Mία εξαιρετική εργασία του καλού φίλου Παναγιώτη Μπούρδαλα Το ευχαριστουμε θερμά Οι προβιομηχανικές βιοτεχνίες-οικοτεχνίες της Κ...
Mία εξαιρετική εργασία του καλού φίλου Παναγιώτη Μπούρδαλα
Το ευχαριστουμε θερμά
Οι προβιομηχανικές βιοτεχνίες-οικοτεχνίες της Κέρτεζης και τρεις μεταβιομηχανικές απόπειρες
Νερόμυλοι, Νεροτριβές, Νεροξυλουργείο και Μαγγανοπήγαδα στην Κέρτεζη (Μέρος Ι)
[Βελτιωμένο και Επαυξημένο]
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*
Ι) Εισαγωγικά
Η μελέτη που ακολουθεί δεν φιλοδοξεί ούτε μόνο να αναδείξει με ένα τοπικιστικό πνεύμα σπουδαίες πρωτοβουλίες μεταποίησης στο χωριό μου. Δεν φιλοδοξεί επίσης ούτε να αποτελέσει μια λαογραφική μόνο προσπάθεια που έλλειπε και μάλιστα μουσιακού τύπου.
Έχει ως σκοπό να αναδείξει ένα υπόδειγμα προβημιοχανικών κυρίως βιοτεχνιών και οικοτεχνιών σε μία μεγάλη αγροτοκτηνοτροφική κωμόπολη το οποίο υπόδειγμα κορυφώθηκε στα μέσα του εικοστού αιώνα. Το πρότυπο αυτό ερχόταν σε ορισμένους τομείς από το απώτατο παρελθόν, είτε από την περίοδο της τουρκοκρατίας, είτε από τα μεταεπαναστατικά χρόνια π. χ. νερόμυλοι, κεραμιδοκάμινα, σαγματοποιεία, μοδίστρες, κλπ).
Προσπαθήσαμε να πάρουμε όσο το δυνατόν περισσότερες αυθεντικές συνεντεύξεις, να εντάξουμε τις προσωπικές αναμνήσεις και ελάχιστες εμπειρίες, να περπατήσουμε και να φωτογραφήσουμε όσο γίνεται από κοντά τα εναπομείναντα κτίσματα. Σε κάθε θέμα δημοσιεύουμε τις πηγές των μαρτυριών από κατοίκους, τους οποίους και πάλι οφείλουμε να ευχαριστήσουμε δημοσίως για την καλοσύνη να συμμετάσχουν εγκάρδια στη μικρή αλλά ενδιαφέρουσα έρευνα και μελέτη ενός μάλιστα μη επιστημονικά ειδικού στα ζητήματα αυτά.
Για τα τυχόν λάθη ή ατέλειες ζητάμε εκ των προτέρων την κατανόηση και ζητούμε να σταλούν παρατηρήσεις στο e-mail του συγγραφέα. Όσοι απόγονοι και κληρονόμοι διαθέτουναυθεντικές φωτογραφίες των παλαιότερων εποχών πολύ ευχαρίστως να τις εντάξουμε στην μελέτη. Οι τρόποι για να μας δώσουν τις φωτογραφίες είναι δύο. Ή σκανάρουν – φωτογραφίζουν και κατόπιν μας τις στέλνουν στο e-mail που βρίσκεται στο τέλος του άρθρου, ή μας την ενεχειρίζουν και τις φωτογραφίζουμε εμείς.
Το πρώτο μέρος θα ασχοληθεί με τους δέκα νερόμουλους, τον έναν πετρελαιο-νερό-μυλο, το νερο-ξυλουργείο, τις τρεις νεροτριβές, και τα δυό μαγγανοπήγαδα. Και φυσικά μ’ αυτή την εισαγωγή.
Το δεύτερο μέρος θα βγάλει στη δημοσιότητα τα πέντε ασβεστοκάμινα και τα πέντε κεραμιδοκάμινα και το εργαστήρι κεραμικής.
Το τρίτο μέρος θα ασχοληθεί με ξυλουργεία και σιδηρουργεία. Δηλαδή με τα δυό χειρωνακτικά ξυλοργεία, το ξυλουργείο του νερόμυλου, το πετρελαιο-ξυλουργείο, το ομηρικό σιδηρουργείο, το μικτό (ομηρικό και ηλεκτρικό).
Το τέταρτο μέρος με το τα δυό σαμαράδικα, τα πολλά σκουπάδικα, τα πολλά τσιπουράδικα και τα επίσης τα πολλά τυροκομειά.
Το πέμπτο μέρος με το ραφτάδικο και τις μοδίστρες, τους λούστρους, τις γυναίκες του αργαλειού.
Το έκτο και τελευταίο μέρος θα κλείσει με μια σειρά επιμετρικών παρατηρήσεων.
Όλες οι βιοτεχνίες ή οικοτεχνίες χρησιμοποιούσαν είτε σωματική ενέργεια, είτε ζωϊκή, είτε οικολογική, είτε απλής καύσης. Γενικεύτηκε η δράση τους στην Κέρτεζη στον εικοστό αιώνα, όμως άρχισε να καταρρέει σχεδόν απότομα από τη δεκαετία του 1960. Τη δεκαετία του 1950 έγιναν δυό μεταβιομηχανικές απόπειρες με πετρελαιομηχανές (μία σε μύλο και μία σε ξυλουργείο), οι οποίες όμως απέτυχαν παταγωδώς. Μια όμως απόπειρα με ηλεκτρική ενέργεια στις αρχές του 1970 και μία του 1990 σε σιδηρουργεία, φαίνεται ότι πέτυχε. Στο επίμετρο θα προσπαθήσουμε και να ερμηνεύσουμε την πορεία, αλλά και να δείξουμεκάποιους πρωτόλειους άξονες λειτουργίας τους στον ανηφορικό δρόμο του 21ου αι….
Έχει ως σκοπό να αναδείξει ένα υπόδειγμα προβημιοχανικών κυρίως βιοτεχνιών και οικοτεχνιών σε μία μεγάλη αγροτοκτηνοτροφική κωμόπολη το οποίο υπόδειγμα κορυφώθηκε στα μέσα του εικοστού αιώνα. Το πρότυπο αυτό ερχόταν σε ορισμένους τομείς από το απώτατο παρελθόν, είτε από την περίοδο της τουρκοκρατίας, είτε από τα μεταεπαναστατικά χρόνια π. χ. νερόμυλοι, κεραμιδοκάμινα, σαγματοποιεία, μοδίστρες, κλπ).
Προσπαθήσαμε να πάρουμε όσο το δυνατόν περισσότερες αυθεντικές συνεντεύξεις, να εντάξουμε τις προσωπικές αναμνήσεις και ελάχιστες εμπειρίες, να περπατήσουμε και να φωτογραφήσουμε όσο γίνεται από κοντά τα εναπομείναντα κτίσματα. Σε κάθε θέμα δημοσιεύουμε τις πηγές των μαρτυριών από κατοίκους, τους οποίους και πάλι οφείλουμε να ευχαριστήσουμε δημοσίως για την καλοσύνη να συμμετάσχουν εγκάρδια στη μικρή αλλά ενδιαφέρουσα έρευνα και μελέτη ενός μάλιστα μη επιστημονικά ειδικού στα ζητήματα αυτά.
Για τα τυχόν λάθη ή ατέλειες ζητάμε εκ των προτέρων την κατανόηση και ζητούμε να σταλούν παρατηρήσεις στο e-mail του συγγραφέα. Όσοι απόγονοι και κληρονόμοι διαθέτουναυθεντικές φωτογραφίες των παλαιότερων εποχών πολύ ευχαρίστως να τις εντάξουμε στην μελέτη. Οι τρόποι για να μας δώσουν τις φωτογραφίες είναι δύο. Ή σκανάρουν – φωτογραφίζουν και κατόπιν μας τις στέλνουν στο e-mail που βρίσκεται στο τέλος του άρθρου, ή μας την ενεχειρίζουν και τις φωτογραφίζουμε εμείς.
Το πρώτο μέρος θα ασχοληθεί με τους δέκα νερόμουλους, τον έναν πετρελαιο-νερό-μυλο, το νερο-ξυλουργείο, τις τρεις νεροτριβές, και τα δυό μαγγανοπήγαδα. Και φυσικά μ’ αυτή την εισαγωγή.
Το δεύτερο μέρος θα βγάλει στη δημοσιότητα τα πέντε ασβεστοκάμινα και τα πέντε κεραμιδοκάμινα και το εργαστήρι κεραμικής.
Το τρίτο μέρος θα ασχοληθεί με ξυλουργεία και σιδηρουργεία. Δηλαδή με τα δυό χειρωνακτικά ξυλοργεία, το ξυλουργείο του νερόμυλου, το πετρελαιο-ξυλουργείο, το ομηρικό σιδηρουργείο, το μικτό (ομηρικό και ηλεκτρικό).
Το τέταρτο μέρος με το τα δυό σαμαράδικα, τα πολλά σκουπάδικα, τα πολλά τσιπουράδικα και τα επίσης τα πολλά τυροκομειά.
Το πέμπτο μέρος με το ραφτάδικο και τις μοδίστρες, τους λούστρους, τις γυναίκες του αργαλειού.
Το έκτο και τελευταίο μέρος θα κλείσει με μια σειρά επιμετρικών παρατηρήσεων.
Όλες οι βιοτεχνίες ή οικοτεχνίες χρησιμοποιούσαν είτε σωματική ενέργεια, είτε ζωϊκή, είτε οικολογική, είτε απλής καύσης. Γενικεύτηκε η δράση τους στην Κέρτεζη στον εικοστό αιώνα, όμως άρχισε να καταρρέει σχεδόν απότομα από τη δεκαετία του 1960. Τη δεκαετία του 1950 έγιναν δυό μεταβιομηχανικές απόπειρες με πετρελαιομηχανές (μία σε μύλο και μία σε ξυλουργείο), οι οποίες όμως απέτυχαν παταγωδώς. Μια όμως απόπειρα με ηλεκτρική ενέργεια στις αρχές του 1970 και μία του 1990 σε σιδηρουργεία, φαίνεται ότι πέτυχε. Στο επίμετρο θα προσπαθήσουμε και να ερμηνεύσουμε την πορεία, αλλά και να δείξουμεκάποιους πρωτόλειους άξονες λειτουργίας τους στον ανηφορικό δρόμο του 21ου αι….
ΙΙ) Οι μύλοι, οι Νεροτριβές και το Νεροξυλουργείο
α) Ο νερόμυλος και η νεροτριβή δίπλα στη «Νερομάννα». Δίπλα στη μεγάλη αυτή πηγή, δεξιά όπως φεύγει το νερό υπήρχε ο «καλογερικός μύλος» του Ι. Μετοχίου της Αγίας Λαύρας Καλαβρύτων επ’ ονόματι του Αγίου Νικολάου της Μυσίας. Το μοναστήρι που βρισκόταν στα 300 περίπου μέτρα πιο κάτω, νοτιοανατολικά της πηγής θεωρείτο κατά μια προφορική παράδοση ότι καταστράφηκε από τους τούρκους το 1585. Πιθανότερη όμως εκδοχή προκρίνω ότι καταστράφηκε όταν δημιουργήθηκε τεχνητή λίμνη στα στενά του Λίθου με την κατολίσθηση πολλών λίθων εκατέρωθεν, όπου δυό μεγάλοι παραμένουν ακόμα.
Το κτίσμα του μύλου φαίνεται ότι δεν καταστράφηκε πλήρως, όπως και το ξωκκλήσι του Μοναστηριού που ήταν σε μεγαλύτερο υψόμετρο. Αυτό ξαναανοικοδομήθηκε αρχές του 20ουαι. επ’ ονόματι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Έτσι έμεινε και η παρακείμενη νεροτριβή μέχρι τα μέσα του 20ου αι.. Ο μύλος και η νεροτριβή εξυπηρετούσε παλαιά το Μοναστήρι και αργότερα τους κατοίκους του Λεχουρίου, των Καμενιάνων, του Δροβολοβού που έρχονταν μέσω «Καπρίβαινας» και αρκετούς Κερτεζίτες. Την λειτουργία του νερόμυλου δεν ενθυμείται κανείς. Κάποια εποχή η νεροτριβή που λειτουργούσε περιήλθε στην ιδιοκτησία των προγόνων του Αποστόλη Γεωργ. Μυλωνά ( + 1992).
Να τονίσουμε πως εκτός από τις τρεις Νεροτριβές της Κέρτεζης η άλλη (που λειτουργεί ακόμα) ήταν στο Πλανητέρο, κοντά στην Κλειτορία. Τελευταίος εργαζόμενος σ’ αυτήν ήταν ο Αποστόλης Γεωργ. Μυλωνάς, αφού σταμάτησε να λειτουργεί πριν τον πόλεμο του 1940.
Πληροφορίες: Αναστ. Γεωργ. Λεχουρίτης, Ιωάννης Παν. Τζένος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, Νικόλαος Αρ. Κωνσταντακόπουλος.
Να τονίσουμε πως εκτός από τις τρεις Νεροτριβές της Κέρτεζης η άλλη (που λειτουργεί ακόμα) ήταν στο Πλανητέρο, κοντά στην Κλειτορία. Τελευταίος εργαζόμενος σ’ αυτήν ήταν ο Αποστόλης Γεωργ. Μυλωνάς, αφού σταμάτησε να λειτουργεί πριν τον πόλεμο του 1940.
Πληροφορίες: Αναστ. Γεωργ. Λεχουρίτης, Ιωάννης Παν. Τζένος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, Νικόλαος Αρ. Κωνσταντακόπουλος.
β) Ο νερόμυλος και η νεροτριβή του Δουκλιά κοντά στα «Πάνω Αλώνια». Ο μύλος χτίστηκε πιο πάνω από τα «Τσικολέϊκα», κάτω από τον παλιό χωματόδρομο που οδηγούσε προς τα έλατα, στη βόρεια όχθη του χείμαρρου. Ήταν του γερο Θύμιου Δουκλιά (+), πατέρα του δάσκαλου και ψάλτη Βασίλη Δουκλιά (+ 1973), την οποία βεβαίως βρήκε από τους προγόνους του. Επειδή από την Άνοιξη και μετά το νερό της «Νερομάννας» που ερχόταν σε χωμάτινο αυλάκι από τα έλατα, μειωνόταν και από κάποια εποχή και μετά κρατιόταν για να ποτίζεται ο Απανόκαμπος και οι βόρειοι κήποι του χωριού τα Σαββατοκύριακα το καλοκαίρι, ο μύλος λειτουργούσε μόνο Χειμώνα.
Εξυπηρετούσε τη βορειοδυτική συνοικία του χωριού (Μπαλαλέϊκα, Κοκορέϊκα, Τσικολέϊκα, κλπ…). Από τον μύλο έχει μείνει μόνο η βάση του και ο βορεινός τοίχος, δίπλα στο παλιό δρόμο για τα έλατα. Ο μύλος πρέπει να σταμάτησε κοντά στο 1955. Στο μύλο αυτό, μετά το γερο Θύμιο και πριν κλείσει οριστικά, εργάστηκαν διαδοχικά οι Γιάννης Χρ. Σπανός (+ 1951) και Μήτσος Σχοινάς (+ 1965).
600 μέτρα περίπου πιο δυτικά από το μύλο, 300 μέτρα από τη δεξαμενή ύδρευσης της Κέρτεζης στην «Κοζίτσα», δίπλα και στη βόρεια όχθη στο χείμαρρο από τα έλατα, πάλι κάτω από το γαϊδουρόδρομο που οδηγούσε στα έλατα και βόρεια από το χείμαρρο, το νερό πριν φτάσει στο μύλο παίρναγε από τη νεροτριβή του ίδιου ιδιοκτήτη. Και αυτή για τους ίδιους λόγους εννοείται ότι ήταν… χειμωνιάτικη.
Πληροφορίες: Βασίλειος Ιω. Σωτηρόπουλος, Γεώργιος Ανδρ. Βορύλλας, Γεώργιος Ανδρ. Μάρκος, Αναστ. Γεωργ. Λεχουρίτης.
600 μέτρα περίπου πιο δυτικά από το μύλο, 300 μέτρα από τη δεξαμενή ύδρευσης της Κέρτεζης στην «Κοζίτσα», δίπλα και στη βόρεια όχθη στο χείμαρρο από τα έλατα, πάλι κάτω από το γαϊδουρόδρομο που οδηγούσε στα έλατα και βόρεια από το χείμαρρο, το νερό πριν φτάσει στο μύλο παίρναγε από τη νεροτριβή του ίδιου ιδιοκτήτη. Και αυτή για τους ίδιους λόγους εννοείται ότι ήταν… χειμωνιάτικη.
Πληροφορίες: Βασίλειος Ιω. Σωτηρόπουλος, Γεώργιος Ανδρ. Βορύλλας, Γεώργιος Ανδρ. Μάρκος, Αναστ. Γεωργ. Λεχουρίτης.
γ) Ο νερόμυλος του «Λιάρου» – Κώστα Χασαπόπουλου (+) κοντά στο Κεφαλόβρυσο. Ο εν λόγω είχε τα μισά δικαιώματα και τα άλλα μισά οι αδελφοί Λαφογιαναίοι, κληρονόμοι του πατέρα τους Χρήστου Ανδρ. Λαφογιάννη (+ 1952), που είχε το ½ ιδιοκτησίας και δικαιωμάτων. Ο Παναγιώτης Λαφογιάννης (+ 1944) το ¼ και ο Ανδρέας Λαφογιάννης (+ 1986) το άλλο ¼. Η ιστορία του έχει ως εξής:
Μεταξύ 1821 και 1822 ο εν Κερτέζη τούρκος Αγάς διαπραγματεύτηκε κατά τη φυγή του τον υπό την ιδιοκτησία του μύλο με κάποιον Θανάση (Α)Λαφογιάννη (+), ο οποίος είχε έλθει από την Κερπινή και έτσι ο νερόμυλος πέρασε σ’ αυτόν. Αυτός συνεργάστηκε με την Τσάνα (Βενετσάνα) Χασαποπούλου-«Λιάρου» (+). Έτσι απέκτησαν από ½ ιδοκτησίας και δικαιωμάτων ο καθένας. Ο μύλος συνέχισε την λειτουργία του ανελλιπώς. Τελευταίοι μυλωνάδες ήταν ο Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης και Κωνστ/ίνος Ανδρ. Χασαπόπουλος-«Λιάρος». Κατά το 1968-1969 έκλεισε οριστικά ο μύλος.
Παράλληλα με τον νερόμυλο λειτουργούσε ανελλιπώς και η παρακείμενη Νεροτριβή. Αυτή ήταν η μοναδική μέσα στο χωριό. Υπάρχουν μνήμες από τους παλιούς και τις μαρτυρίες των γονέων τους για τη λειτουργία του μύλου, της νεροτριβής και την ύπαρξη του ιδιότυπου γεφυριού που βρισκόταν πάνω από το μυλαύλακο σίγουρα πριν τον 20ο αι..
Πληροφορίες: Γεώργιος Κωνστ. Χασαπόπουλος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, Γρηγόριος Ιω. Σωτηρόπουλος.
δ) Οι δύδιμοι νερόμυλοι στα Σχοινέϊκα. Δίπλα στο σημερινό «Αυχοντικό της Κέρτεζης» στα σχοινέϊκα λειτουργούσε ο παλιός νερόμυλος εξ ημισίας του Αντώνη Σχοινά (+) και του Αθανασίου Χασαπόπουλου (+). Τον δούλευαν από μία εβδομάδα ο καθένας. Πιθανά αυτός να λειτουργούσε από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Ο Αθανάσιος Χασαπόπουλος, πατέρας του Χρήστου και Γιώργου «Κοτσολή», κάποια στιγμή χώρισε από τον παλιό μύλο, πιθανά λόγω δυσαρμονίας στις σχέσεις τους, κατά το 1950.
Έτσι κολλητά στα δυτικό τοίχο του παλιού μύλου, έφτιαξε τον δικό του. Εναλλάξ και ανά εβδομάδα λόγω κοινού μυλαύλακου λειτουργούσε ο Τάκης (Παναγιώτης) Τζένος (+ 1974), που είχε νοικιάσει τον σχοινέϊκο και ο Χρήστος Χασαπόπουλος-«Κοτσολής» (+ 1987) μαζί με τον αδελφό του (ανά τρεις μέρες της εβδομάδας τους ο καθένας) την άλλη εβδομάδα. Στο δυτικό μύλο του «Κοτσολή» εργάστηκε ένα διάστημα και ο Θεόδωρος Ιω. Καρατζάς (+ 1980), όσον αφορά το μερίδιο του ράφτη Γεωργίου Ιω. Χασαπόπουλου (+ 1971;). Ο ανατολικός νερόμυλος δίπλα στο δρόμο, που λειτουργούσε ο Τζένος μέχρι τοις αρχές της δεκαετίας του 1970, έχει καταρρεύσει.
Αντίθετα, ο δυτικός του «Κοτσολή» είναι σε πολύ καλύτερη κατάσταση. Τον λειτουργούσε σχεδόν μέχρι το θάνατό του. Λέγεται ότι κατά την δημιουργία του χώρου στάθμευσης αυτοκινήτων μπροστά από τους μύλους σηκώθηκε αρκετά το υψόμετρο, αλλά ευτυχώς ο μύλος μπορεί να λειτουργήσει ακόμη και σήμερα, αρκεί να καθαριστεί το «μυλοβάγενο». Νότια από το μύλο, στο σημερινό χώρο στάθμευσης, είχε δημιουργηθεί πρόχειρος χώρος φιλοξενίας για τα αγώγια που περίμεναν να πάρουν το αλεύρι από τα «γεννήματα» (σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, καλαμπόκι, αραβόσιτο, κλπ) που είχαν φέρει.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι ο «Χρήστος Κοτσολής», πέρα από μυλωνάς, ήταν ένας βαθιά ανήσυχος άνθρωπος και είχε μια πολύ σπουδαία σχέση με την τεχνολογία της εποχής του, γι’ αυτό δεν έπαυε να βρίσκει συνεχώς πατέντες. Πριν απ’ όλα ήταν κατασκευαστής όλων των νεότερης ηλικίας νερόμυλων της Κέρτεζης, αλλά και περιχώρων (π.χ. Βλασία) τους οποίους νοίκιαζε κατά καιρούς και έκανε μυλωνάς, μέχρι να στεριώσει στον αμιγώς «Κοτσολέϊκο». Επί πλέον, αφενός σύνδεσε στον άξονα του μύλου με κορδελοπρίονο και έκανε νερο-ξυλουργείο (βλ. στην παραγρ. ξυλουργεία), αφετέρου είναι ο 1ος και τελευταίος που έφερε μεταχειρισμένη «απλή μηχανή» και έκανε το πρώτο μαγγανοπήγαδο στο «Κιόσι» (βλ. ειδική παράγραφο).
Ο γυιός του Θανάσης διηγείται δυό μικρές, αλλά αξιομνημόνευτες ιστοριούλες, με την οποίες φάινεται εναργώς πόσο συνδεδεμένος ήταν με τον μύλο.
Η 1η έχει να κάνει με το νέο του παρατσούκλι «κλεφτραλεύρης», το οποίο του το κόλλησε η γειτόνισσά του Αγλαΐαν σύζ. Γιάννη Δουκλιά-«Ξεχώνη» (+). Ενθυμούμαι και εγώ ότι ήταν γεμάτος πάντα με αλεύρια στα ρούχα του, ακόμα κι όταν ανέβαινε από το μύλο προς το σπίτι του και έπαιρνε την ανάσα του στο καφενείο του Σπανού. Η Αγλαΐα λοιπόν του έλεγε ότι κυλιόταν μέσα στ’ αλεύρι για να τον τινάζει μετά στο σπίτι η γυναίκα του η Λόλα (Θεοδώρα, + 2011) και να πάιρνει διπλό «ξάϊ», δηλαδή αμοιβή σε είδος (αλεύρι). Αυτό είχε γίνει πριν το το 1980, αφού μετά απ’ αυτό έπαιρνε χρήματα.
Η 2η αφορά ένα γεγονός στο νοσοκομείο, λίγες μέρες πριν «αναχωρήσει». Ο κυρ Χρήστος εργαζόταν ανελλιπώς μέχρι το 1986 στο μύλο. Τότε αρρώστησε από την επάρατο και τρέχοντας στα νοσοκομεία έκλεισε και το μύλο. Όταν ο καρκίνος έφτασε μέχρι τον εγκέφαλε άρχισε νάχει και παραισθήσεις. Μια μέρα λοιπόν προβληματιζόταν για ένα «πρόβλημα» που τον κατέτρωγε και είχε να κάνει με το μύλο και λέει στο Θανάση: Έχω αλέσει ενός σαββανίτη το γέννημα και του «Πάνου του Πρέζα»-Σαμαρτζόπουλου (+ 1979) και δεν μπορώ να ξεχωρήσω ποιό είναι του καθενός, και κινδυνεύω να παρεξηγηθώ! Έτσι ο Θανάσης ανέλαβε ότι θα το «λύσει» ο ίδιος και ο μυλωνάς μας ησύχασε….
Πληροφορίες: Ιωάννης Παν. Τζενος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, Αθανάσιος Χρ. Χασαπόπουλος.
ε) Ο «Καλογερικός» νερόμυλος των Κώστα Οικονόμου-«Γκατσέλα» (+) και Δημητρίου Μπίκου (+), από μισά δικαιώματα ο καθένας. Εργάζονταν εναλλακτικά ανά 2η εβδομάδα. Ο μεν «Γκατσέλας» ενοίκαζε το μύλο στους «Λιβαναίους», ο δε Μπίκος στο γαμπρό του Αποστόλη Κοσμόπουλο (+).
Ο μύλος έκκλεισε περί το 1968, αφού οι απόγονοι των δυό έκαναν άλλες εργασίες. Ο μύλος βρίσκεται στα νότια του χωριού δίπλα στο Βουραϊκό και έπαιρνε όμως νερό από το «Κεφαλόβρυσο» σε μια αλυσίδα μυλάβλακων. Είναι ο 3ος στη σειρά από τους τέσερους της αλυσίδας. Λέγεται «καλογερικός», διότι παλαιότερα ήταν ιδιοκτησία της Ι. Μ. Αγίων Θεοδώρων Αροανίας (πίσω από τους Σαββανούς-Καλλιφώνιο). Στη φωτογραφία η οικία όπου έμεναν οι απεστελμένοι του Μετοχίου.
Προς το τέλος της δεκαετίας του 2000 οι κληρονόμοι του μύλου Γεώργιος Δημ. Μπίκος και Ιωάννης Κωνστ. Οικονόμου παραχώρησαν συμβολαιογραφικά το μύλο με όλα τα δικαιώματά του στο νερό και τη χρήση του στον «Σύλλογο των εν Αθήναις Κερτεζιτών». Σήμερα ο μύλος, αφού αναπαλαιώθηκε και λειτούργησε δοκιμαστικά ελάχιστες φορές, τελικά αποτελεί μουσείο προβημιοχανικών εξαρτημάτων και εργαλείων. Δίπλα του στήθηκε και μικρή νεροτριβή, αλλά τα τελευταία χρόνια υπάρχει πρόβλημα με το νερό και το αυλάκι που πιθανόν να οφείλεται σε κακοήθεια…
Δυστυχώς όμως το μουσείο ανοίγει μόνο κατά παραγγελία, η νεροτριβή έχει πρόβλημα, ενώ ο μύλος πλέον είναι αδύνατον να λειτουργήσει λόγω υπερφόρτωσης του χώρου με τα κειμήλια….
Πληροφορίες: Ιωάννης Κωνστ. Οικονόμου, Γεώργιος Δημ. Μπίκος, Καλυψώ Κοσμοπούλου, Νικόλαος Αρ. Κωνσταντακόπουλος.
ς) Ο νερόμυλος του «Μπουμπά»-«Κατσενάκη». Ο μύλος αυτός ανήκε σε ένα παρακλάδι με το επώνυμο Κούρτη, απογόνους κάποιου με το παρατσούκλι «Μπουμπάς». Σώζεται σε σχετικά καλή κατάσταση τόσο η έξοδος των νερών του, όσο και το μυλαύλακό του, αλλά έχει πέσει σε μεγάλο ποσοστό το βασικό του κτίριο και έχουν συληθεί τα βασικά του εργαλεία.
Βρίσκεται στην εκβολή στον Βουραϊκό του Λαγκαδιού του Αη-Θόδωρου, ακριβώς στους πρόποδες του καστανόδασους. Η περιοχή είναι στα νότια του οικισμού της Κέρτεζης, δίπλα στη νότια όχθη του Βουραϊκού με τα τεράστια πλέον πλατάνια και βόρεια του δρόμου που οδηγεί προς του «Κοτσάνη» τις καστανιές. Νερό έπαιρνε από τα νερά που έφευγαν από τον «Καλογερικό» μύλο, που είναι στη βόρεια όχθη του Βουραϊκού, με αυλάκι που περνούσε ως μικρή γέφυρα στη νότια όχθη και από εκεί έφτανε στο μύλο περίπου 250 μέτρα πιο ανατολικά, με διασταύρωση. Η άλλη πορεία του νερού πήγαινε στου «Τσιρίκου» το μύλο. Το νερό του χυνόταν πάλι στο Βουραϊκό.
Ο Χαρίλαος Κούρτης-«Κατσενάκης» (+), παππούς του Ηλία που μας έδωσε τις πληροφορίες, είχε ιδιοκτησία και δικαιώματα κατά το 1/2. Έτσι τον λειτουργούσε μία ολόκληρη εβδομάδα (με συνήθως μυλωνού τη σύζυγό του Αθηνά (+), το γένος Σκαμβούγερα). Το υπόλοιπο ½ ήταν μοιρασμένο στα αδέλφια Αθανασίου Γεωργ. Κούρτη (+1997) και Ανδρέα Γεωργ. Κούρτη (+ 1979) που κατοικούσαν δίπλα στον Αη-Γιάννη), ), ως κληρονόμοι του Γεωργίου Κούρτη (+). Αυτοί μοιράζονταν την επόμενη εβδομάδα, εναλλάξ με τον «Κατσενάκη».
Πληροφορίες: Ηλίας Χρ. Κούρτης.
ζ) Ο νερόμυλος του Τσιρίκου. Πρόκειται για νερόμυλο που προϋπήρχε πριν το 1913 και ανήκε τότε στον Αλικιβιάδη Τσιρίκο (+ 1941), παππού του Άλκη Τσιρίκου που ζει τα 20 τελευταία χρόνια στην Κέρτεζη. Το 1913 έφυγε για τις ΗΠΑ, που αποτελούσε κέντρο έλξης και γέμισε από το 1ο μεγάλο κύμα μεταναστών, ελλήνων, αλλά και πολλών κερτεζιτών, όπως και ο παππούς μου Τάκης (Παναγιώτης) Αθ. Μπούρδαλας-«Καμπάγερας» (+ 1967).
Ο νερόμυλος αυτός ευρίσκεται στα νότια του Βουραϊκού και είναι ο 1ος εκ των δύο όπως μπαίνουμε στο χωριό που είναι σ΄αυτή την όχθη. Παίρνει νερό που ερχόταν με αυλάκι περνώντας στο κάτω μέρος από του «Κοτσάνη τις καστανιές» και ερχόταν με διασταύρωση από του «Μπουμπά» ή «Κατσενάκη» το μύλο, που ήταν ο 2ος στην νότια όχθη. Τα νερά του που έβγαιναν από την έξοδο, όπως φαίνεται στη φωτογραφία, έπεφταν πάλι στο Βουραϊκό ή πότιζαν τα χωράφια αυτής της περιοχής.
Από τότε ανέλαβε το μύλο η σύζυγός του Ελένη, το γένος Κλουκινιώτη, (+1952) για να αναθρέψει τα παιδιά της. Λίγο πριν τον πόλεμο του 1940 ανέλαβε το μύλο ο εναπομείνας στην Κέρτεζη γυιός της Λεωνίδας (+ 1996), οποίος και ανέλαβε το μύλο. Το παλιό πέτρινο μυλαύλακο, αρκετά υπερυψωμένο, που ξεκίναγε από το εξωκκλήσι των Αγίων Θεοδώρων και έφτανε σε πορεία 100 μέτρων μέχρι το μύλο είχε τεράστια προβλήματα. Ο Λεωνίδας, μαζί με τα υπόλοιπα αδέλφια του, στήριξαν το μυλαύλακο και το περισσότερο το έκαναν τσιμεντένιο μεταξύ 1943-1945. Το επιδιορθωμένο είναι σε άριστη κατάσταση σήμερα και φαίνεται καλά στη φωτογραφία. Το μύλο ο Λεωνίδας τον δούλεψε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970.
Πληροφορίες: Άλκης Σπ. Τσιρίκος, Χρήστος Θεοφ. Βορύλλας.
η) Ο νερόμυλος του «Παναγούρου» στον Σταυρό. Ο νερόμυλος αυτός περιήλθε στον Βαγγέλη Παρασκευόπουλο (+ 1980) και των άλλων αδελφών του στην κατοχή του 1940. Τον μύλο αυτόν τον δούλευε προπολεμικά ο παππούς τους. Λέγεται ότι τον αγόρασε ο πατέρας του Βαγγέλη από τους από πρόγονο του Παναγιώτη (Τάκη) Τζένου (+1974). Έπαιρνε νερό από το Βουραϊκό με «δέση» στο ύψος του «Κόντη βρύση» από χωμάτινο αυλάκι και εισαγωγικό πέτρινο υπερυψωμένο μυλαύλακο 100 μέτρων.
Βρίσκεται στη βόρεια όχθη του Βουραϊκού ποταμού και νοτιοδυτικά του εξωκκλησιού του Σταυρού, 100 μέτρα κάτω από τον κεντρικό δρόμο. Ήταν ο επόμενος κοντινότερος μύλος για τα χωριά του πρώην Δήμου Καλλιφωνίας, μετά το μύλο του «Σμπίγου». Ο μύλος αυτός σταμάτησε τέλος της δεκαετίας του 1950. Ο Βαγγέλης Παρασκευόπουλος για να μετατρέψει το μύλο σε αποθήκη έβγαλε τότε τις μυλόμετρες, τις κύλησε και τις έθαψε σε μέρος που γνωρίζει μόνο ο γυιός του Παναγιώτης. Το μυλαύλακο, παρά τα φυτά που έχουν φυτρώσει πάνω του, είναι σε σχετικά καλή κατάσταση σήμερα, ενώ ο μύλος είναι ερείπιο.
Πληροφορίες: Παναγιώτης Ευαγγ. Παρασκευόπουλος, Δημήτριος Παν. Τζένος, Γρηγόριος Γεωργ. Μπούρδαλας.
θ) Ο νερόμυλος του «Σμπίγου» – Ανδρέα Χασαπόπουλου στ’ Αλώνια. Έπαιρνε νερό από τον Βουραϊκό με «δέση» στο ύψος της «Κάτω Παναγιάς» από χωμάτινο αυλάκι και εισαγωγικό πέτρινο μικρού μήκους μυλαύλακο. Βρίσκεται κοντά στη Βρύση στ’ Αλώνια λίγα μέτρα βόρεια του Βουραϊκού, και κρύβεται από το κεντρικό δρόμο από δύο παλιές αποθήκες των κληρονόμων Νικολακόπουλου. Φαίνεται πολύ καλά από νότια, είτε από το δρόμο για Σαββανούς-«Καλντιρίμι», είτε απ” αυτόν που οδηγεί στις «Χαλιάδες».
Ήταν ο πρώτος στη σειρά από ανατολικά και πιο κοντινός νερόμυλος σε Σαββανούς, Λαγοβούνι, Κάνδαλο και Πριόλιθο (χωριά του πρώην Δήμου Καλλιφωνίας). Πάντως οι κύριοι πελάτες του Ανδρέα Χασαπόπουλου (+ 1979) ήταν οι Σαββανίτες που έρχονταν από το «Καλντιρίμι», δρόμος με φυτευτές πέτρες στους πρόποδες της Ράχης Ρουμάνη. Επίσης συχνά έρχονταν για άλεσμα από το Μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων Αροανίας μέσω Σαββανών (Καλλιφωνίου), αφού βρίσκεται ακριβώς πίσω απ’ αυτούς.
Παράλληλα με τον νερόμυλο λειτουργούσε ανελλιπώς και η παρακείμενη Νεροτριβή. Αυτή ήταν η μοναδική μέσα στο χωριό. Υπάρχουν μνήμες από τους παλιούς και τις μαρτυρίες των γονέων τους για τη λειτουργία του μύλου, της νεροτριβής και την ύπαρξη του ιδιότυπου γεφυριού που βρισκόταν πάνω από το μυλαύλακο σίγουρα πριν τον 20ο αι..
δ) Οι δύδιμοι νερόμυλοι στα Σχοινέϊκα. Δίπλα στο σημερινό «Αυχοντικό της Κέρτεζης» στα σχοινέϊκα λειτουργούσε ο παλιός νερόμυλος εξ ημισίας του Αντώνη Σχοινά (+) και του Αθανασίου Χασαπόπουλου (+). Τον δούλευαν από μία εβδομάδα ο καθένας. Πιθανά αυτός να λειτουργούσε από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Ο Αθανάσιος Χασαπόπουλος, πατέρας του Χρήστου και Γιώργου «Κοτσολή», κάποια στιγμή χώρισε από τον παλιό μύλο, πιθανά λόγω δυσαρμονίας στις σχέσεις τους, κατά το 1950.
Έτσι κολλητά στα δυτικό τοίχο του παλιού μύλου, έφτιαξε τον δικό του. Εναλλάξ και ανά εβδομάδα λόγω κοινού μυλαύλακου λειτουργούσε ο Τάκης (Παναγιώτης) Τζένος (+ 1974), που είχε νοικιάσει τον σχοινέϊκο και ο Χρήστος Χασαπόπουλος-«Κοτσολής» (+ 1987) μαζί με τον αδελφό του (ανά τρεις μέρες της εβδομάδας τους ο καθένας) την άλλη εβδομάδα. Στο δυτικό μύλο του «Κοτσολή» εργάστηκε ένα διάστημα και ο Θεόδωρος Ιω. Καρατζάς (+ 1980), όσον αφορά το μερίδιο του ράφτη Γεωργίου Ιω. Χασαπόπουλου (+ 1971;). Ο ανατολικός νερόμυλος δίπλα στο δρόμο, που λειτουργούσε ο Τζένος μέχρι τοις αρχές της δεκαετίας του 1970, έχει καταρρεύσει.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι ο «Χρήστος Κοτσολής», πέρα από μυλωνάς, ήταν ένας βαθιά ανήσυχος άνθρωπος και είχε μια πολύ σπουδαία σχέση με την τεχνολογία της εποχής του, γι’ αυτό δεν έπαυε να βρίσκει συνεχώς πατέντες. Πριν απ’ όλα ήταν κατασκευαστής όλων των νεότερης ηλικίας νερόμυλων της Κέρτεζης, αλλά και περιχώρων (π.χ. Βλασία) τους οποίους νοίκιαζε κατά καιρούς και έκανε μυλωνάς, μέχρι να στεριώσει στον αμιγώς «Κοτσολέϊκο». Επί πλέον, αφενός σύνδεσε στον άξονα του μύλου με κορδελοπρίονο και έκανε νερο-ξυλουργείο (βλ. στην παραγρ. ξυλουργεία), αφετέρου είναι ο 1ος και τελευταίος που έφερε μεταχειρισμένη «απλή μηχανή» και έκανε το πρώτο μαγγανοπήγαδο στο «Κιόσι» (βλ. ειδική παράγραφο).
Ο γυιός του Θανάσης διηγείται δυό μικρές, αλλά αξιομνημόνευτες ιστοριούλες, με την οποίες φάινεται εναργώς πόσο συνδεδεμένος ήταν με τον μύλο.
Η 1η έχει να κάνει με το νέο του παρατσούκλι «κλεφτραλεύρης», το οποίο του το κόλλησε η γειτόνισσά του Αγλαΐαν σύζ. Γιάννη Δουκλιά-«Ξεχώνη» (+). Ενθυμούμαι και εγώ ότι ήταν γεμάτος πάντα με αλεύρια στα ρούχα του, ακόμα κι όταν ανέβαινε από το μύλο προς το σπίτι του και έπαιρνε την ανάσα του στο καφενείο του Σπανού. Η Αγλαΐα λοιπόν του έλεγε ότι κυλιόταν μέσα στ’ αλεύρι για να τον τινάζει μετά στο σπίτι η γυναίκα του η Λόλα (Θεοδώρα, + 2011) και να πάιρνει διπλό «ξάϊ», δηλαδή αμοιβή σε είδος (αλεύρι). Αυτό είχε γίνει πριν το το 1980, αφού μετά απ’ αυτό έπαιρνε χρήματα.
Η 2η αφορά ένα γεγονός στο νοσοκομείο, λίγες μέρες πριν «αναχωρήσει». Ο κυρ Χρήστος εργαζόταν ανελλιπώς μέχρι το 1986 στο μύλο. Τότε αρρώστησε από την επάρατο και τρέχοντας στα νοσοκομεία έκλεισε και το μύλο. Όταν ο καρκίνος έφτασε μέχρι τον εγκέφαλε άρχισε νάχει και παραισθήσεις. Μια μέρα λοιπόν προβληματιζόταν για ένα «πρόβλημα» που τον κατέτρωγε και είχε να κάνει με το μύλο και λέει στο Θανάση: Έχω αλέσει ενός σαββανίτη το γέννημα και του «Πάνου του Πρέζα»-Σαμαρτζόπουλου (+ 1979) και δεν μπορώ να ξεχωρήσω ποιό είναι του καθενός, και κινδυνεύω να παρεξηγηθώ! Έτσι ο Θανάσης ανέλαβε ότι θα το «λύσει» ο ίδιος και ο μυλωνάς μας ησύχασε….
Πληροφορίες: Ιωάννης Παν. Τζενος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, Αθανάσιος Χρ. Χασαπόπουλος.
ε) Ο «Καλογερικός» νερόμυλος των Κώστα Οικονόμου-«Γκατσέλα» (+) και Δημητρίου Μπίκου (+), από μισά δικαιώματα ο καθένας. Εργάζονταν εναλλακτικά ανά 2η εβδομάδα. Ο μεν «Γκατσέλας» ενοίκαζε το μύλο στους «Λιβαναίους», ο δε Μπίκος στο γαμπρό του Αποστόλη Κοσμόπουλο (+).
Ο μύλος έκκλεισε περί το 1968, αφού οι απόγονοι των δυό έκαναν άλλες εργασίες. Ο μύλος βρίσκεται στα νότια του χωριού δίπλα στο Βουραϊκό και έπαιρνε όμως νερό από το «Κεφαλόβρυσο» σε μια αλυσίδα μυλάβλακων. Είναι ο 3ος στη σειρά από τους τέσερους της αλυσίδας. Λέγεται «καλογερικός», διότι παλαιότερα ήταν ιδιοκτησία της Ι. Μ. Αγίων Θεοδώρων Αροανίας (πίσω από τους Σαββανούς-Καλλιφώνιο). Στη φωτογραφία η οικία όπου έμεναν οι απεστελμένοι του Μετοχίου.
Δυστυχώς όμως το μουσείο ανοίγει μόνο κατά παραγγελία, η νεροτριβή έχει πρόβλημα, ενώ ο μύλος πλέον είναι αδύνατον να λειτουργήσει λόγω υπερφόρτωσης του χώρου με τα κειμήλια….
Πληροφορίες: Ιωάννης Κωνστ. Οικονόμου, Γεώργιος Δημ. Μπίκος, Καλυψώ Κοσμοπούλου, Νικόλαος Αρ. Κωνσταντακόπουλος.
ς) Ο νερόμυλος του «Μπουμπά»-«Κατσενάκη». Ο μύλος αυτός ανήκε σε ένα παρακλάδι με το επώνυμο Κούρτη, απογόνους κάποιου με το παρατσούκλι «Μπουμπάς». Σώζεται σε σχετικά καλή κατάσταση τόσο η έξοδος των νερών του, όσο και το μυλαύλακό του, αλλά έχει πέσει σε μεγάλο ποσοστό το βασικό του κτίριο και έχουν συληθεί τα βασικά του εργαλεία.
Ο Χαρίλαος Κούρτης-«Κατσενάκης» (+), παππούς του Ηλία που μας έδωσε τις πληροφορίες, είχε ιδιοκτησία και δικαιώματα κατά το 1/2. Έτσι τον λειτουργούσε μία ολόκληρη εβδομάδα (με συνήθως μυλωνού τη σύζυγό του Αθηνά (+), το γένος Σκαμβούγερα). Το υπόλοιπο ½ ήταν μοιρασμένο στα αδέλφια Αθανασίου Γεωργ. Κούρτη (+1997) και Ανδρέα Γεωργ. Κούρτη (+ 1979) που κατοικούσαν δίπλα στον Αη-Γιάννη), ), ως κληρονόμοι του Γεωργίου Κούρτη (+). Αυτοί μοιράζονταν την επόμενη εβδομάδα, εναλλάξ με τον «Κατσενάκη».
Πληροφορίες: Ηλίας Χρ. Κούρτης.
ζ) Ο νερόμυλος του Τσιρίκου. Πρόκειται για νερόμυλο που προϋπήρχε πριν το 1913 και ανήκε τότε στον Αλικιβιάδη Τσιρίκο (+ 1941), παππού του Άλκη Τσιρίκου που ζει τα 20 τελευταία χρόνια στην Κέρτεζη. Το 1913 έφυγε για τις ΗΠΑ, που αποτελούσε κέντρο έλξης και γέμισε από το 1ο μεγάλο κύμα μεταναστών, ελλήνων, αλλά και πολλών κερτεζιτών, όπως και ο παππούς μου Τάκης (Παναγιώτης) Αθ. Μπούρδαλας-«Καμπάγερας» (+ 1967).
Ο νερόμυλος αυτός ευρίσκεται στα νότια του Βουραϊκού και είναι ο 1ος εκ των δύο όπως μπαίνουμε στο χωριό που είναι σ΄αυτή την όχθη. Παίρνει νερό που ερχόταν με αυλάκι περνώντας στο κάτω μέρος από του «Κοτσάνη τις καστανιές» και ερχόταν με διασταύρωση από του «Μπουμπά» ή «Κατσενάκη» το μύλο, που ήταν ο 2ος στην νότια όχθη. Τα νερά του που έβγαιναν από την έξοδο, όπως φαίνεται στη φωτογραφία, έπεφταν πάλι στο Βουραϊκό ή πότιζαν τα χωράφια αυτής της περιοχής.
Από τότε ανέλαβε το μύλο η σύζυγός του Ελένη, το γένος Κλουκινιώτη, (+1952) για να αναθρέψει τα παιδιά της. Λίγο πριν τον πόλεμο του 1940 ανέλαβε το μύλο ο εναπομείνας στην Κέρτεζη γυιός της Λεωνίδας (+ 1996), οποίος και ανέλαβε το μύλο. Το παλιό πέτρινο μυλαύλακο, αρκετά υπερυψωμένο, που ξεκίναγε από το εξωκκλήσι των Αγίων Θεοδώρων και έφτανε σε πορεία 100 μέτρων μέχρι το μύλο είχε τεράστια προβλήματα. Ο Λεωνίδας, μαζί με τα υπόλοιπα αδέλφια του, στήριξαν το μυλαύλακο και το περισσότερο το έκαναν τσιμεντένιο μεταξύ 1943-1945. Το επιδιορθωμένο είναι σε άριστη κατάσταση σήμερα και φαίνεται καλά στη φωτογραφία. Το μύλο ο Λεωνίδας τον δούλεψε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970.
Πληροφορίες: Άλκης Σπ. Τσιρίκος, Χρήστος Θεοφ. Βορύλλας.
η) Ο νερόμυλος του «Παναγούρου» στον Σταυρό. Ο νερόμυλος αυτός περιήλθε στον Βαγγέλη Παρασκευόπουλο (+ 1980) και των άλλων αδελφών του στην κατοχή του 1940. Τον μύλο αυτόν τον δούλευε προπολεμικά ο παππούς τους. Λέγεται ότι τον αγόρασε ο πατέρας του Βαγγέλη από τους από πρόγονο του Παναγιώτη (Τάκη) Τζένου (+1974). Έπαιρνε νερό από το Βουραϊκό με «δέση» στο ύψος του «Κόντη βρύση» από χωμάτινο αυλάκι και εισαγωγικό πέτρινο υπερυψωμένο μυλαύλακο 100 μέτρων.
Βρίσκεται στη βόρεια όχθη του Βουραϊκού ποταμού και νοτιοδυτικά του εξωκκλησιού του Σταυρού, 100 μέτρα κάτω από τον κεντρικό δρόμο. Ήταν ο επόμενος κοντινότερος μύλος για τα χωριά του πρώην Δήμου Καλλιφωνίας, μετά το μύλο του «Σμπίγου». Ο μύλος αυτός σταμάτησε τέλος της δεκαετίας του 1950. Ο Βαγγέλης Παρασκευόπουλος για να μετατρέψει το μύλο σε αποθήκη έβγαλε τότε τις μυλόμετρες, τις κύλησε και τις έθαψε σε μέρος που γνωρίζει μόνο ο γυιός του Παναγιώτης. Το μυλαύλακο, παρά τα φυτά που έχουν φυτρώσει πάνω του, είναι σε σχετικά καλή κατάσταση σήμερα, ενώ ο μύλος είναι ερείπιο.
Πληροφορίες: Παναγιώτης Ευαγγ. Παρασκευόπουλος, Δημήτριος Παν. Τζένος, Γρηγόριος Γεωργ. Μπούρδαλας.
θ) Ο νερόμυλος του «Σμπίγου» – Ανδρέα Χασαπόπουλου στ’ Αλώνια. Έπαιρνε νερό από τον Βουραϊκό με «δέση» στο ύψος της «Κάτω Παναγιάς» από χωμάτινο αυλάκι και εισαγωγικό πέτρινο μικρού μήκους μυλαύλακο. Βρίσκεται κοντά στη Βρύση στ’ Αλώνια λίγα μέτρα βόρεια του Βουραϊκού, και κρύβεται από το κεντρικό δρόμο από δύο παλιές αποθήκες των κληρονόμων Νικολακόπουλου. Φαίνεται πολύ καλά από νότια, είτε από το δρόμο για Σαββανούς-«Καλντιρίμι», είτε απ” αυτόν που οδηγεί στις «Χαλιάδες».
Ήταν ο πρώτος στη σειρά από ανατολικά και πιο κοντινός νερόμυλος σε Σαββανούς, Λαγοβούνι, Κάνδαλο και Πριόλιθο (χωριά του πρώην Δήμου Καλλιφωνίας). Πάντως οι κύριοι πελάτες του Ανδρέα Χασαπόπουλου (+ 1979) ήταν οι Σαββανίτες που έρχονταν από το «Καλντιρίμι», δρόμος με φυτευτές πέτρες στους πρόποδες της Ράχης Ρουμάνη. Επίσης συχνά έρχονταν για άλεσμα από το Μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων Αροανίας μέσω Σαββανών (Καλλιφωνίου), αφού βρίσκεται ακριβώς πίσω απ’ αυτούς.
Ο μύλος αυτός είχε μια λειτουργική ιδιαιτερότητα. Τη μία χρονιά λειτουργούσε νυχθημερόν, αφού το νερό πήγαινε νύχτα και μέρα μόνο στους παρακείμενους «Χαλιάδες», οπότε ο μύλος δεν εμπόδιζε την πορεία του. Την επομένη το νερό δεν μπορούσε να στρίψει για το μυλαύλακο του μύλου από τις 600 π.μ. έως τις 5.00μμ, διότι υποχρεωτικά πήγαινε παράλληλα με τον κεντρικό δρόμο για να ποτιστούν τα χωράφια στον Αη-Νικόλα και στη «Σενά».
Ο μύλος έκλεισε αρχές της δεκαετίας του 1960, ενώ αρκετά αργότερα το αυλάκι, που έφερνε το νερό, έγινε τσιμεντένιο. Στο μύλο εργάζονταν όλα τα παιδιά του «Σμπίγου», όπως ο Σπύρος (+1997), ο Θοδωρής, κλπ, αφού αυτός έκανε και άλλες εμπορικές δραστηριότητες. Το κτήριο έχει πέσει, αλλά μερικά υλικά του είνει εκεί. Μια μυλόπετρα γράφει επάνω: 1948 Α Α.
Πληροφορίες: Κωνσταντίνος Σπ. Κόντης, Γεώργιος Θεοδ. Χασαπόπουλος, Παναγιώτης Σπ. Χασαπόπουλος.
ι) Ο Μύλος του «Παλάντζα» στον Μπούρμπουλα. Πρόκειται για πετρελαιό-νερο-μυλο και είναι ο 1ος (και τελευταίος) μη οικολογικός μύλος της Κέρτεζης. Κατασκευάστηκε και λειτούργησε μετά τον πόλεμο λίγα χρόνια, πάντως μέχρι το 1952. Είχε κτιστεί δίπλα στην πηγή «Μπούρμπουλας» και κάτω από τον παλαιό ζωϊκό δρόμο που οδηγούσε από την Κέρτεζη μέσω «Κιόσι» σε Λαγοβούνι, Κάνδαλο και Πριόλιθο. Με το πετρέλαιο αναρροφείτο και νερό από την παρακείμενη πηγή «Μπούρμπουλας», και έψυχε κατά το δυνατόν, την θερμαινόμενη πετρελαιομηχανή και τα λοιπά σιδηρά εξαρτήματα.
Η ενέργεια από το πετρέλαιο, που τότε ήταν πολύ φτηνό, κινούσε με ιμάντες και ειδικούς άξονες τις μυλόπετρες. Όμως οι ζημιές και τα ραγίσματα των σιδερένιων εξαρτημάτων ήταν αρκετές. Επειδή όμως στην περιοχή δεν υπήρχε ηλεκτρική ενέργεια και παρά τις νυχτερινές επιδιορθώσεις καλαβρυτινού ηλεκτροσυγκολητή μετά από 3ωρη πεζοπορεία, η κατάσταση ήταν εκνευριστική. Παρότι η χρονική και οδική εξυπηρέτηση των παρακείμενων χωριών ήταν στην αρχή προσοδοφόρα, ο Παναγιώτης Οικονόμου-«Παλάντζας» (+ 1993) αποφάσισε κι έκλεισε γρήγορα το μύλο ως μη κερδοφόρο, αν δεν υπήρχε και άλλος λόγος…
Αξίζει να σημειώσουμε το πως έφτσαν εκεί οι δύο μυλόπετρες. Τις μυλόπετρες λοιπόν τις κουβάλησαν οι Βασίλης Ιω. Σωτηρόπουλος και Σωκράτης Γεωργ. Αλεξόπουλος (+ 2007) με ζώα μέχρι το «Κιόσι». Από εκεί τις πήγαν κυλώντας πάνω στον χωματόδρομο Κιόσι-Μπούρμπουλας, με όσες δυσκολίες και κόπο σήμαινε αυτό… Στο ανέβασμα μετά την «Καρυά», και επειδή υπήρχαν πολλές πέτρες στο δρόμο, τοποθετούνταν ειδικά μαδέρια, πάνω στην οποίες τις κυλούσαν. Όσον αφορά το κατέβασμα, γύρω στα 20 μέτρα στο «Μπούρμπουλα», η δυσκολία μεγάλωσε και ο ένας κρατούσε από μπροστά το τεράστιο βάρος και ο έτερος ισορροπούσε και επέτρεπε το αργό κύλισμα…
Η επιχειρηματική κίνηση αυτή του «Παλάντζα» εξηγείται, αφού πολλοί κάτοικοι των τριών αυτών χωριών έπαιρναν ίσως λιγότερο αλεύρι, αλλά κέρδιζαν πολύ περισσότερο δρόμο και χρόνο. Όμως σύντομα ο ιδοκτήτης του έψαξε την επιχειρηματική «τύχη» του στην «ανάρχως» αναπτυσσόμενη πρωτεύουσα της χώρας. Μιλάμε για την εποχή του «Σχεδίου Μάρσαλ».
Πληροφορίες: Βασίλειος Ιω. Σωτηρόπουλος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, Κων/νος Παν. Οικονόμου.
ΙΙΙ) Το νεροξυλουργείο καυσοξύλων του «Κοτσολή».
Ο μύλος έκλεισε αρχές της δεκαετίας του 1960, ενώ αρκετά αργότερα το αυλάκι, που έφερνε το νερό, έγινε τσιμεντένιο. Στο μύλο εργάζονταν όλα τα παιδιά του «Σμπίγου», όπως ο Σπύρος (+1997), ο Θοδωρής, κλπ, αφού αυτός έκανε και άλλες εμπορικές δραστηριότητες. Το κτήριο έχει πέσει, αλλά μερικά υλικά του είνει εκεί. Μια μυλόπετρα γράφει επάνω: 1948 Α Α.
Πληροφορίες: Κωνσταντίνος Σπ. Κόντης, Γεώργιος Θεοδ. Χασαπόπουλος, Παναγιώτης Σπ. Χασαπόπουλος.
ι) Ο Μύλος του «Παλάντζα» στον Μπούρμπουλα. Πρόκειται για πετρελαιό-νερο-μυλο και είναι ο 1ος (και τελευταίος) μη οικολογικός μύλος της Κέρτεζης. Κατασκευάστηκε και λειτούργησε μετά τον πόλεμο λίγα χρόνια, πάντως μέχρι το 1952. Είχε κτιστεί δίπλα στην πηγή «Μπούρμπουλας» και κάτω από τον παλαιό ζωϊκό δρόμο που οδηγούσε από την Κέρτεζη μέσω «Κιόσι» σε Λαγοβούνι, Κάνδαλο και Πριόλιθο. Με το πετρέλαιο αναρροφείτο και νερό από την παρακείμενη πηγή «Μπούρμπουλας», και έψυχε κατά το δυνατόν, την θερμαινόμενη πετρελαιομηχανή και τα λοιπά σιδηρά εξαρτήματα.
Η ενέργεια από το πετρέλαιο, που τότε ήταν πολύ φτηνό, κινούσε με ιμάντες και ειδικούς άξονες τις μυλόπετρες. Όμως οι ζημιές και τα ραγίσματα των σιδερένιων εξαρτημάτων ήταν αρκετές. Επειδή όμως στην περιοχή δεν υπήρχε ηλεκτρική ενέργεια και παρά τις νυχτερινές επιδιορθώσεις καλαβρυτινού ηλεκτροσυγκολητή μετά από 3ωρη πεζοπορεία, η κατάσταση ήταν εκνευριστική. Παρότι η χρονική και οδική εξυπηρέτηση των παρακείμενων χωριών ήταν στην αρχή προσοδοφόρα, ο Παναγιώτης Οικονόμου-«Παλάντζας» (+ 1993) αποφάσισε κι έκλεισε γρήγορα το μύλο ως μη κερδοφόρο, αν δεν υπήρχε και άλλος λόγος…
Αξίζει να σημειώσουμε το πως έφτσαν εκεί οι δύο μυλόπετρες. Τις μυλόπετρες λοιπόν τις κουβάλησαν οι Βασίλης Ιω. Σωτηρόπουλος και Σωκράτης Γεωργ. Αλεξόπουλος (+ 2007) με ζώα μέχρι το «Κιόσι». Από εκεί τις πήγαν κυλώντας πάνω στον χωματόδρομο Κιόσι-Μπούρμπουλας, με όσες δυσκολίες και κόπο σήμαινε αυτό… Στο ανέβασμα μετά την «Καρυά», και επειδή υπήρχαν πολλές πέτρες στο δρόμο, τοποθετούνταν ειδικά μαδέρια, πάνω στην οποίες τις κυλούσαν. Όσον αφορά το κατέβασμα, γύρω στα 20 μέτρα στο «Μπούρμπουλα», η δυσκολία μεγάλωσε και ο ένας κρατούσε από μπροστά το τεράστιο βάρος και ο έτερος ισορροπούσε και επέτρεπε το αργό κύλισμα…
Η επιχειρηματική κίνηση αυτή του «Παλάντζα» εξηγείται, αφού πολλοί κάτοικοι των τριών αυτών χωριών έπαιρναν ίσως λιγότερο αλεύρι, αλλά κέρδιζαν πολύ περισσότερο δρόμο και χρόνο. Όμως σύντομα ο ιδοκτήτης του έψαξε την επιχειρηματική «τύχη» του στην «ανάρχως» αναπτυσσόμενη πρωτεύουσα της χώρας. Μιλάμε για την εποχή του «Σχεδίου Μάρσαλ».
Πληροφορίες: Βασίλειος Ιω. Σωτηρόπουλος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, Κων/νος Παν. Οικονόμου.
ΙΙΙ) Το νεροξυλουργείο καυσοξύλων του «Κοτσολή».
Ο ευρηματικός Χρήστος Αθ. Χασαπόπουλος-«Κοτσολής» (+ 1987) στα μέσα της δεκαετίας του 1960 αγόρασε από καλαβρυτινό μεταχειρισμένη πριονοκορδέλα την οποία με δική του πατέντα τη συνέδεσε στον άξονα περιστροφής του μύλου, που είχε στα σχοινέϊκα. Έτσι όταν δούλευε ο μύλος, μέρος της κινητικής ενέργειας μεταφερόταν στην πριονοκορδέλα.
Έτσι την εναλλάξ εβδομάδα που λειτουργούσε ο μύλος έκοβε παράλληλα και μεγάλους κορμούς-«κούτσουρα» σε μικρά κομμάτια για τις ξυλόσομπες, οι οποίες τότε είχαν εν πολλοίς αντικατασήσει τα τζάκια. Όμως από το 1970 σταδιακά ξεκίνησε η χρήση βενζινοπρίονων -με πρώτον το Σωτήρη Σπανό (+ 1994)- και επομένως άρχισε να πέφτει και η δουλειά αυτή.
Πληροφορίες: Αθανάσιος Χρ. Χασαπόπουλος.
Έτσι την εναλλάξ εβδομάδα που λειτουργούσε ο μύλος έκοβε παράλληλα και μεγάλους κορμούς-«κούτσουρα» σε μικρά κομμάτια για τις ξυλόσομπες, οι οποίες τότε είχαν εν πολλοίς αντικατασήσει τα τζάκια. Όμως από το 1970 σταδιακά ξεκίνησε η χρήση βενζινοπρίονων -με πρώτον το Σωτήρη Σπανό (+ 1994)- και επομένως άρχισε να πέφτει και η δουλειά αυτή.
Πληροφορίες: Αθανάσιος Χρ. Χασαπόπουλος.
ΙV) Τα μαγγανοπήγαδα
α) Το μαγγανοπήγαδο του Χρήστου Χασαπόπουλου-«Κοτσολή» (+ 1987) πριν το «Κιόσι», αριστερά στο δρομάκι που διακλαδιζόταν στο ανακαινισμένο (2014) παλιό (1968; ) καλύβι του Γεωργίου Καψιώτη και του γυιού του Πάνου προς «Αρκίτα». Ενθυμούμαι και ο ίδιος το πηγάδι και μάλιστα το παρατηρούσα πως λειτουργούσε. Το τοποθέτησε στις αρχές της δεκαετίας του 1950, το οποίο είχε αγοράσει μεταχειριμένο από κάποιο καλαβρυτινό, ονόματι «Θανάση». Σταμάτησε η λειτουργία του στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Σήμερα ο γυιός του Θανάσης σκέφτεται να το ξαναλειτουργήσει για να ποτίζει τα δέντρα στο χωράφι του, έκτασης περ. 2,5 στρ.
Πάνω στο πηγάδι ήταν τοποθετημένο το γνωστό βαρούλκο, που στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι σιδερένιο με τη μορφή μεγάλη περιστρεφόμενης ανέμης. Αυτό μπορούσε –και ακόμα μπορεί- να περιστρέφεται γύρω από οριζόντιο μεταλλικό άξονα, ο οποίος περιστρεφόταν με ειδική μεταλλική άρθρωση σε μεταλλική βάση, σε σχήμα «αμερικάνικης μπάλας». Στο εσωτερικό της «μπάλας» γίνεται συνδιασμός γραναζιών που λέγεται «κορώνα-πηνίο». Στο πάνω μέρος της βάσης υπήρχε ειδική υποδοχή στην οποία στερεωνόταν ο μεγάλος οριζόντιος ξύλινος άξονας. Ο άξονας αυτός όταν περιστρέφονταν γύρω από το πηγάδι με οριζόντιο κατάλληλο ευθύ κορμό διατομής περίπου 10 πόντους συνήθως από …γάϊδαρο. Τελικά με το μηχανισμό έφερνε τα γεμάτα με νερό από το πηγάδι δοχεία πάνω από την επιφάνεια του εδάφους.
Συγκεκριμένα ο κύλινδρος έφερε χοντρή αλυσίδα που σε μικρές αποστάσεις σ’ αυτήν ήταν συνήθως κρεμασμένα μεταλικά δοχεία που τα αδειανά έπεφταν περιστρεφόμενα στο πηγάδι, γέμιζαν, μετά ανέβαιναν και χύνονταν στο πάνω μέρος σε μεταλικό ή ξύλινο αυλάκι.
Λέμε «συνήθως», γιατί ο κυρ Χρήστος έκανε αρκετές δοκιμές για το είδος των δοχείων.
Στην αρχή τα δοχεία ήταν ανοιγμένα κονσερβοκούτια. Επειδή όμως η ποσότητα του νερού που ανέβαινε ήταν μη ικανοποιητική ο κυρ Χρήστος έψαχνς την κατάλληλη ευκαιρία να τα αντικατσήσει. Τελικά, επειδή ήταν και λάτρης του «Μοναστηρακίου», βρήκελάστιχα σε σχήμα μπάλας, τα έκοψε στη μέση όποτε πήραν σχήμα ημισφαιρίου. Έκανε τρύπα στο κέντρο τους ώστε να περάσει η αλυσίδα και με κάποιο κόλπο τα έκανε ώστε να κρατούν το νερό στο ανέβασμα. Οπότε πέταξε τα κονσερβοκούτια. Μετά από κάμποσα χρόνια χρησιμοποίησε του τενεκέδες του λαδιού, αφού και αυτούς τους έκοψε στη μέση και με παρόμοια μέθοδο αντικατέστησε και τα λάστιχα.
Από εκεί σε χωμάτινο αυλάκι για πότισμα των κηπευτικών και λοιπών καλλιεργειών. Ο άξονας αυτός στηριζόταν σε δυο κατακόρυφες βάσεις στην περιφέρεια του πηγαδιού. Με ειδικές αρθρώσεις ο άξονας αυτός περιστρεφόταν από άλλο οριζόντιο ημιάξονα που τον γύρναγε γύρω από το πηγάδι ένα ζώο, συνήθως γάιδαρος. Κάποιες φορές τον γύρναγε ένας ή περισσότερες εργάτες.
Επειδή προς το τέλος της άνοιξης το πηγάδι δεν είχε την απαιτούμενη ποσότητα νερού, είχε ανοίξει με το ξυνάρι ένα αυλάκι με μικρή κλίση από την γεμάτη τότε «μάννα» νερού προς το πηγάδι και έτσι αναπλήρωνε το χρειαζούμενο νερό. Το αυλάκι αυτό μετά τόσα χρόνια έχει κλείσει και είναι λογικό.
Σήμερα ο γιός του Αθανάσιος Χρ. Χασαπόπουλος προτίθεται να αναπαλαιώσει και ξανα-λειτουργήσει το μαγγανοπήγαδο.
Πληροφορίες: Παναγιώτης Χρ. Αβραμόπουλος, Αθανάσιος Χρ. Χασαπόπουλος.
Πάνω στο πηγάδι ήταν τοποθετημένο το γνωστό βαρούλκο, που στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι σιδερένιο με τη μορφή μεγάλη περιστρεφόμενης ανέμης. Αυτό μπορούσε –και ακόμα μπορεί- να περιστρέφεται γύρω από οριζόντιο μεταλλικό άξονα, ο οποίος περιστρεφόταν με ειδική μεταλλική άρθρωση σε μεταλλική βάση, σε σχήμα «αμερικάνικης μπάλας». Στο εσωτερικό της «μπάλας» γίνεται συνδιασμός γραναζιών που λέγεται «κορώνα-πηνίο». Στο πάνω μέρος της βάσης υπήρχε ειδική υποδοχή στην οποία στερεωνόταν ο μεγάλος οριζόντιος ξύλινος άξονας. Ο άξονας αυτός όταν περιστρέφονταν γύρω από το πηγάδι με οριζόντιο κατάλληλο ευθύ κορμό διατομής περίπου 10 πόντους συνήθως από …γάϊδαρο. Τελικά με το μηχανισμό έφερνε τα γεμάτα με νερό από το πηγάδι δοχεία πάνω από την επιφάνεια του εδάφους.
Συγκεκριμένα ο κύλινδρος έφερε χοντρή αλυσίδα που σε μικρές αποστάσεις σ’ αυτήν ήταν συνήθως κρεμασμένα μεταλικά δοχεία που τα αδειανά έπεφταν περιστρεφόμενα στο πηγάδι, γέμιζαν, μετά ανέβαιναν και χύνονταν στο πάνω μέρος σε μεταλικό ή ξύλινο αυλάκι.
Λέμε «συνήθως», γιατί ο κυρ Χρήστος έκανε αρκετές δοκιμές για το είδος των δοχείων.
Στην αρχή τα δοχεία ήταν ανοιγμένα κονσερβοκούτια. Επειδή όμως η ποσότητα του νερού που ανέβαινε ήταν μη ικανοποιητική ο κυρ Χρήστος έψαχνς την κατάλληλη ευκαιρία να τα αντικατσήσει. Τελικά, επειδή ήταν και λάτρης του «Μοναστηρακίου», βρήκελάστιχα σε σχήμα μπάλας, τα έκοψε στη μέση όποτε πήραν σχήμα ημισφαιρίου. Έκανε τρύπα στο κέντρο τους ώστε να περάσει η αλυσίδα και με κάποιο κόλπο τα έκανε ώστε να κρατούν το νερό στο ανέβασμα. Οπότε πέταξε τα κονσερβοκούτια. Μετά από κάμποσα χρόνια χρησιμοποίησε του τενεκέδες του λαδιού, αφού και αυτούς τους έκοψε στη μέση και με παρόμοια μέθοδο αντικατέστησε και τα λάστιχα.
Από εκεί σε χωμάτινο αυλάκι για πότισμα των κηπευτικών και λοιπών καλλιεργειών. Ο άξονας αυτός στηριζόταν σε δυο κατακόρυφες βάσεις στην περιφέρεια του πηγαδιού. Με ειδικές αρθρώσεις ο άξονας αυτός περιστρεφόταν από άλλο οριζόντιο ημιάξονα που τον γύρναγε γύρω από το πηγάδι ένα ζώο, συνήθως γάιδαρος. Κάποιες φορές τον γύρναγε ένας ή περισσότερες εργάτες.
Επειδή προς το τέλος της άνοιξης το πηγάδι δεν είχε την απαιτούμενη ποσότητα νερού, είχε ανοίξει με το ξυνάρι ένα αυλάκι με μικρή κλίση από την γεμάτη τότε «μάννα» νερού προς το πηγάδι και έτσι αναπλήρωνε το χρειαζούμενο νερό. Το αυλάκι αυτό μετά τόσα χρόνια έχει κλείσει και είναι λογικό.
Σήμερα ο γιός του Αθανάσιος Χρ. Χασαπόπουλος προτίθεται να αναπαλαιώσει και ξανα-λειτουργήσει το μαγγανοπήγαδο.
Πληροφορίες: Παναγιώτης Χρ. Αβραμόπουλος, Αθανάσιος Χρ. Χασαπόπουλος.
β) Το μαγγανοπήγαδο του «Σκουλαρίκα» στην «Αγρομηλιά». Τον Χρήστο «Κοτσολή» μιμήθηκε λίγο καιρό μετά και ο Σπυρίδων Τσιρίκος –«Σπύρος Σκουλαρίκας». Έτσι στη θέση «Αγρομηλιά» βόρεια του Βουραϊκού και στο ύψος του «Κάκαβου» έφτιαξε το δικό του μαγγανοπήγαδο. Δυστυχώς όμως, όταν στα μέσα της δεκαετίας του 1980 έγινε στην περιοχή αυτή ο «αναγκαστικός» αναδασμός με τα έργα σκεπάστηκε το πηγάδι. Φαίνεται κανείς δεν έδωσε μεγάλη σημασία ή είχαν «φύγει» το βαρούλκο με τα λοιπά όργανα….
Πληροφορίες: Γρηγόριος Ιω. Σωτηρόπουλος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης.
Πληροφορίες: Γρηγόριος Ιω. Σωτηρόπουλος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης.
* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι πτυχ. θεολογίας και εργάζεται ως φυσικός στην β/βάθμια εκπ/ση. Είναι συμμέτοχος σε συνδικαλιστικές και πολιτισμικές συλλογικότητες. e-mail: pmkas2004@yahoo.gr.
Κέρτεζη, 24 και 25-08-2015.
www.tomtb.comΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ:
Δεν υπάρχουν σχόλια
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.