«Και πάλι για το Μπουζούκι …….»

γράφει ο Δημήτρης Σταθακόπουλος Αναγκάζομαι να επανέλθω στο θέμα του «ΜΠΟΥΖΟΥΚΙΟΥ» ( και ας με συγχωρέσουν οι γνώστες και μύστες του ...

γράφει ο Δημήτρης Σταθακόπουλος

Αναγκάζομαι να επανέλθω στο θέμα του «ΜΠΟΥΖΟΥΚΙΟΥ» ( και ας με συγχωρέσουν οι γνώστες και μύστες του θέματος ), διότι όσο και εάν κάποιοι θεωρούμε πως το θέμα είναι γνωστό και λυμένο, εν τούτοις και συμπληρώσεις ( έστω και μικρές ) παίρνει, αλλά κυρίως πρέπει να τα λέμε και να τα ξαναλέμε για να μαθαίνουν οι νεώτεροι, αλλά κυρίως οι αρνητές της ιστορίας του, οι οποίοι χρησιμοποιούν το Αριστοφανικό ( Πλούτος ) « ού με πείσεις, καν με πείσης» ( δεν θα με πείσεις έστω και εάν με πείσεις …διότι απλά δεν θέλω πιστέψω και να πεισθώ από εσένα ).

Εν ολίγοις, ακούνε την λέξη «μπουζούκι», σου λένε, «τούρκικη ακούγεται», άρα «βάρβαρη» ( sic) και επομένως το μουσικό αυτό όργανο και το ρεπερτόριο που εκφράζει, είναι «βάρβαρο» !!

Σαφώς πρόκειται για εντελώς ανιστόρητο θέσφατο, που δυστυχώς επικρατεί ( όσο και εάν σας φαίνεται περίεργο ) στην πλειοψηφία των Ελλήνων ( και αυτών που το ακούν στις πίστες, στην καταχρηστική του μορφή , αλλά και αυτών που το αποστρέφονται ως λάτρεις της «σοβαρής» δυτικής μουσικής ) . Όμως η άποψη αυτή, πέραν από καταχρηστική και άτοπη, είναι και βαθιά ρατσιστική, τόσο κατ’ αυτών που το υπηρέτησαν και το υπηρετούν ( λαϊκό /ρεμπέτικο, αλλά και έντεχνο τραγούδι σαν του Μ.Θεοδωράκη, Χατζιδάκι, Ξαρχάκο κ.α ), ή το ακούν με βιωματικό συναίσθημα σε γλέντια ή συναυλίες, όσο και για τους γειτονικούς λαούς που έχουν Μπουζούκια στην παράδοσή τους ( Κούρδοι, Λιβανέζοι, Σύριοι και εσχάτως Ιρλανδοί με το Irish Bouzouki ).

Όσο και εάν ακούγεται απίστευτο, στην Ελλάδα ( μέχρι πρότινος ) δεν μπορούσες να σπουδάσεις επισήμως Ελληνική μουσική και παραδοσιακά όργανα. Η λαϊκή μουσική αφηνόταν σε ιδιαίτερα μαθήματα, χωρίς αποδεικτικό δεξιότητας. Μόνο δυτική μουσική μπορούσες να σπουδάσεις, λαμβάνοντας δίπλωμα, ενώ από ελληνόφωνη μουσική, μόνον ψαλτική Βυζαντινή. Ευτυχώς με τα μουσικά Γυμνάσια και τα Τμήμα Μουσικών Σπουδών ΤΕΙ και Πανεπιστημίων, αυτό τείνει να θεραπευτεί ή κατ’ άλλους θεραπεύτηκε. Σημειωτέον ότι στις «βάρβαρες» (sic) γειτονικές ανατολικές χώρες, πάντοτε υπήρχαν δύο ειδών Conservatoire . Ένα δυτικής και ένα ντόπιας μουσικής, καθώς και κρατικές ορχήστρες που υπηρετούσαν και τα δύο ( 2 ) είδη μουσικής, σε αντίθεση με την Ελλάδα που είχε και έχει μόνον δυτικής μουσικής.

Από τις αρχές Οκτωβρίου 2014, κατόπιν συμφωνίας δύο εμπνευσμένων ανθρώπων και μουσικών, του Νικ. Τσούχλου ( Ωδείο Αθηνών ) και του Θαν. Πολυκανδριώτη ( συνθέτη και μαέστρου με όργανο το μπουζούκι ), το εν λόγω μουσικό όργανο διδάσκεται ήδη στο Ωδείο Αθηνών , με σκοπό την επιδεξιότητα σ’ αυτό ( μπαγλαμάς, τζουράς, τρίχορδο, τετράχορδο, αλλά και λαϊκή κιθάρα ) , την εκμάθηση παλαιού και σύγχρονου ρεπερτορίου, αλλά και νέων τεχνικών που θα το οδηγήσουν στο μέλλον του. Το Ωδείο Αθηνών ιδρύθηκε το 1871 και επί 143 χρόνια αρνιόταν πεισματικά να εντάξει το μπουζούκι στη διδασκαλία του. Το θέμα δεν ξεπεράστηκα εύκολα και υπήρξαν πάμπολλες αντιδράσεις εκ των έσω, αλλά τελικώς επικράτησε το αυτονόητο. Το μπουζούκι υπηρέτησε και υπηρετεί ελληνική μουσική και ως τέτοιο πρέπει να διδάσκεται επισήμως στα ωδεία.

Εξάλλου είναι ένα «συγκερασμένο» ( πλέον ) μουσικό έγχορδο όργανο, που εναρμονίζεται και θα παίξει ότι του παίξεις. Από δημοτικά, ρεμπέτικα και λαϊκά, μέχρι σκυλάδικα, αλλά και κλασική μουσική, γεγονός που απέδειξε ο Θαν. Πολυκανδριώτης τόσο σε παλαιότερη συναυλία στο Ηρώδειο με τους Ουγγρικούς χορούς του Johannes Brahms και το κονσέρτο για μπουζούκι Νο1, όσο και στις 4 Οκτωβρίου 2014 στο Μέγαρο Μουσικής: 

https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=Dcrx9EN3YBI

Αλλά μήπως και το κλαρινέτο ( σ’ εμάς με μικρές μετατροπές έγινε κλαρίνο ), ή το βιολί, δεν παίζουν και κλασική και παραδοσιακή/λαϊκή μουσική; Οι Ιταλοί, οι Πορτογάλοι και άλλοι λαοί, δεν χρησιμοποιούν τα μαντολίνα, ή οι Ρώσοι τις λαϊκές Μπαλαλάϊκες για έργα κλασικών; ή η κιθάρα δεν χρησιμοποιείται παγκοσμίως ποικιλοτρόπως; Από κλασική και φλαμένγκο, μπλούζ, τάνγκο, ρόκ, μέχρι ελληνικές καντάδες και ρεμπέτικα ή έντεχνα;

Επιτέλους αρχίσαμε να ξεφεύγουμε, στην πράξη, από εμμονές. Δεν υπάρχουν καλά και κακά όργανα, αλλά καλοί και κακοί μουσικοί και ρεπερτόρια.

Ας δούμε τώρα ( για άλλη μια φορά ) το θέμα ΜΠΟΥΖΟΥΚΙ, ως κατασκευή και ως όνομα:

Πανδουρίς

Φάνδουρος

Κατασκευαστικά (εν συντομία και ζητώ την κατανόηση των φίλων luthier): Το όργανο ανήκει στην αρχαία οικογένεια των εγχόρδων νυκτών Πανδουρίδων (τα λένε και λαουτοειδή), γνωστών σε πολλούς λαούς της αρχαιότητας, μεταξύ των οποίων και στους Έλληνες, όπου το έπαιζαν (σύμφωνα με τις απεικονίσεις ) ως επί το πλείστον γυναίκες.

https:/Καταρχyoutube.com/watch?feature=player_detailpage&v=Dcrx9EN3YB 

Η εξέλιξη του οργάνου στην Α’ Βυζαντινή περίοδο, μας έδωσε και μια παραφθορά της λέξης. Από Πανδουρίς, σε Φάνδουρος. Όργανο που έπαιζαν Ακρίτες και γυρολόγοι μουσικοί:

Στη Β’ Βυζαντινή περίοδο και πρώϊμη οθωμανική, η εξέλιξη του οργάνου, μας έδωσε τη νέα λέξη Θαμπούρα:

Κατά την οθωμανική περίοδο, η λέξη Θαμπούρα, άλλαξε σε Ταμπουράς και το όργανο έλαβε και άλλους επιθετικούς προσδιορισμούς για να ξεχωρίζουν τα είδη του. π.χ Tanbur-ι ikiteli = Ταμπουράς δίχορδος , Tanbur-ι ucteli =Ταμπουράς τρίχορδος, Tanbur-ι dortteli = Ταμπουράς τετράχορδος, Tanbur-ι Buzurg= Ταμπουράς Μπουζούκι, (Ταμπουράς Μεγάλος στην Περσική διάλεκτο Urdu ) κ.ά

Θαμπούρα 

(Μονή Κουτλουμουσίου Αγ. Όρους)

Δηλαδή το όργανο, ανάλογα με το μέγεθός του, τις χορδές του , το κούρδισμά του, εκτός του βασικού ονόματός του (Ταμπουράς), ελάμβανε και επιθετικούς προσδιορισμούς (π.χ μεγάλος/Buzurg). Οι κατασκευαστές του οργάνου σίγουρα έπαιξαν ρόλο στην ονοματοθεσία αυτή, καθώς και η επιρροή της αραβοπερσοθωμανικής γλώσσας, της οποίας ήταν κοινωνοί , τουλάχιστον στα βασικά. Όμως άλλο το όνομα και άλλο το όργανο ως κατασκευή, το οποίο είναι παλαιότερο των επιθετικών ονομαστικών προσδιορισμών του, με βασικό και κύριο όνομα το Ταμπουράς. Το Buzurg/Μπουζούκι/Μεγάλο, είναι επιθετικός προσδιορισμός στον μεγάλο Ταμπουρά (σημ. υπήρχε και μεγαλύτερος ταμπουράς, ο Μέγας, το λεγόμενο Tanbur –ι Kebir-ι Turki, αυτό που λέμε Ταμπούρ ).

M. Rörbye, 1835 Ο Λεωνίδας Γάιλας από την Αθήνα - Κατασκευαστής Μπουζουκιών , μεταξύ των οποίων και του Ταμπουρά του Στρατηγού Μακρυγιάννη.

Όπως μας μαρτυρεί ο Κασομούλης, πολλοί αγωνιστές του 1821 έπαιζαν τέτοια όργανα: "Εγώ λαλούσα το μπουζούκι λεγόμενον, ο Χριστόφορος (Περραιβός) τον ταμπουράν με δυο τέλια ( ikiteli ), ο Σπύρος Μίλιου το φλάουτο, άλλοι άλλα όργανα ευμετακόμιστα, μπουλγάρια, ρεμπάπια..."

Ο Θ. Κολοκοτρώνης, επίσης απεικονίζεται να παρακολουθεί έναν από τους άνδρες του να παίζει μπουζούκι. Ίσως είναι ο Γραμματικός του Πάνου Κολοκοτρώνη, Θεοδ. Ρηγόπουλος από Φίλια Καλαβρύτων, που μας μαρτυρεί στα απομνημονεύματά του ότι έπαιζε μπουζούκι.

Αλλά και στην «Αθήνα μας», του Νίκου Σπανδωνή (1893), αναφέρεται: "ο Μίχος έφερε το μπουζούκι... ο Μήτρος έβαλε το ένα πόδι πάνω στο άλλο και εβάρεσε ένα συρτό..." Μάλιστα από εφημερίδες εποχής υπάρχουν αναφορές σε μπουζούκι.

με γλέντια το 1888, στο Χαλάνδρι.

Η οικογένεια Μιλάνου στον Βόλο ήταν περίφημοι μπουζουξήδες.

Ο Παπαδιαμάντης στα διηγήματά του έχει πολλές αναφορές σε λαϊκούς τύπους που τραγουδούσαν με μπουζούκι δημοτικούς σκοπούς κ.ά

Τέλος ο Μ.Βαμβακάρης αναφέρεται σε παλιούς μπουζουξήδες από τη Σύρο

Μέχρι τα τέλη του 19ου αι., αρχές του 20ου ( σε Αμερική/Stathopoulo και Ελλάδα ) και τελικά την δεκαετία του 1930 , αλλά και του 1950 με το τετράχορδο σε κούρδισμα Re La Fa Do και ηλεκτρικό μαγνήτη, ο Μεγάλος Ταμπουράς (Tanbur-ι Buzurg ) άφησε οριστικά το κύριο όνομά του ( Ταμπουράς ) και κράτησε μόνο τον επιθετικό του προσδιορισμό Buzurg /Μπουζούκι/ δηλ. Μεγάλος, σε αυτό που ξέρουμε και αναγνωρίζουμε σήμερα ως Ελληνικό Μπουζούκι και σε αντιδιαστολή των αδελφών του της Ανατολής και της Ιρλανδίας.

Είδαμε λοιπόν ότι το όργανο , ως κατασκευή, έλκει αρχαία καταγωγή ( όχι μόνον ελληνική ) , τα δε ονόματα που ελάμβανε στο διάβα των αιώνων ως επιθετικούς προσδιορισμούς, έπονταν της κατασκευής και της παλαιότητας του οργάνου .

Ας δούμε τώρα το όνομα ΜΠΟΥΖΟΥΚΙ, μιάς και παραπάνω είδαμε το όργανο ως κατασκευή.

Αφού λοιπόν οι περισσότεροι πιστεύουν ότι η λέξη ΜΠΟΥΖΟΥΚΙ είναι τούρκικη ( άρα βάρβαρη/sic ), τότε και το όργανο που νοηματοδοτεί είναι τούρκικο και άρα «βάρβαρο» και όχι Ελληνικό και κακώς οι Έλληνες το χρησιμοποιούν ακόμα ως κατάλοιπο της τουρκοκρατίας !!!!Βρήκαν μάλιστα και μια ομόηχη τούρκικη λέξη, το BOZUK που σημαίνει διεφθαρμένος/χαλασμένος και απαντάται σε εκφράσεις όπως bozuk para, morali bozuk, ağzı bozuk, morali bozuk olmak, ayarı bozuk, akli dengesi bozuk, sinirleri bozuk που σημαίνουν αντιστοίχως ψιλά κέρματα, κατάθλιψη, αθυρόστομος, καταθλιπτικός , παλαβός, διαταραγμένος, υπερεξαντλημένος και «καθάρισαν» μια για πάντα με το παλιο-όργανο αυτό, το διεφθαρμένο και χαλασμένο, το βάρβαρο !!!

Όμως όπως αποδεικνύει η έρευνα και οι καταγραφές των ευρωπαίων περιηγητών στην οθωμανική αυτοκρατορία, τα πράγματα δεν είναι καθόλου έτσι.

Για την κατασκευαστική ιστορία του οργάνου αναφερθήκαμε παραπάνω.

Για το όνομα που εξετάζουμε τώρα, μας έρχεται μια ιστορική τεκμηρίωση από τον Γάλλο περιηγητή και μουσικό Villoteau (1759-1839), ο οποίος από ηλικία 4 ετών, ήταν στην παιδική χορωδία του καθε­δρικού ναού του LE MANS. Σπούδασε στην Σορβόννη και κατάφερε να μπει στην χο­ρωδία της Notre Dame, ενώ το 1792 μπήκε στην χορωδία της Όπερας.

To 1798 πήγε στην Aίγυπτo ( υπό οθωμανική κυριαρχία ) , με γάλλους επιστήμονες και επί 2 χρόνια μελέτησε την Aραβική, Aιγυπτιακή και Aνατoλίτικη μουσική. Στο τέλος των δύο αυτό ετών, γύρισε στην Γαλλία, συνεχίζοντας τις έρευνές του στις πιο μεγάλες βιβλιοθήκες στου Παρισιού. Mελέτησε τις μεταφράσεις των ανατολικολόγων, τις παρατηρήσεις των Sylvester de Sacy, Herbin, Sedillot και άλλων, ενώ βοήθησε στην συγγραφή του 20άτομου έργου, Descpription de l' Egypte (H περιγραφή της Aιγύπτoυ), όπου 2 τόμοι αναφέρονται στην μουσική.

Στον 13ο τόμο λοιπόν, υπάρχουν αναφορές για τα μουσικά όργανα της Aιγύπτoυ,με τις διαστάσεις τους, ακόμα και το κούρδισμα του καθενός οργάνου ξεχωριστά, αποτυπωμένα σε γκραβούρες από τον DECHAMEL.

Στον 14ο τόμο αναφέρονται πληροφορίες για την θρησκευτική, εξωθρησκευτική και στρατιωτική μουσική, καθώς και οι κανόνες της Aραβικής μουσικής. Eκτός αυ­τών, αναφέρονται και στοιχεία για τις μουσικές της Aβυσσηνίας, Σενεγά­λης Koπτών, Συρίας, Eβραίων, Aρμενίων και Ρωμηών της Aιγύπτoυ.

O VILLOTEAU δεν κάνει ιδιαίτερο αφιέρωμα στην οθωμανική μουσική, την οποία αθροίζει μαζί με την Αραβική και Περσική μουσική. Δυστυχώς οι παρατηρήσεις του για τις μουσικές αυτές, καθώς και επιτόπιες καταγραφές του, πήραν νερό στο θαλάσσιο ταξίδι του και καταστράφηκαν, εκτός λίγων που τις έκδωσε σε βιβλίο.

Από τις πληροφορίες για τα μουσικά όργανα που μας δίνει ο VILLOTEAU σημαντικότερες για την οθωμανική μουσική είναι οι εξής ( περιγραφή των ειδών ΤΑΜΠΟΥΡΑΔΩΝ ) :

1. TANBUR-I KEBIR-I TURKI, ( Ταμπουράς ο Μέγας ) του οποίου το συνολικό μήκος είναι 134 εκ., το μάνικό του 101,5 εκ. και η βάση του 32,5 εκ. To ταμπούρ την εποχή εκείνη είχε 37 δεσμούς (περντέδες) εκ των οποίων 36 στο μάνικο και έναν επάνω στο καπάκι του σκάφους.

2. TANBUR-I SARKI ( Ταμπουράς ο τραγουδιστικός ), με συνολικό μήκος 112,6 εκ. και 5 χορδές, με 21 άνισους δεσμούς (περντέδες), εκ των οποίων 16 είναι στο μάνικο και 5 στο καπάκι του σκάφους που είναι από καλάμι, παίζεται δε με φτερό αετού.

3. TANBUR-I BULGARI ( Ταμπουράς Μπουλγαρί, μάλλον από την Μπουργάνα χοντρή χορδή που έφερε για το ίσο και όχι τους Βούλγαρους), με μήκος 57,8 εκ. To σκάφος του είναι από μουριά, είχε 13 δεσμούς (περντέδες) και 4 χορδές εκ των οποίων τρεις μεταλλικές και μία από ρυζόχορτο !

4. TANBUR-I BUZURK ( Ταμπουράς ο Μεγάλος στην Περσική διάλεκτο Urdu ), περιγράφεται σαν λαϊκό όργανο με συνολικό μήκος οργάνου 104,9 εκ., δηλαδή 72,4 εκ. το μάνικο και 32,5 το σκάφος, με 25 δε­σμούς (περντέδες), εκ των οποίων 19 στο μάνικο και 6 επάνω στο καπάκι από κα­λάμι, 6 χορδές εκ των οποίων οι 3 ήταν μεταλλικές και οι άλλες 3 από ρυζόχορτο, ενώ επάνω στο καπάκι του είχε τρύπα για τον ήχο.

5. TANBUR-I BAGLAMA ( Ταμπουράς ο δετός ), ήταν και είναι η μικρογραφία του BUZURK (περί­που στο 1/3), με 4 χορδές (3 μεταλλικές και μία από ρυζόχορτο ) και 14 περντέδες.

6. KANUN ( Κανονάκι), σύμφωνα με το σχέδιο που το απεικονίζει, η επάνω στενή γωνία του ήταν 32, 5mm εκ. και η μεγάλη κάτω 95,3 εκ., έφερε δε 75 εντέρινες χορ­δές. Oι πρώτες 12 χορδές ήταν χοντρές, οι επόμενες 21 είχαν το μισό πάχος από τις πρώτες και όλες οι υπόλοιπες ακόμα πιο ψιλές.

7. SAH NEY ( το αυτοκρατορικό Νεϋ ), πνευστό καλαμένιο, είχε μήκος 74,3 εκ. χωρίς τον baspare και 77,0 εκ. με αυτόν, δυστυχώς όμως η περιγραφή για την θέση των οπών που έπαιζαν τα δάκτυλα δεν είναι σαφείς.

8. GIRIFT , πνευστό, είχε μήκος 46,8 εκ. ή 48,8 εκ. με 8 οπές για το παίξιμο με τα δάκτυλα, εκ των οποίων η 7η οπή ήταν στο τέλος του καλαμιού και ελαφρώς πλάι από τις βα­σικές έξι, η δε 8η οπή ήταν στο πίσω μέρος του κορμού του οργάνου.

9. 12χορδο τοξωτό SINEKEMANI, ο Villateu διευκρινίζει πως οι Eυρωπαίoι το ονομάζουν VIOLE D' AMOUR, οι δε οθωμανοί SINEKEMANI και οι Άραβες της Aιγύπτoυ KEMENCE-I RUMI ( λύρα η Ρωμιά ) . Είχε 6 κύριες χορδές από έντερα και 6 συμπαθητι­κές από ρυζόχορτο.

Eκτός από την περιγραφή των παραπάνω οργάνων, που στο πρωτότυπο κείμενο είναι αναλυτικότατη, ο Villateau εξέδωσε και ένα οθωμανικό τραγούδι με νότες που πι­στεύεται πως είναι το ποίημα NEFI σε μελοποίηση στο makam Rast του HACI ARIF BEY, γεγονός όμως που αμφισβητεί ο καθηγ. Β.Aksoy

Εδώ οι απεικονίσεις του DECHAMEL, στα όσα περιέγραψε παραπάνω ο Villateau:

To No11, TANBUR-I BUZURK ( Ταμπουράς ο Μεγάλος στην Περσική διάλεκτο Urdu και ΟΧΙ Ταμπουράς ο Χαλασμένος ) .

Ας δούμε τι λένε και τα Αγγλοπερσικά λεξικά:

بزرگ Buzurg Buzurg/Bujurg/Buzurgon Origin: Persian Buzrug is an Urdu word, it means "great/venerable aged/noble" in English , δηλ. Περσικά Buzrug είναι μια λέξη Ουρντού, που, σημαίνει "μεγάλος-η-ο / σεβάσμια ηλικίας / ευγενής" .

Επομένως παρότι το όνομα ΜΠΟΥΖΟΥΚΙ, φαίνεται να ομοηχεί καλύτερα με το τουρκικό BOZUK, που σημαίνει διεφθαρμένος/χαλασμένος, εν τούτοις προέρχεται από το Περσικό ( Urdu ) και γνωστό σε Άραβες και Οθωμανούς بزرگ Buzurg που σημαίνει μεγάλος-η-ο και προσδιορίζει ως ονομαστικός επιθετικός προσδιορισμός τον πανάρχαιο κατασκευαστικά Ταμπουρά, ως Ταμπουράς ο Μεγάλος TANBUR-I BUZURK και όχι διεφθαρμένος / χαλασμένος.

Για το θέμα, ευτυχώς πιά, υπάρχει μεγάλη βιβλιογραφία και γνώση για όποιον θέλει να την αποκτήσει, οι υπόλοιποι , όπως είπαμε και στην αρχή θα εφαρμόζουν το Αριστοφανικό « ού με πείσεις, καν με πείσης» ( δεν θα με πείσεις έστω και εάν με πείσεις …διότι απλά δεν θέλω πιστέψω και να πεισθώ από εσένα ).

Δημήτρης Σταθακόπουλος

Δρ. κοινωνιολογίας της ιστορίας, Παντείου πανεπιστημίου Διπλωματούχου Βυζαντινής μουσικής - μουσικολόγου, Τακτικού μέλους της Ε.Α.ΑΔΗ.ΣΥ,  Μέλους του international society for ethnomusicology Bloomington Indiana Univ. Δικηγόρου παρ’ Αρείω Πάγω Μέλους του Δ.Σ του Δικηγορικού Συλλόγου Πειραιά Μέλους της Ελληνικής αντιπροσωπείας στην Ευρωπαϊκή Ένωση Δικηγόρων CCBE