Περιζήτητα επαγγέλματα, τέχνες, ασχολίες που χάνονται - Ο Αργαλειός

Αργαλειός στο Κέντρο Λαογραφίας και Λειβαρτζινής παράδοσης.  1 Σκελετός. 2 Μπροσταντί. 3 Πισαντί. 4 Στημόνι. 5 Σαΐτες. 6 Μιτάρια. 7 Χτέν...

Αργαλειός στο Κέντρο Λαογραφίας και Λειβαρτζινής παράδοσης. 
1 Σκελετός. 2 Μπροσταντί. 3 Πισαντί. 4 Στημόνι. 5 Σαΐτες. 6 Μιτάρια. 7 Χτένι & ξυλόχτενο. 8 Υφαντό. 9 Καρούλια. 10 Ποταμός. 11 Κουρούνα. 12. Κάθισμα υφάντρας. Φωτο: από τη σελίδα «Το Γρέκι»:

γράφει ο Νίκος Παπακωνσταντόπουλος
α. ΓενικάΤόσο σημαντικό κι ανεξάντλητο θέμα ο αργαλειός για τη ζωή και την οικονομία του ανθρώπου, δεν θα μπορούσε να μην αποτελέσει και θέμα της λογοτεχνίας από την αρχαιότητα. Πασίγνωστα τα υφαντά της Πηνελόπης από το Όμηρο, που την ημέρα τα ύφαινε και τη νύχτα τα ξήλωνε, για να καθυστερήσει τους μνηστήρες να την διεκδικήσουν, βέβαιη ότι ο ερχομός του Οδυσσέα της ήταν όλο και πιο κοντά. Μα και η λαϊκή σοφία δεν θα μπορούσε να τον αφήσει απέξω:

- Σαν είναι στραβός ο αργαλειός, φταίει η υφάντρα.

- Πέντε μήνες, έξι άδράχτια.

- Υφαντά κι ανύφαντα στη φράχτη απλωμένα.

Γυναικεία καθ’ όλα κι αυτή η δουλειά, οι ανδρικές αρμοδιότητες σταμάταγαν στην κατασκευή του σκελετού και των αντιών. Τα άλλα εξαρτήματα ήταν δουλειά των ειδικών, π.χ. του χτενά. Σε σχέση με άλλες γυναικείες ασχολίες, όπως το (γ)νέσιμο και το πλέξιμο, ο αργαλειός ήθελε την υφάντρα καθηλωμένη στη θέση της:

«Το κέντημα είναι γλέντημα κι η ρόκα το σεργιάνι

κι αυτός ο δόλιος αργαλειός είναι σκλαβιά μεγάλη».

Η ύφανση γινόταν περισσότερο το καλοκαίρι που η ημέρα έχει μεγάλη διάρκεια και οι καιρικές συνθήκες είναι πολύ πιο ιδανικές. Και το χειμώνα, όμως, η δουλειά συνεχιζόταν σε κάποια γωνιά του κατωγιού με επαρκή φωτισμό. Ένα αυτοσχέδιο και πρόχειρο μαγκάλι με κάρβουνα από το τζάκι ήταν απαραίτητο εκεί, για να μην ξυλιάζουν τα πόδια, γιατί τo σπίτι είχε ανάγκη τα υφαντά του και η προίκα των κοριτσιών να είναι έτοιμη για την καλή την ώρα.

Αν και είναι ο θεός Έρωτας εκείνος που στέλνει τις σαϊτιές του και αιχμαλωτίζει τους νέους, κάποτε μπορεί και οι σαϊτιές της νεαρής υφάντρας στον αργαλειό να έκαναν κάτι ανάλογο. Κάθε ελεύθερη κοπέλα που είναι αφοσιωμένη στις δουλειές του σπιτιού και στην οικογένεια, είναι πάντα στις πρώτες επιλογές του νέου που την αναζητεί. Γνωστό και το τραγούδι με τον αξέχαστο Νίκο Ξυλούρη, σε στίχους του Κώστα Μουντάκη:

«Αχ αυτό το αργαλειό σου

με τρελαίνει πω, πω, πω!».

Ανέμη αριστερά και ανεμίδι δεξιά τυλίγουν τα μασούρια του στημονιού. Φωτο: Λευτέρης Αβραμίδης και « Το Γρέκι», και από το νεοϊδρυθέν Κέντρο Λαογραφίας και Λειβαρτζινής παράδοσης, στο Λειβάρτζι.

β. Προετοιμασία, στήσιμο και σύντομη περιγραφή του αργαλειού.

Πραγματικά είναι να θαυμάζει κανείς με την εφευρετικότητα των πρώτων κατασκευαστών, δεδομένου ότι ο αργαλειός είχε διάρκεια ζωής πολλών αιώνων. Οπωσδήποτε δεν είναι μια απλή διαδικασία, που μπορεί εύκολα να την περιγράψει κανείς και, ίσως, ακόμα πιο δύσκολο θα μπορέσει κάποιος που δεν τον έχει δει από κοντά να κατανοήσει τη λειτουργία του.

Αφού το (γ)νέσιμο είχε εξασφαλίσει τις κατάλληλες ποσότητες νεμάτων (νημάτων) μαλλιού, σπάρτου, κομμένων κουρελιών και κοζάς*, που αποτελούσαν το υφάδι και στον τόπο μας, προμηθεύονταν και το στημόνι από την αγορά στις μέρες μας.

Για τις βαφές των νεμάτων χρησιμοποιούσαν φυτικές πρώτες ύλες, πριν την ευρεία κυκλοφορία των χημικών χρωμάτων στο εμπόριο. Για το μαύρο, π.χ., τα φύλλα καρυδιάς, για το καφέ τη φλούδα του κάστανου, για το κόκκινο το ριζάρι, για το ανοιχτό κόκκινο το ροδάμι του πουρναριού, για το πράσινο τα φύλλα του μελιού (του δέντρου μέλεγος) κλπ. Για να μην ξεθωριάζουν εύκολα τα χρώματα έβαζαν στο τέλος του βαψίματος και στύψη, ένα είδος θειικού άλατος.

Με την ανέμη και το ανεμίδι τύλιγαν το στημόνι σε μασούρια από καλάμι. Με τη βοήθεια της διάστρας τύλιγαν μετά τα νήματα όλων των καλαμιών στο μπροσταντί, το αντί, δηλαδή, εκείνο που η θέση του ήταν στο εμπρός μέρος του αργαλειού. Τις εκατοντάδες νημάτων του στημονιού, που χωρίζονταν σε ζευγάρια, πέρναγαν ένα-ένα και εναλλάξ μέσα από τις κλωστές των δύο μιταριών. Πέντε έξι παλάμες αμέσως μετά, πάλι ένα-ένα στα κενά διαστήματα του χτενιού και κατέληγαν και τυλίγονταν στο πίσω αντί, το πισαντί.

Αφού το βηλάρι* ήταν έτοιμο, έπαιρνε τη θέση του στο σκελετό, με τα δύο αντιά να στηρίζονται στις διχάλες του, απ’ όπου μπορούσαν να περιστρέφονται με χειρισμούς της υφάντρας και όσο η δουλειά προχώραγε.

Ο σκελετός του αργαλειού δεν ήταν τίποτα περισσότερο από τέσσερα όρθια ξύλα, καλά στερεωμένα στη γη και με διχάλα το καθένα, ως σταθερή υποδοχή για το μπρος και το πίσω αντί. Μια δεύτερη, επίσης συνηθισμένη κατασκευή, είναι με σανίδες, πολύ καλά στερεωμένες σε όλες τις γωνίες.

Τέντωναν μετά το βηλάρι, περιστρέφοντας τα αντιά και ο αργαλειός είχε στηθεί. Τα μιτάρια συνδέονταν με ανθεκτικό τεντωμένο σχοινί από το κάτω μέρος με τα ποδαρικά και από το πάνω με τα καρούλια.

Τα ποδαρικά, χειριζόμενα εναλλάξ, ως πεντάλ αυτοκινήτου, με τα πόδια της υφάντρας, ανεβοκατέβαζαν σε συνεργασία με τα καρούλια λίγα εκατοστά τα μιτάρια, έτσι που άφηναν ένα άνοιγμα ανάμεσα από τις εκατοντάδες ζευγάρια νημάτων του στημονιού, μέσα από το οποίο πέρναγε κάθετα η σαΐτα με το υφάδι.

Το χτένι ήταν τοποθετημένο μέσα σε μια ξύλινη «θήκη», το ξυλόχτενο, και χτύπαγε με δυνατές κινήσεις των χεριών το υφάδι προς το μέρος της υφάντρας. Έτσι «έδεναν» σταυρωτά με το στημόνι και έκαναν το υφαντό, το οποίο τυλιγόταν τεντωμένο στο πισαντί.

Για να κρατάει τεντωμένο το στημόνι το μπροσταντί, το ακινητοποιούσε και το στερέωνε από τη μια άκρη ένα μακρύ ξύλο, ο «ποταμός», που έπαιζε το ρόλο της σφήνας. Η άλλη άκρη του «ποταμού» ήταν κάτω από το χέρι της υφάντρας, ώστε να μπορεί να τον χειρίζεται χωρίς να σηκώνεται ή να μετακινείται από τη θέση της. Την ίδια δουλειά έκανε στο πισαντί ένα πολύ μικρότερο ξύλο, η «κουρούνα».

Η τέχνη, το μεράκι, και γενικά η αξιοσύνη τη υφάντρας φαινόταν ανάγλυφα στη δουλειά της. Τα πολύχρωμα και ειδικότερα τα κεντητά υφαντά, πραγματικά αραβουργήματα, έχουν διαχρονική αξία και εκτός από μουσεία στολίζουν και σήμερα αρχοντικά και συγκεντρώνουν το θαυμασμό των επισκεπτών.

Κεντητό υφαντό. Φωτο: Λευτέρης Αβραμίδης-Κέντρο Λειβαρτζινής Παράδοσης

γ. Χρήσεις των υφαντών-επίλογος.

Κάθε είδους ρουχισμός του σπιτιού έβγαινε από το αργαλειό: στρωσίδια από μαλλί προβάτου και κοζάς* για το χειμώνα, μπατανίες*, φλοκάτες, απλάδια κι άλλα κλινοσκεπάσματα, κουρελούδες, κάπες για τους βοσκούς, μαξιλαροθήκες, μπάντες για τους τοίχους, ταγάρια, ντορβάδες για τα ζώα, τσαντίλες για το τυροκομιό, μεσάλια, και πολλά ακόμα. Όσο για την ύφανση του ατομικού ιματισμού στον αργαλειό, αν την πρόλαβαν οι γενιές μας, την πρόλαβαν στην εκπνοή της.

Η ευρεία χρήση του σπάρτου είχε εφαρμογή σε απλάδες και σακιά για τις δουλειές στο χωράφι, αφού δεν κόλλαγαν σ’ αυτά τόσο πολύ το άγανο, τα τριβόλια, τα άχυρα κλπ. Ύφαιναν ακόμα και καλοκαιρινά στρωσίδια και σκεπάσματα με το σπάρτο, γιατί ήταν δροσερά.

Πολύ πριν τα μέσα του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα τα επαγγελματικά/βιομηχανικά υφαντήρια στον τόπο μας, στα Καλάβρυτα, την Κλειτορία και τη Δάφνη, άρχισαν να βάζουν στο περιθώριο το ένα μετά το άλλο τα οικιακά παραδοσιακά υφαντήρια, τους αργαλειούς. Οι νοικοκυρές πήγαιναν έτοιμα τα νέματα εκεί κι έφευγαν σε λίγες ώρες με τα υφαντά τους. Η τεχνολογία είχε υπεισέλθει για τα καλά και εδώ. Όμως κι αυτά γνώρισαν γρήγορα κρίση, αφού η κτηνοτροφία και η παραγωγή μαλλιού έχει συνεχώς φθίνουσα πορεία. Τα νοικοκυριά, άλλωστε, μπορούν εύκολα και οικονομικά να προμηθευτούν υφαντά από το εμπόριο, αποφεύγοντας την εξαιρετικά κοπιαστική και χρονοβόρα παραδοσιακή επεξεργασία του μαλλιού.

Συνεχίζεται, με επόμενο θέμα την παρασκευή τραχανά και μανέστρας (τελευταίο).

==================================

Παραπέμπει στο «Καλαβρυτινό λεξικό»:

http://www.kalavrytanews.com/2011/04/blog-post_2760.html#.UqIABuKKKwQ

Πηγές:

1: Εγκυκλοπαίδεια «ΓΙΟΒΑΝΗ».

2: Εγκυκλοπαίδεια «ΕΛΛΑΔΙΚΗ».

Η διάστρα. Φωτο από τη σελίδα:
http://lyrasi.blogspot.gr/2012/07/blog-post_23.html

Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος

 Ο Νίκος Παπακωνσταντόπουλος γεννήθηκε στο Λειβάρτζι του Δήμου Καλαβρύτων. Πέραν του λειτουργήματός του (Διπλωματούχος Νοσηλευτής) δραστηριοποιείται και στο λογοτεχνικό χώρο, με εκδόσεις βιβλίων και δημοσιεύσεις άρθρων στον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο. Είναι παντρεμένος με την Ελένη Γάλλιου από το Γοργόμυλο Πρέβεζας και έχουν δύο παιδιά.