Περιζήτητα επαγγέλματα, τέχνες, ασχολίες που χάνονται- ο ζευγολάτης

«Σκυλί ο γύφτος στη δουλειά κι ο αγρότης που σιμώνει να πάρει το Ησιόδειο υνί για να το βάλει στ’ αλέτρι απ’ ακρανιά γερή το χώμα ν’ α...

«Σκυλί ο γύφτος στη δουλειά κι ο αγρότης που σιμώνει

να πάρει το Ησιόδειο υνί για να το βάλει

στ’ αλέτρι απ’ ακρανιά γερή το χώμα ν’ αυλακώσει,

της φαμελιάς του το ψωμί από τη γη να βγάλει»

(Από το ποίημα «ο γύφτος», του αείμνηστου Λάκη Κωνσταντίνου, Λειβαρτζινού εκπαιδευτικού και λογοτέχνη).

Φωτο: Από το άλμπουμ του Συλλόγου Λειβαρτζινών 

της Αθήνας «Το Λειβάρτζι Χτες και Σήμερα…», έκδοση 2005

γράφει ο Νίκος Παπακωνσταντόπουλος

Γνωστός και αυτονόητος ο αγώνας του ανθρώπου για την επιβίωση από τα πρώτα βήματά του στη γη, γνωστά από τα «έργα και ημέραι» του Ησίοδου και το ζευγάρι*, ο ζευγολάτης και τα εργαλεία του για την καλλιέργειά της. Δεν θα μπορούσαν, λοιπόν, να μην αποτελέσουν πηγή έμπνευσης των ανθρώπων του πνεύματος ανά τους αιώνες και να μην αναπτυχθεί γύρω τους πολύ πλούσια λαϊκή παράδοση με μύθους, παραμύθια, δημοτικά τραγούδια, προλήψεις, παροιμίες κλπ.

Αρχή της νέας σοδειάς ο σπαρτός, γι’ αυτό ήταν και γιορτή. Αναπόσπαστα συνδεδεμένα, κομμάτια της δουλειάς θα έλεγε κανείς, και τα αστεία, οι χαρούμενες φωνές και τα καλοπροαίρετα πειράγματα, που μαζί με τις επιτακτικές φωνές των μεγαλύτερων, εκεί πού χρειάζονταν, αντηχούσαν στα πλάγια. Μαζί αντηχούσαν και τα «ε!» και τα «ω!» του ζευγολάτη στα ζωντανά του. Οι καμουτσικιές έσκιζαν τον αέρα, αλλά μόνο για να μην ξεχνιούνται τα εκπαιδευμένα από μικρή ηλικία καματερά*. Πολύ σπάνια έφτανε καμιά ελαφριά στα πισινά τους.

Δυο φορές το χρόνο οι ζευγολάτες και τα ζευγάρια τους είχαν την τιμητική τους στους μικρούς κάμπους των χωριών μας. Μία την άνοιξη, που τον λόγο έχουν τα περιβόλια και το ραποσίτι* και μία το χινόπωρο που είναι η σειρά των σιτηρών. Και στις δύο περιπτώσεις ο σπαρτός γινόταν στο διβόλισμα*.

Η υγρασία του χειμώνα κρατάει το χώμα μαλακό και το Μάη και το όργωμα είναι εύκολο, σε αντίθεση με το χινόπωρο, που πρέπει να πέσουν οι πρώτες βροχές. Το ζευγάρι αποτελούσαν ζα από βόδια, άλογα, μουλάρια και πολύ σπάνια βασταγούρια*. Η σπορά του σταριού πιο απλή, αφού γινόταν πεταχτό με το χέρι από το δισάκι*. Του ραποστιού ήταν περισσότερο γραφική, με το σπορέα, συνήθως γυναίκα, που ακολουθούσε το ζευγολάτη, ρίχνοντας στην αυλακιά ένα-ένα τα σπυριά και σε ίσες αποστάσεις. Παραπίσω ακόμα ένας δυο εργάτες με τα ξινάρια που έσαζαν τις ατέλειες στο χώμα, για να σκεπαστεί όλος ο σπόρος, αλλά και να είναι εύκολο το πότισμα. Κι ακόμα παραπίσω, σε απόσταση ασφαλείας, ένα σωρό θεόπουλα*, στο δικό τους αγώνα για επιβίωση.

Η διαδικασία για το όργωμα ξεκίναγε αρκετά πριν την καθορισμένη ημέρα, με το καλό τάισμα των ζώων, τις προετοιμασίες του σπόρου και τον έλεγχο στο αλέτρι. Από τις γραφικότερες εικόνες που δεν ξεθωριάζουν και το ξεκίνημα με το χάραμα, όταν ένα ποτάμι κόσμος κατηφόριζαν από τα χωριά για τους κάμπους, με φορτωμένα τα σύνεργα στα ζα. Μαζί και όλα τα σόκια* στα ταγάρια για το κολατσιό και το φαγοπότι του μεσημεριού.

Η ώρα του μεσημεριανού ήταν το αποκορύφωμα εκείνης της «γιορτής»! Πιάνανε ένα παχύ ίσκιο, η νοικοκυρά έστρωνε το μεσάλι και κάθονταν όλοι γύρω. Λίγο πιο πέρα, σε άλλον ίσκιο, το ζευγάρι για το δικό του φαγοπότι. Τα πρόσεχαν κι αυτά και τα σκέπαζαν με απλάδια που ήσαν ιδρωμένα από τη δουλειά.

Μετά το φαί μπορεί κάποιος να σιγοξεκίναγε και κάνα τραγουδάκι, με τη… βοήθεια που του έδιναν τα ένα-δυο ποτηράκια κρασί! Τον συνόδευαν λίγο-λίγο και οι άλλοι. Το τσιγάρο για τους άντρες σφράγιζε την ξεκούραση και την απόλαυση της ώρας εκείνης. Σε λίγο ο νοικοκύρης έδινε το σύνθημα:

- Άιντε, ρε παιδιά, σηκωθείτε!

Και ο τρόπος που το έλεγε έδειχνε πως δεν ήθελε να τελειώσει εκείνη η ώρα της ξεκούρασης και της απόλαυσης!

Σαν έπαιρνε ο ήλιος να γείρει φορτώνανε στα ζα τα σόκια τους, για ν’ αρχίσει η επιστροφή στο χωριό. Μια εικόνα τόσο ζωντανή και ανεξίτηλη στα μάτια μας, με κατάκοπους αλλά ευδιάθετους και αισιόδοξους τους ανθρώπους!

Η οικονομία δεν ήταν πάντα σε τέτοιο επίπεδο που να μπορούσαν να έχουν ο καθένας το δικό του ζευγάρι. Έτσι, εκτός από τα χωράφια του ο ζευγολάτης όργωνε και πολλών ακόμα συγχωριανών του, με το αζημίωτο, φυσικά. Συνήθως η αμοιβή του δεν ήταν σε χρήμα, αλλά οι λεγόμενες δανεικαριές* κι ένα καματίκι* ισοδυναμούσε με τρία μεροκάματα. Αξιοσημείωτες είναι και οι σεμπριές*, που το ζευγάρι σχηματιζόταν με τα ζώα δύο διαφορετικών νοικοκυραίων. Ο θεσμός (και δεσμός μαζί) του σέμπρου ήταν πολύ ισχυρός και σεβαστός σαν συγγένεια, με πολύ γνωστή και τη λαϊκή έκφραση «ψόφησ' ο μαύρος μας, πάει η σεμπριά μας». «Πενία τέχνας κατεργάζεται όμως» και σε κάποιες, ελάχιστες, περιπτώσεις το όργωμα γινόταν από ένα μόνο ζώο.

Τις γιορτές των αγίων Φιλίππου, Τρύφωνα, Χαραλάμπους κ.ά. που έχουν ανακηρυχθεί προστάτες των ζώων, απέφευγαν το όργωμα. Από αφηγήσεις μεγαλύτερων στα παιδικά μας χρόνια, μαθαίναμε πως ακόμα πιο μεγάλη απ’ όλες τις γιορτές αυτές θεωρούσαν του αγίου Μοδέστου, στις 18 του Δεκέμβρη, που σύμφωνα με την παράδοση θεράπευε άρρωστα και ανάσταινε νεκρά ζώα. Σύμφωνα με τη Χριστιανική παράδοση πάντα, ο άγιος φέρεται να προστατεύει ιδιαίτερα εκείνα που σέρνουν άροτρο. Στο μικρό ευχολόγιο της εκκλησίας, μάλιστα, υπάρχουν ειδικές ευχές «εις κτήνη», στις οποίες γίνεται και επίκληση του αγίου Μοδέστου.

Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και τη δυνατότητα απόκτησης γεωργικών μηχανημάτων, ο ζευγολάτης και το ζευγάρι άρχισαν να χάνονται από τους κάμπους, ενώ τα πατροπαράδοτα εργαλεία, το αλέτρι και το υνί, κοσμούν πλέον λαογραφικά μουσεία. Δεν θα μπορούσαν να αποτελέσουν και εδώ εξαίρεση τα οξύμωρα σχήματα που κυριαρχούν στη ζωή μας. Έτσι, τώρα που η δουλειά έχει γίνει πολύ πιο εύκολη και πιο ξεκούραστη, ρήμαξαν οι κάμποι!

Ασχολία με κάποιες ομοιότητες με αυτή του ζευγολάτη, είναι του βαλμά*, για την οποία αναφερόμαστε σε παλαιότερο άρθρο μας, με τίτλο «θέρος και αλώνι: ο ξεσηκωμός του καλοκαιριού»: http://www.kalavrytanews.com/2012/05/blog-post_9719.html

Εδώ το ζευγάρι αποτελούσαν άλογα ή μουλάρια, που είναι πιο γρήγορα από τα βόδια. Σε ορισμένα χωριά, π.χ. στο Λειβάρτζι, είχαν άλογα μόνο για το αλώνισμα, τα λεγόμενα λακινιάρικα. Αυτά έβοσκαν στα βουνά σε ημιάγρια κατάσταση το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα κι όταν ερχόταν η εποχή του αλωνιού τα μάζευαν και τα έζεχναν στη δουλειά.

Προσπαθήσαμε ν’ αναφερθούμε εν συντομία σε παραδοσιακά αντρικά επαγγέλματα, τέχνες και ασχολίες, που πέρα από το γεωργό και τον κτηνοτρόφο έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην οικονομία και τη ζωή στην ορεινή επαρχία Καλαβρύτων. Φιλοδοξούμε να συνεχίσουμε με τη συμβολή και τις ασχολίες των γυναικών (αργαλειός, γνέσιμο, πλέξιμο κλπ) και μετά ν' ανοίξουμε το κεφάλαιο της πρακτικής ιατρικής σε ανθρώπους και ζώα.

============================

Παραπέμπει στο «Καλαβρυτινό λεξικό»:

http://www.kalavrytanews.com/2011/04/blog-post_2760.html

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος

 Ο Νίκος Παπακωνσταντόπουλος γεννήθηκε στο Λειβάρτζι του Δήμου Καλαβρύτων. Πέραν του λειτουργήματός του (Διπλωματούχος Νοσηλευτής) δραστηριοποιείται και στο λογοτεχνικό χώρο, με εκδόσεις βιβλίων και δημοσιεύσεις άρθρων στον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο. Είναι παντρεμένος με την Ελένη Γάλλιου από το Γοργόμυλο Πρέβεζας και έχουν δύο παιδιά.