Η σιωπή των Γερμανών

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορικός Ερευνητής Επιχείρησης Καλάβρυτα γράφει ο Δημήτριος Κανελλόπουλος Ιστορικός Ερευνητής Επιχείρησης ...

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ,
Ιστορικός Ερευνητής Επιχείρησης Καλάβρυτα

γράφει ο Δημήτριος Κανελλόπουλος

Ιστορικός Ερευνητής Επιχείρησης Καλάβρυτα

Στον 21ο αιώνα ενωμένη πλέον η Γερμανία, με το Βερολίνο ξανά πρωτεύουσά της, τα εργοτάξια δουλεύουν πυρετωδώς. Εν τούτοις, αν στη χώρα του Ρήνου ατενίζουν το μέλλον, εξακολουθεί να φαίνεται δύσκολο να εξορκίσουν οριστικά τα φαντάσματα του παρελθόντος. Ο λόγος για το γνωστό «δυσάρεστο ζήτημα», κατά την έκφραση του Γκόλο Μαν, δηλαδή τη σκιά του ναζισμού και του ηγέτη του Αδόλφου Χίτλερ επάνω στη γερμανική ιστορία.

Αφορμή για αυτές τις παρατηρήσεις μια συζήτηση που ξεκίνησε πρόσφατα στις σελίδες του ευρωπαϊκού αλλά και του αμερικανικού Τύπου για τον ρόλο των Γερμανών διανοουμένων τα χρόνια του ναζισμού, από το 1933 δηλαδή και εντεύθεν – αλλά, ακόμη περισσότερο, για τη «σιωπή» τους κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Η σιωπή αυτή, το γεγονός δηλαδή ότι κάποιοι από τους τιτάνες της γερμανικής διανόησης αλλά και τους, ακαδημαϊκούς διδάσκαλους της Χαϊδελβέργης ή του Φράιμπουργκ απέφυγαν εντελώς να θίξουν δημόσια τον ρόλο τους από το 1933 ως το 1945 ή ακόμη και να τοποθετηθούν στο ζήτημα του Ολοκαυτώματος, εξακολουθεί να προβληματίζει (για να χρησιμοποιήσει, κανείς τη μετριοπαθέστερη έκφραση) τους σχολιαστές. Στο επίκεντρο των συζητήσεων βρίσκεται η στάση του επιφανούς φιλοσόφου Μάρτιν Χάιντεγκερ, η έλξη του οποίου προς τους ναζί αποτελεί σαφώς μαύρη κηλίδα στη σταδιοδρομία και στη σκέψη του.

Για τους Γερμανούς ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος τελείωσε την άνοιξη του 1945. Μια ημέρα του Απριλίου, λίγο μετά τις τρεις το απόγευμα, ο Χίτλερ αυτοκτόνησε και το πτώμα του στη συνέχεια αποτεφρώθηκε. Εν τούτοις, όπως παρατηρεί ο αμερικανός ιστορικός Γκόρντον Κρέιγκ, «στη σύγχρονη Γερμανία είναι δύσκολο να κοιτάξει κανείς ένα χάρτη, να ακούσει τη μουσική του Βάγκνερ, να συζητήσει για το εκπαιδευτικό πρόγραμμα στα δημοτικά σχολεία ή να αναλογιστεί για μια στιγμή το παρελθόν, χωρίς να περάσει από τη σκέψη του η ανάμνηση του Χίτλερ». Όπως σημειώνει στο βιβλίο του «Ένα κατεστραμμένο σπίτι: Μια γερμανική νεότητα» ο Χορστ Κρίγκερ, «ο Χίτλερ φαίνεται ότι θα μείνει μαζί μας ώς το τέλος της ζωής μας».

Πώς μπόρεσαν οι ναζιστικές ιδέες να επικρατήσουν σε μια χώρα τόσο εκλεπτυσμένη όσο η Γερμανία, «η χώρα του Λούθηρου και του Γκαίτε»; Ιδιαίτερα προβληματίζει το γεγονός ότι ο αντισημιτισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός βρήκαν γόνιμο έδαφος για την ανάπτυξή τους στα πανεπιστήμια. Βεβαίως, στον ακαδημαϊκό χώρο κυριαρχούσαν τότε οι ιδέες του Όσβαλντ Σπένγκλερ και του Καρλ Σμιτ και ο οραματισμός ενός «Τρίτου Ράιχ». Ένα ευρύτατο φάσμα φιλοσόφων και πανεπιστημιακών, σημειώνει σε σχετικό άρθρο ο αμερικανός Τζέιμς Λιούις, έσπευσαν να υποστηρίξουν τον ναζισμό, αν και οι ιδέες πολλών ήταν μεταξύ τους αντιφατικές. Οι ποικίλες προσπάθειες να θεμελιωθεί φιλοσοφικά η ναζιστική ιδεολογία «είχαν ως κοινό πυρήνα την αντίληψη ότι ο κόσμος της εποχής εκείνης, ιδίως δε η Γερμανία, διένυε οξύτατη κρίση· ότι η Γερμανία ήταν η χώρα που θα έβγαζε τον κόσμο από την κρίση· ότι ο ρόλος αυτός προϋπέθετε έναν ηγετικό ρόλο με συγκεκριμένα “πνευματικά” χαρακτηριστικά· τέλος, ότι ο ρόλος αυτός θα αποτελούσε τη βάση για μια νέα τάξη».

Βεβαίως ο αντισημιτισμός και ο ναζισμός συνάντησαν κάποιες αντιστάσεις. Όπως αναφέρεται ο Φρειδερίκος Νίτσε καταδίκασε το αντισημιτικό ρεύμα αναγνωρίζοντας στα χαρακτηριστικά του ένα εκκοσμικευμένο, ψευδολογικό υποκατάστατο της γνήσιας θρησκευτική παρόρμησης· ο Τόμος Μαν έδωσε μια οξυδερκέστατη ανατομία της προσωπι-κότητας του Φύρερ και της ψευδοκαλλιτεχνικής επίφασης του ναζισμού με τις λαμπαδηφορίες και τις θεαματικές εκδηλώσεις – αυτό που ο Βάλτερ Μπένγιαμιν ονόμασε «αισθητικοποίηση της πολιτικής». Εν τούτοις, οι φωνές αυτές απο-τελούσαν μειοψηφία. Στο ασφυκτικό κλίμα της Γερμανίας του Μεσοπολέμου, ο ναζισμός δεν άρεσε μόνο στους πρεσβύτερους ακαδημαϊκούς διδασκάλους, αλλά και στους θερμόαιμους φοιτητές τους.

«Η αντίληψη», γράφει ο ιστορικός Πολ Τζόνσον στο βιβλίο του «Η εποχή του Μοντέρνου», «ότι ο φοιτητικός κόσμος αποτελεί παραδοσιακά ένα είδος παρακαταθήκης ανθρωπιστικού ιδεαλισμού δεν πρόκειται να επιβιώσει μιας ενδελεχούς μελέτης της περιόδου της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης». Πλάι στους απόστρατους, οι σπουδαστές αποτέλεσαν την ανθρώπινη δεξαμενή η οποία τροφοδοτούσε τους εξτρεμιστές της άκρας Δεξιάς στη Γερμανία του Μεσοπολέμου. «Οι ναζί», προσθέτει ο Τζόνσον, «είχαν πολύ μεγαλύτερη ανταπόκριση μεταξύ των φοιτητών παρά μεταξύ των μέσων ανθρώπων και η πρόοδός τους στα πανεπιστήμια ήταν αυτή που τους εξασφάλιζε εκλογικά οφέλη, αφού οι φοιτητές ήταν οι πιο ενεργητικοί προπαγανδιστές του εθνικοσοσιαλισμού. Οι φοιτητές έβλεπαν τον ναζισμό ως ένα ριζοσπαστικό κίνημα. Τους άρεσαν ιδιαίτερα τα κηρύγματα ισότητας, όπως και ο αντισημιτισμός που περιλάμβανε η ιδεολογία του».

Ο ρόλος του Χάιντεγκερ μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να προκαλεί αμηχανία. Επί πολλά χρόνια, η τοποθέτησή του στο πλευρό των ναζί είχε αποσιωπηθεί από την ακαδημαϊκή κοινότητα, όμως η εύθραυστη συναίνεση που συντηρούσε έναν πέπλο σιωπής για τη σταδιοδρομία του από το 1933 ως το 1945 θρυμματίστηκε στο τέλος της δεκαετίας του ’80 από το βιβλίο του Βίκτορ Φαρίας «Ο Χάιντεγκερ και ο Ναζισμός». Έκτοτε πολλαπλασιάστηκαν οι ειδικές μελέτες για το ζήτημα (όπως «Η κρίση του Χάιντεγκερ: Φιλοσοφία και πολιτική στη ναζιστική Γερμανία» τού Χανς Σλούγκα από το Harvard University Press ή «Ο πολιτικός βίος του Μάρτιν Χάιντεγκερ» του Χιούγκο Οτ από τον Harper Collins), το οποίο δεν αποφεύγουν πλέον και οι βιογραφίες του επιφανούς φιλοσόφου, όπως το βιβλίο του Ρύντιγκερ Σαφράνσκι «Ο Χάιντεγκερ και η εποχή του» που εκδόθηκε στη Γερμανία και κυκλοφορεί πλέον από τον Grasset και στη Γαλλία. Εύλογα η σχετική συζήτηση μαίνεται: ποια ήταν τελικά η σχέση του Χάιντεγκερ με τους ναζί και σε ποιο βαθμό αμαυρώνει το έργο του; Η παρατήρηση του φιλοσόφου ότι «ουδέποτε συλλαμβάνουμε το ουσιώδες μιας φιλοσοφικής ζωής διά των βιογραφικών περιγραφών» δεν φαίνεται να συγκινεί τους σχολιαστές.

Ήταν ο Χάιντεγκερ ναζί; Οι αναλυτές επαναλαμβάνουν στερεότυπα ότι υπήρξε μέλος του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος της Γερμανίας από το 1933 ως το τέλος του πολέμου. «Οι ορισμοί του ναζισμού είναι απώλεια χρόνου», γράφει ο Μαρκ Μίλερ κρίνοντας το μελέτημα του Χιούγκο Οτ ,στον «Economist» και προσθέτει: «Αρκεί να πει κανείς ότι ναζί ήταν όποιος πίστευε ότι ήταν – και ο Χάιντεγκερ το πίστευε». Η παρατήρηση αφορά την εναντίωση του Χάιντεγκερ στον «τεχνολογικό μηδενισμό» και την πίστη του ότι ο ναζισμός επρόκειτο να διασώσει τη Γερμανία και τον δυτικό κόσμο από την απειλή του. Επρόκειτο όμως πράγματι για μια γιγαντιαία παρανόηση; Στερεότυπα επισημαίνονται οι δέκα μήνες της θητείας του ως πρύτανη στο Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ, παρά το πρόωρο άδοξο τέλος της που επήλθε με την παραίτησή του. Στο παθητικό της θητείας του αυτής καταγράφεται το γεγονός ότι συμπορεύτηκε ως διοικητικό στέλεχος του πανεπιστημίου με την πολιτική του αποκλεισμού των Εβραίων από τα πανεπιστήμια, πολιτική που είχε ως θύμα και τον δάσκαλό του εισηγητή της Φαινομενολογίας Ρέιμονχ Χούσερλ.

Οι ισχυρισμοί του Χάιντεγκερ για. τη μοίρα, η οποία, «οδηγημένη από την αναπότρεπτη πνευματική αποστολή που αφήνει τη σφραγίδα του γερμανικού λαού επάνω στην ιστορία», προκαλούν. τουλάχιστον σκεπτικισμό. Όπως και η δήλωσή του, τον Νοέμβριο του 1933, ως πρύτανη του Φράιμπουργκ, ότι «ο Φύρερ και μόνο αυτός είναι η παρούσα και μέλλουσα πραγματικότητα και ο νόμος της Γερμανίας». Οι τοποθετήσεις του αυτές στάθηκαν και αιτία της ρήξης με έναν άλλο επιφανή συνάδελφό του φιλόσοφο, τον Καρλ Γιάσπερς. Στην καινούργια βιογραφία του Σαφράνσκι αναφέρεται η τελευταία συνάντηση Γιάσπερς και Χάιντεγκερ, τον Ιούνιο του 1933. Στην απορία του πρώτου πώς μπορεί ένας τόσο ακαλλιέργητος άνθρωπος όπως ο Χίτλερ, να κυβερνά τη Γερμανία, ο δεύτερος εξανέστη και απάντησε: «Η καλλιέργεια δεν έχει σημασία.... Κοιτάξτε τα υπέροχα χέρια του!».

Η σκηνή σχολιάζεται από τον αρθρογράφο του παρισινού «Monde» Ροζέ Πολ Ντρουά που την βάζει στη ζυγαριά με όλους τους κατά καιρούς ισχυρισμούς των απολογητών των δεσμών του φιλοσόφου με τον ναζισμό (που διατείνονται ότι ο Χάιντεγκερ «είδε τον Χίτλερ σύμφωνα με τις δικές του επιθυμίες και όχι όπως ήταν στην πραγματικότητα»· ότι «δεν ήταν πολιτικός νους»· ότι «παραδέχθηκε το λάθος του»· τέλος, ότι «οι ναζί τού ’33 δεν ήταν αυτοί του ’44») και φαίνεται να την βρίσκει βαρύτερη, δεδομένης της ακαλαισθησίας και της απλοϊκότητάς της. Υποδεικνύει, γράφει, «παραίτηση από την κριτική στάση, ανευθυνότητα, φθηνό εστετισμό» – ιδιότητες ανησυχητικές για έναν άνθρωπο όπως ο Χάιντεγκερ που εθεωρείτο τόσο φίνος. Ο Γάλλος αρθρογράφος επισημαίνει ότι ο φιλόσοφος δεν συμμετείχε ούτε ενέκρινε τη βίαιη καταδίωξη των Εβραίων, αλλά βρήκε τον τρόπο να προσαρμοστεί στη νέα κατάσταση «και να αποστρέψει το βλέμμα».

Ομολογουμένως, η αντιπαράθεση του Χάιντεγκερ με το παράδειγμα του Γιάσπερς είναι χαρακτηριστική. Ο τελευταίος σε μια διάλεξή του το 1945 δεν δίστασε να υπενθυμίσει στους συμπατριώτες του ότι «δεν βγήκαμε στους δρόμους όταν οι εβραίοι φίλοι μας συνελήφθησαν δεν φωνάξαμε παρά μόνον όταν καταστραφήκαμε οι ίδιοι. Προτιμήσαμε να μείνουμε ζωντανοί, με το αδύναμο, πλην λογικό, πρόσχημα ότι ο θάνατός μας δεν θα βοηθούσε κανέναν... Είμαστε ένοχοι επειδή είμαστε ζωντανοί». Μοιραζόταν άραγε αυτή την ενοχή ο Χάιντεγκερ, στον οποίο επετράπη τελικά η επιστροφή στο πανεπιστήμιο μετά από τέσσερα χρόνια, το 1949; Και όμως πέρασε μια ιδιαίτερα παραγωγική εικοσιπενταετία (πέθανε το 1976) χωρίς ούτε μια δημόσια: δήλωση για τον ναζισμό ή την «Τελική λύση».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον από αυτή την άποψη παρουσιάζει η απήχηση των ιδεών του Χάιντεγκερ στον μεταπολεμικό κόσμο και η επιρροή που άσκησε (μαζί, παραδόξως, με τον Γιάσπερς) στους Γάλλους υπαρξιστές του μεταπολέμου. Προχωρώντας περισσότερο, ο καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον Αλέξανδρος Νεχαμάς, σε μια εκτεταμένη βιβλιοκρισία του στο περιοδικό «New Republic» αναζητεί τις αιτίες της επιρροής του Χάιντεγκερ στη γαλλική φιλοσοφική σκέψη της δεκαετίας του ’60 συμπεριλαμβανομένων των Φουκό, Ντεριντά και Λακάν. Ο Νεχαμάς υποδεικνύει ένα χωρίο από την «Εισαγωγή στη Μεταφυσική» του 1935, όπου ο Χάιντεγκερ εξισώνει Ηνωμένες Πολιτείες και Ρωσία καταλογίζοντάς τους την ίδια εμμονή στην τεχνολογία.

Αν λησμονήσει κανείς ότι το καθεστώς το οποίο πριμοδοτεί ο φιλόσοφος, ο οποίος προσδοκά μια επιστροφή «στις πρωταρχικές... δυνάμεις τού είναι», είναι ο ναζισμός, η κριτική του παρείχε διέξοδο στους διανοούμενους εκείνους που δεν ήθελαν, απορρίπτοντας την ατομιστική και καταναλωτική παραφροσύνη της Δύσης, να φανεί ότι επιβραβεύουν την ολοκληρωτική και γραφειοκρατική παραφροσύνης της Ανατολής. Κατά παράδοξο τρόπο, η τοποθέτηση του Χάιντεγκερ για την «πνευματική παρακμή της γης», που τις δεκαετίες του ’30 και ’40 τον έκαναν να δει την εναλλακτική λύση, στον ναζισμό, τα χρόνια του μεταπολέμου τον έκαναν να δείχνει, ένα είδος «μέσης οδού» ανάμεσα στον διχασμό του ψυχρού πολέμου.

Η φήμη του Χάιντεγκερ επιβίωσε, όσο τουλάχιστον έζησε αυτός, των μελανών γεγονότων της ναζιστικής περιόδου· όπως, κατά παράδοξο τρόπο, επιβίωσε και η σχέση του με τη Χάνα Άρεντ. Βεβαίως, το κλίμα την τελευταία δεκαετία έχει αναστραφεί. Αυτό το «γύρισμα της τύχης» είναι άραγε τυχαίο ότι συμπίπτει χρονικά με την ενοποίηση των δύο Γερμανιών και την αναζήτηση ενός νέου ενεργητικότερου ρόλου στο κέντρο της Ευρώπης; Πάντως, η αμφισβήτηση και η έγερση του θέματος της ενοχής (που εδώ και πενήντα χρόνια έθεσε καίρια ο Γιάσπερς) αφορά μόνο τον Χάιντεγκερ;

Μια τάση, που εκφράζεται ανάγλυφα στο πρόσφατο βιβλίο του αμερικανού Ντάνιελ Τζόνα Γκολντχάγκεν «Οι πρόθυμοι εκτελεστές του Χίτλερ: Οι απλοί Γερμανοί και το Ολοκαύτωμα», χρεώνει συνολικά στην πολιτική κουλτούρα του γερμανικού έθνους τον αντισημιτισμό που οδήγησε στην «Τελική λύση». Εύλογα το μελέτημα, που αποδίδει στους Γερμανούς τάση εξολόθρευσης του εβραϊκού στοιχείου επικαλούμενο σχετικά χωρία από τα έργα γερμανών διανοουμένων, προκάλεσε πάταγο στη Γερμανία. Για τους σημερινούς Γερμανούς, η συνείδηση της κτηνωδίας του ναζισμού θεωρείται κομμάτι της καθημερινότητας – φαίνεται όμως ότι ο δρόμος προς το μέλλον θα περάσει και πάλι αναγκαστικά από τον εξορκισμό των φαντασμάτων του παρελθόντος.