστορίας μας, ας αντισταθούμε στη συρρίκνωση του Ελληνισμού.
Αιωνία η μνήμη στους προγόνους μας του 1821, που δράξαντες τα όπλα, πολέμησαν για την ελευθερία και την ανεξαρτησία της χώρας μας, δίχως πολλοί απ΄ αυτούς να προλάβουν να την ιδούν ελεύθερη.
Β) ΞΕΝΟΧΡΗΣΤΟΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ – ΚΑΜΕΝΙΑΝΙΤΗΣ,
ΟΠΛΑΡΧΗΓΟΣ 1821, ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΔΡΑΣΗ
Ο Ξενοχρήστος – Χρήστος Νικολόπουλος – Καμενιανίτης γεννήθηκε περίπου το 1790, σ΄ ένα μικρό ορεινό χωριό του Δήμου Τροπαίων της Αρκαδίας το Μπουλιάρι, (οικισμός του Τ.Δ. Περδικονερίου) πλησίον της λίμνης του Λάδωνα.
Ο πατέρας του λόγω της αγωνιστικής του δράσης διωκόμενος από τους Τούρκους αναγκάστηκε να βρει καταφύγιο μαζί με τον μικρό Χρήστο και την υπόλοιπη οικογένειά του στους Καμενιάνους.
Εκεί ο μικρός Χρήστος μεγαλώνοντας φανέρωνε σιγά-σιγά το αγωνιστικό του φρόνημα και τα χαρίσματα της γενναιότητάς του. Κατόπιν των πιο πάνω έλαβε το προσωνύμιο “Ξενοχρήστος” Νικολόπουλος, ενώ αργότερα προστέθηκε και το Καμενιανίτης δίπλα στο επώνυμό του, λόγω της νέας του πατρίδας των Καμενιάνων.
Συχνά ήταν τα επεισόδια με τους Τούρκους, τα οποία τον ανάγκαζαν να κρύβεται.
Είχε τέσσερα αδέλφια εκ των οποίων ο ένας ήταν μοναχός στην Αγία Λαύρα. Λέγεται ότι και οι δύο συνεργάζονταν πολύ καλά κι ότι ήταν απ΄ τους πρώτους που μυήθηκαν στην Φιλική Εταιρία.
Το Καλοκαίρι του 1820 ο Ξενοχρήστος δημιούργησε θερμό επεισόδιο λόγω του ασυγκράτητου χαρακτήρα και της φλόγας του για λευτεριά.
Συγκεκριμένα χτύπησε με το δίκρανο τον Τούρκο σπαή (= φοροεισπράκτορα), στο αλώνι του στους Καμενιάνους, λέγοντας τη φράση που προμήνυε πολλά :
"Του χρόνου, ούτ΄ εσύ σπαής (=φοροεισπράκτορας), ούτ΄ εγώ φορολογούμενος"
Κατόπιν έφυγε για την πρώτη πατρίδα του το Μπουλιάρι Αρκαδίας. Επιστρέφοντας άρχισε να στρατολογεί και να εκπαιδεύει εντατικά πλέον τους αγωνιστές απ΄ τα γύρω χωριά του Δήμου Αροανίας. Τόπος εκπαίδευσης ήταν ένας αληθινά ιδανικός χώρος στην περιοχή των Καμενιάνων. Εκεί ο Ξενοχρήστος εκπαίδευε τους αγωνιστές από χρόνια ως Κλέφτες και Αρματωλούς. Η περιοχή της μυθικής Καπρίβαινας, είναι εκείνη όπου κατά την μυθολογία έγινε και σύλληψη του ερυμανθίου κάπρου από τον Ηρακλή.
Έμπιστο πρωτοπαλίκαρό του στον αγώνα ήταν ο από το ίδιο χωριό ο υπαξιωματικός και κουνιάδος του Νικόλαος Διδάχος.
Ο Ξενοχρήστος αγωνίστηκε κάτω από τις διαταγές του Ασημάκη Ζαΐμη και του Παναγιώτη Φωτήλα στον ιερό απελευθερωτικό αγώνα, ενώ είχε και στενό δεσμό με τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, λόγω και του Αγιο-Λαυρίτη μοναχού αδελφού του, αλλά και της αγωνιστικότητάς του.
Αρχές του Μάρτη του 1821 περίπου σήκωσε την σημαία της επανάστασης στο αλώνι του στους Καμενιάνους και αναχώρησε αργότερα για τα Καλάβρυτα.
Διασώζεται από την οικογενειακή παράδοση και άλλες πηγές, ότι έλαβε εντολή από τους ανωτέρους του, και την 17η Μαρτίου 1821 μαζί με τον Κόσκορη απ΄ το Καλλιφώνιο, τον Χρυσανθακόπουλο από το Δεσινό και άλλους επίλεκτους αγωνιστές (200 περίπου) πολιόρκησαν με τα σπαθιά τους Πύργους των Καλαβρύτων, που ήταν μέσα κλεισμένοι οι εκεί διαμένοντες Τούρκοι.
Το ότι αρχικά ξεκίνησαν την πολιορκία με τα σπαθιά, έγινε για να μην λάβει ευρεία έκταση ο ξεσηκωμός. Στο τέλος όμως αναγκάστηκαν και χρησιμοποίησαν τα όπλα, γιατί κινδύνευσε ο εκ Δεσινού αγωνιστής Χρυσανθακόπουλος.
Στις 21 Μαρτίου 1821 συμμετείχε στην εν Αγία Λαύρα ορκωμοσία των αγωνιστών και στην ύψωση του λαβάρου από τον Π. Π. Γερμανό.
Στη συνέχεια μαζί με τους υπόλοιπους αγωνιστές, συγκεντρώθηκαν γύρω στους 600 περίπου. Πολιόρκησαν σύσσωμοι τα Καλάβρυτα και μετά από μάχη ανάγκασαν τους Τούρκους να παραδοθούν προς το βράδυ της ίδιας ημέρας. Σημειώνεται ότι κατά την πολιορκία των Τουρκικών Πύργων των Καλαβρύτων με τα σπαθιά, το σπαθί του Ξενοχρήστου θέριζε όσους Τούρκους εξορμούσαν εκ των Πύργων. Πολλοί δε Τούρκοι γνωρίζωντες ελληνικά αλλά και τον Ξενοχρήστο φώναζαν: “σώνει σου ορέ Χρήστο σώνει”. (προφορική παράδοση)
Για την τροφοδοσία των αγωνιστών της ομάδας του Ξενοχρήστου στην Καπρίβαινα συμμετείχε ο αρχιποιμένας της περιοχής από το Αγρίδι Αροανίας Καράγιωργας Μπαμπίλης, καθώς και η Ιερά Μονή των Αγίων Θεοδώρων.
Σημειώνουμε εδώ ότι η προσφορά της Ιεράς Μονής Αγίων Θεοδώρων σε τρόφιμα και άλλα εφόδια για τον αγώνα ήταν πολύ μεγάλη. Πολλοί μοναχοί μετά την απελευθέρωση τιμήθηκαν με αριστεία από τον Βασιλιά Όθωνα για την συμμετοχή τους στον αγώνα.
Ο Ξενοχρήστος διακρίθηκε επίσης ιδιαίτερα στις μάχες σε Πούσι και Λάλα του Νομού Ηλείας από 29 Μαΐου έως 22 Ιουνίου 1821, που συμμετείχαν και άλλοι Καλαβρυτινοί.
Σ΄ εκείνη τη μάχη που είχε νικηφόρο αποτέλεσμα για τους Έλληνες, ο Ξενοχρήστος απέσπασε και πολλά λάφυρα απ΄ τους Τούρκους, μεταξύ των οποίων και δύο άλογα. Η σέλα του ενός εσώζετο μέχρι τα τελευταία χρόνια στο χωριό.
Στη συνέχεια ο Ξενοχρήστος Νικολόπουλος έλαβε μέρος στην πολιορκία της Πάτρας.
Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός στ΄ απομνημονεύματά του αναφέρει για τον ηρωικό θάνατό του την 12η Ιουλίου 1821 στη μάχη του Πουρναροκάστρου.
«Εκ δε των Ελλήνων επληγώθη ο Χρήστος Καμενιανίτης, όστις επολέμησε ανδρείως σ΄ εκείνη τη μάχη»
Σημειώνουμε εδώ, ότι ο Ασημάκης Ζαΐμης διέθετε τότε για όποιον γιατρέψει τον Ξενοχρήστο το ποσό των 100.000 γροσίων. Αν υπολογίσει κανείς ότι η ημερήσια αμοιβή των αγωνιστών ήταν 25 γρόσια, ας φανταστούμε τη σημασία που είχε το παλικάρι για τον αγώνα.
Ο θάνατός του λύπησε πάρα πολύ τους Έλληνες και τους ομοχώριούς του, γιατί τα κατορθώματα του Ξενοχρήστου Νικολόπουλου ήταν αξεπέραστα.
Η ανώνυμη μούσα του λαού τραγούδησε τον θάνατό του σε ποίημα που διασώζεται.
Ο τάφος του βρίσκεται στο εξωκλήσι Αγ. Αθανάσιος του χωριού Κρυσταλλόβρυση (Μπαρδικώστα). Η προτομή του βρίσκεται στην κεντρική πλατεία Καμενιάνων, της οποίας τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 17/8/2002.
Παραθέτουμε το ποίημα σαν επιπρόσθετο στοιχείο της μορφής του θρυλικού Καμενιανίτη, ήρωα του 1821 Ξενοχρήστου Νικολόπουλου, για να διαφανεί η άγνωστη μέχρι τούδε ευρέως, άφθαστη παλικαριά του και η φήμη του.
ΞΕΝΟΧΡΗΣΤΟΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ
«Τον ΞΕΝΟΧΡΗΣΤΟ σκότωσαν στης Πάτρας το Καστέλι
κι έκατσαν και μαλώνανε οκτώ καπεταναίοι.
- Παιδιά μου μη μαλώνετε, παιδιά μην οχτρεβώστε ˙
Εγώ δεν έχω τίποτα, λίγο΄ μαι λαβωμένος,
Στο χέρι και στο δάκτυλο πού΄ χα την αρραβώνα.
Μον΄ πάρτε με και σύρτε με ψηλά στον Άϊ – Θανάση,
που΄ ναι τα δέντρα τα δασιά τα δασοφυτρωμένα.
Κόφτε κλαριά και στρώστε μου, κλαριά να με σκεπάστε,
και στη δεξιά μου τη μεριά ν΄ αφήστε παραθύρι ˙
να μπαινοβγαίνουν τα πουλιά, να φέρνουν το χαμπέρι,
πως πολεμάν οι Έλληνες, πως πολεμάν τους Τούρκους.
Αφήνω γειά ψηλά βουνά και σεις κοντοραχούλες ˙
αφήνω και στους Έλληνες τους Τούρκους να τους κάψουν»
Αϊ Θανάσης : Ομώνυμη εκκλησία και κορυφή βουνού στους Καμενιάνους, που ήταν και το οχύρωμα του χωριού, με εξαιρετική θέα προς όλα τα σημεία του ορίζοντα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ ΚΑΣΤΟΡΧΗ : «Παλαιών Πατρών Γερμανού απομνημονεύματα», Έκδοση υπό Καλλίνικου Καστόρχη, σχολάρχη Καλαμων 1838, σελίδες (54-55)
2. ΚΩΣΤΑ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ: «Ιστορικό λεξικό Πατρών» Β΄ έκδοση αναθεωρημένη, 1980, σελίδες (129-130)
3. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΠΡΩΘΙΕΡΕΑ : «Επετηρίς των Καλαβρύτων», Έκδ. 1973, σελίδες (232 – 235), Ανάτυπο από τα προεπαναστατικά δικαιοπρακτικά έγγραφα της Μονής Αγ. Θεοδώρων
4. ΜΑΞΙΜΟΥ ΙΒΗΡΙΤΟΥ ΜΟΝΑΧΟΥ: «Ιστορικαί σελίδες – Ξενοχρήστος Καμενιανίτης ο θρυλικός οπλαρχηγός του 1821», Άγιον Όρος, Εκδ. 2000
5. ΑΥΓΟΥΣΤΗ ΚΩΣΤΑ ΑΥΓΟΥΣΤΟΠΟΥΛΟΥ : «Οι Καμενιάνοι και οι ρίζες μου» , Εκδ. Αθήνα 1986.
6. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΠΡΩΘΙΕΡΕΑ :
«Κατακαημένου Μοριά σελίδες του 1821», Εκδ. Αθήνα 1974
7. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΠΡΩΘΙΕΡΕΑ : «Γερμανού Παλαιών Πατρών Ανέκδοτα», Αθήνα 1969, σελ. (10 – 13)
Ο Κωνσταντίνος Νικολόπουλος-Καμενιανίτης , λογοτέχνης , συγγραφέας , τ. αντιπρόεδρος Ένωσης Ελλήνων Λογοτεχνών και αντιδήμαρχος Πολιτισμού τ. Δήμου Αροανίας Καλαβρύτων , γεννήθηκε στους Καμενιάνους Καλαβρύτων Ν. Αχαΐας .Στο χώρο των γραμμάτων εμφανίστηκε πολύ νωρίς και έχει εκδώσει μέχρι σήμερα εννέα βιβλία με ποιήματα, διηγήματα, ιστορικές μελέτες κ.α. , ενώ έχει συμμετάσχει και στη συλλογική συγγραφή αρκετών άλλων βιβλίων . Έχει επιμεληθεί επίσης την έκδοση βιβλίων και οδηγών πολλών φορέων καθώς και του τ. Δήμου Αροανίας .Πολλά από τα έργα του , έχουν συμπεριληφθεί σε λογοτεχνικές εγκυκλοπαίδειες και ανθολογίες . Για αρκετά χρόνια υπήρξε αρχισυντάκτης στην περιοδική έκδοση Κεντροδυτικής Πελοποννήσου την εφημερίδα "ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ" . Σήμερα εργάζεται στους Ηλεκτρικούς Σιδηροδρόμους Αθηνών-Πειραιώς(ΗΣΑΠ) και συνεργάζεται με πολλές εφημερίδες και περιοδικά.
Δεν υπάρχουν σχόλια
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.