Δημήτριος Κανελλόπουλος: Η χρήση της μνήμης

γράφει ο Ιστορικός Ερευνητής της "Επιχείρησης Καλάβρυτα" Δημήτριος Κανελλόπουλος Η ατομική μνήμη είναι προνόμιο του ανθρώπ...

γράφει ο Ιστορικός Ερευνητής της "Επιχείρησης Καλάβρυτα"

Δημήτριος Κανελλόπουλος

Η ατομική μνήμη είναι προνόμιο του ανθρώπινου γένους. Τι είμαστε;. Είμαστε αυτό που έχουμε κάνει και αυτό που έχουμε σκεφτεί. Θεμέλιο της ταυτότητάς μας –ατομικής και συλλογικής– είναι η μνήμη. Ένας μεγάλος κίνδυνος στις μέρες μας είναι η απώλεια ιστορικής μνήμης, ηθελημένη ή μη. Μας το θυμίζει με ένα μικρό βιβλίο του ο Ταβετάν Τοντόροφ («Les abus de la m‘emoire», Arl‘ea 1995). Πρόκειται για μια ομιλία του Τοντόροφ σε συνάντηση που οργανώθηκε από το Ίδρυμα Άουσβιτς με θέμα «Ιστορία και μνήμη των ναζιστικών εγκλημάτων και γενοκτονιών». Το παλιό και μεγάλο πρόβλημα της χρήσης της μνήμης επαναπροτείνεται με νέους όρους στις μέρες μας. Σήμερα η Τουρκία γίνεται δεκτή στην Ευρωπαϊκή Ένωση και καμιά γαλλική ιστορική εγκυκλοπαίδεια δεν αναφέρει τη γενοκτονία των Αρμενίων το 1915, την πρώτη μεγάλη γενοκτονία του αιώνα, εκείνη που ο Χίτλερ πήρε ως παράδειγμα: «Ποιος θυμάται τους Αρμένιους; Κανείς, επομένως μπορούμε να εξοντώσουμε τους Εβραίους χωρίς να έχουμε προβλήματα».

Ο Τοντόροφ ξεκινάει από τον κίνδυνο κατάργησης της μνήμης, ο οποίος εκδηλώθηκε πιο καθαρά με τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του αιώνα μας. Πρόκειται για έναν κίνδυνο διαφορετικό από την απώλεια μνήμης που πηγάζει από την άγνοια ή την –τυχαία ή σκόπιμη– καταστροφή των ιστορικών πηγών. Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα είχαν αντιληφθεί ότι η κατάκτηση εδαφών και η κυριαρχία πάνω στους ανθρώπους περνάει και μέσα από τον έλεγχο της πληροφόρησης και της επικοινωνίας.

Όσοι πάλεψαν ενάντια στον ολοκληρωτισμό ή υπήρξαν θύματά του απέδιδαν πάντοτε στη μνήμη, ακόμη και στην πιο ταπεινή ανάμνηση, μια πολύ μεγάλη σημασία, τόσο για την ατομική τους ταυτότητα όσο και για την υπόθεση για την οποία μάχονταν.

Σύμφωνα με τον Τοντόροφ, αυτή η μάχη για τη διάσωση της μνήμης διατηρεί την αξία της και στη σύγχρονη πραγματικότητα των φιλελεύθερων δημοκρατιών. Λειτουργεί ως αντίδοτο ενάντια στην απειλή της λήθης, η οποία συνοδεύει, την παρούσα υπεραφθονία πληροφοριών. Στις σύγχρονες δημοκρατίες, εξαιτίας της ταχείας κυκλοφορίας και «κατανάλωσης» των πληροφοριών, επέρχεται η ρήξη με την παράδοση, το τέλος της πνευματικής περιέργειας για την ιστορία και το παρελθόν, με αποτέλεσμα να οδηγούμαστε από άλλο δρόμο προς την ίδια τη βαρβαρότητα των ολοκληρωτισμών. Αυτή τη φορά όχι με την αντίθεσή μας, αλλά με τη συναίνεση και τη συνενοχή μας.

Οι δικτατορίες προσπαθούσαν να εξαλείψουν τη μνήμη. Το ίδιο μπορεί να συμβεί σήμερα με το πλεόνασμα της πληροφόρησης. Η σχέση ατόμουπληροφορίας έχει μεταβληθεί ριζικά στις μέρες μας. Στις αρχές του αιώνα το κύριο πρόβλημα ήταν η απόκτηση περισσότερων πληροφοριών. Τα ταξίδια ήταν δύσκολα και δαπανηρά. Λίγοι άνθρωποι μπορούσαν να διαθέτουν άμεσες γνώσεις. Δεν υπήρχαν πολλά διαθέσιμα αρχεία. Σήμερα το αληθινό πρόβλημα είναι πώς να επιλέξουμε την πληροφορία μέσα από ένα άπειρο όγκο· στοιχείων. Όλοι μας έχουμε περιπλανηθεί σε ολόκληρο τον κόσμο χάρη στην τηλεόραση. Δεχόμαστε μια πελώρια μάζα πληροφοριών, πολύ μεγαλύτερη από την ικανότητα επιλογής κάθε ατόμου. Οι δικτατορίες προσπαθούσαν να χειραγωγήσουν τη μνήμη, εμποδίζοντας την πρόσβαση στην πληροφόρηση. Σήμερα συμβαίνει κάτι το διαφορετικό. Δημιουργείται ένα είδος κορεσμού της πληροφόρησης που καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την ιεράρχηση και την επιλογή. Το αποτέλεσμα όμως είναι το ίδιο με εκείνο που παράγεται από την απουσία κάθε πληροφόρησης. Κινδυνεύουμε να γίνουμε τυφλοί και αμαθείς.

Από την άλλη μεριά, και ο άκριτος εγκωμιασμός της μνήμης, που προβάλλεται ως αντίδραση στη διάδοση της λήθης, γεννάει και αυτός μεγάλα προβλήματα: «Αυτό που δικυβεύεται με τη μνήμη –γράφει ο Τοντόροφ– είναι πολύ μεγάλο για να εγκαταλειφθεί στον ενθουσιασμό ή στην οργή». Η μνήμη πράγματι δεν είναι απλώς το αντίθετο της λήθης, Από τη στιγμή που το παρελθόν δεν μπορεί να διασωθεί ολοκληρωτικά, η μνήμη είναι ταυτόχρονα καταστροφή και συντήρηση, είναι με άλλα λόγια επιλογή. Το να συντηρούμε χωρίς να επιλέγουμε δεν είναι μνήμη, αλλά αρχειοθέτηση. Οι ολοκληρωτισμοί έδρασαν κυρίως εμποδίζοντας την επιλογή των στοιχείων που έπρεπε να διασωθούν. Στη δημοκρατία, αντίθετα, κάθε άτομο και κάθε ομάδα διαθέτουν το δικαίωμα στη μνήμη. Εκτός από δικαίωμα, η μνήμη γίνεται και χρέος, το χρέος όχι μόνο να θυμόμαστε αλλά και να καταθέτουμε τη μαρτυρία μας, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για εξαιρετικά ή τραγικά ιστορικά γεγονότα.

Δεν μπορούμε να απαλλαγούμε από το παρελθόν μας, σημειώνει ο Τοντόροφ, αλλά δεν πρέπει να κάνουμε το παρελθόν αποκλειστικό μας οδηγό ή δικαιολογία για το παρόν. Οι Σέρβοι θυμίζουν τις δοκιμασίες που είχαν υποστεί στο παρελθόν για να νομιμοποιήσουν την τωρινή τους επιθετικότητα. Και πολύ συχνά τα αυταρχικά καθεστώτατα εκδηλώνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την –επιλεκτική– συντήρηση της εθνικής μνήμης. Υπάρχουν ωστόσο περιπτώσεις που θα ήταν καλύτερο να βάζαμε τη μνήμη σε παρένθεση, όπως προσπάθησαν να κάνουν πρόσφατα Ισραηλινοί και Παλαιστίνιοι ή Άγγλοι και Ιρλανδοί.

Αφού λοιπόν κάθε αναφορά στο παρελθόν δεν είναι αυτόματα καλή, πώς μπορούμε να διακρίνουμε τη θετική από την αρνητική χρήση της μνήμης; Σύμφωνα με τον Τοντόροφ, μπορούμε να διακρίνουμε ανάμεσα στις διάφορες μορφές ανάμνησης και να επιλέξουμε την «παραδειγματική» χρήση της μνήμης. Η παραδειγματική μνήμη έχει μεγάλη αξία γιατί είναι η μνήμη που παύει να αποτελεί μόνο ένα ιδιωτικό γεγονός, επιτρέπει αναλογίες, και γενικεύσεις και επομένως μπορεί να λειτουργήσει διδακτικά και απελευθερωτικά. Χάρη σ’ αυτήν μπορούμε να αντλήσουμε μαθήματα από τις αδικίες του παρελθόντος για να καταπολεμήσουμε τις αδικίες του παρόντος.

Το άτομο που δεν κατορθώνει να απαλλαγεί από το οδυνηρό παρελθόν του για να ενταχθεί στο παρόν χρειάζεται βοήθεια και συμπαράσταση. Υπήρξαν θύματα των στρατοπέδων συγκέντρωσης που σημαδεύτηκαν από τη μνήμη αυτής της τραγικής εμπειρίας και αυτοκτόνησαν δέκα, είκοσι ή και σαράντα χρόνια μετά την απελευθέρωσή τους. Αλλά το ατομικό τραύμα μπορεί να μετατρέψει το θύμα σε ένα μαχητή ενάντια στις αδικίες, που δεν αναδιπλώνεται στον εαυτό του και στο προσωπικό του δράμα. Αυτή είναι μια περίπτωση παραδειγματικής χρήσης της μνήμης. Διαφορετικά όμως από τα άτομα, η ομάδα η οποία επιμένει στην οδυνηρή μνημόνευση και αναμόχλευση του παρελθόντος «αξίζει λιγότερη συμπάθεια. Σε αυτή την περίπτωση, το παρελθόν χρησιμεύει για να καταπνίγει το παρόν».

Ο Τοντόροφ αναφέρεται επίσης στο πρόβλημα της αναγέννησης, στα τελευταία χρόνια, ενός είδους «λατρείας» της μνήμης. Αυτή η λατρεία γεννιέται από την ανάγκη μιας συλλογικής ταυτότητας (θεμελιώδες στοιχείο της οποίας είναι η αναπαράσταση του παρελθόντος) και από την αντίδραση στη βαθμιαία ομογενοποίηση και ομοιομορφία του σύγχρονου κόσμου (που αποδυναμώνει ή και αφανίζει τις παραδοσιακές ταυτότητες). Και εδώ όμως παραμονεύουν ορισμένοι σοβαροί κίνδυνοι. «Η ιεροποίηση της μνήμης –γράφει ο Τοντόροφ– είναι ένας άλλος τρόπος για την αποστείρωση της μνήμης». Η επίκληση του παρελθόντος μπορεί εξάλλου να μας αποσπά από τα καθήκοντα του παρόντος και να λειτουργεί καθησυχαστικά ή και απολογητικά. Να θυμόμαστε και να τιμούμε τα θύματα του χθες είναι πιο εύκολο από το να μιλάμε για τα θύματα του σήμερα. Τα άτομα και οι ομάδες νιώθουν όλο και περισσότερο την ανάγκη να εμφανίζονται στο ρόλο των θυμάτων του παρελθόντος. Ο Τοντόροφ μας θυμίζει ότι η κατάσταση του θύματος μοιάζει με εκείνη του ήρωα. Και οι δύο εγγυώνται την εύνοια της μνήμης. Υπάρχουν έθνη που αξιοποίησαν το ρόλο του θύματος για να δικαιολογήσουν ένα επιθετικό πόλεμο. Ο Χίτλερ αξιοποίησε τα αισθήματα ταπείνωσης των Γερμανών από την έκβαση του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. Η μνήμη λειτούργησε ως άλλοθι για την πιο καταστροφική επιθετικότητα.

Η λατρεία της μνήμης, συμπεραίνει ο Τοντόροφ, δεν υπηρετεί πάντα την υπόθεση της δικαιοσύνης. Χρειάζεται να κρατάμε ζωντανή τη μνήμη, ακριβώς για να επαγρυπνούμε μπροστά σε νέες καταστάσεις ανάλογες με εκείνες του παρελθόντος. Φαινόμενα όπως ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, ο κοινωνικός αποκλεισμός κ.ά. εμφανίστηκαν με διαφορετικό τρόπο πριν από πενήντα, εκατό ή διακόσια χρόνια. Αλλά η μνήμη τους μπορεί να χρησιμέψει για να τα καταπολεμήσουμε στο παρόν. Και ο καλύτερος τρόπος για να θυμηθούμε και να τιμήσουμε τα θύματα του χθες είναι να εκφράζουμε την αλληλεγγύη μας στα θύματα του σήμερα.

Δημήτριος Κανελλόπουλος

Ιστορικός Ερευνητής της "Επιχείρησης Καλάβρυτα"

12 Δεκεμβρίου 2014