Οι προβιομηχανικές βιοτεχνίες-οικοτεχνίες της Κέρτεζης και τρεις μεταβιομηχανικές απόπειρες Kεραμιδοκάμινα, Ασβεστοκάμινα, Εργαστήρ...
Οι προβιομηχανικές βιοτεχνίες-οικοτεχνίες της Κέρτεζης και τρεις μεταβιομηχανικές απόπειρες
Kεραμιδοκάμινα, Ασβεστοκάμινα, Εργαστήρι Κεραμεικής και Ξυλόφουρνοι στην Κέρτεζη – (Μέρος ΙΙ)
Mία εξαιρετική εργασία του καλού φίλου και συμπατριώτη Παναγιώτη Μπούρδαλα
Το ευχαριστουμε θερμά
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*
V) Τα κεραμιδοκάμινα
Η λειτουργία τους ήταν απλή, αλλά πάντως είχε μια σειρά αλυσιδωτών ενεργειών: Στην αρχή έβγαινε από το χωράφι η άργιλος. Έσκαβαν δηλαδή μεγάλες γούβες και έβγαζαν το αργιλώδες χώμα που αποτελούσε την 1η ύλη για τα κεραμίδια. Καθαριζόταν, κοσκινίζονταν ώστε να μη μείνει ούτε ένα χαλικάκι. Η ξερή κοπριά γαιδάρων και αλόγων που είχε μαζευτεί από τα χωράφια ανακατεύονταν με την καθαρή άργιλο για να «δέσει»..
Εν τω μεταξύ η άργιλος αφού πρώτα κοβόταν και είχε μπει σε ειδικά καλούπια και είχε ξεραθεί κάπως από τον αέρα. Μετά τοποθετούνταν όρθια τα καλούπια μέχρι να φορτωθεί πλήρως το καμίνι (περίπου έφταναν τα 5000 κομμάτια).
Κατόπιν το κυρίως καμίνι, δηλαδή ο φούρνος, θερμαινόταν σε πολύ μεγάλες θερμοκρασίες καίγοντας κλαδιά (πλατάνια, ιτιές, καστανιές, κλπ) –εξού και «καμίνι»- για μία μέρα συνεχώς. Μετά την μία μέρα γέμιζε με χώμα το πάνω μέρος του καμινιού, ενώ στο κάτω έκλεινε η πόρτα. Η «καμινιά» αυτή των κομματιών έμενε στο καμίνι μία εβδομάδα, οπότε είχε γίνει πρώτα το ψήσιμο και μετά το πάγωμα. Έτσι κατασκευάζονταν τα παλαιού τύπου μοναύλακα κεραμίδια, τεράστιας αντοχής στις δύσκολες κερτεζίτικες καιρικές συνθήκες.
Τα κεραμίδια αυτά καταναλώνονταν είτε στους πολυπληθείς κατοίκους της Κέρτεζης για τα σπίτια, αποθήκες, σταύλους κλπ, είτε στα γύρω χωριά των Καλαβρύτων. Τέτοια κεραμίδια υπάρχουν σε πολλές από τις εναπομείνασες αποθήκες στ’ Αλώνια της Κέρτεζης ή σε καλύβια.
Πρέπει να σταμάτησε στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν επεκράτησαν τα εργοστασιακά «ευρωπαϊκά» κεραμίδια.
1. Η τριάδα κεραμιδοκάμινων στο Σαββανίτικο
α) Το κεραμιδοκάμινο του «Σπήλιου Δημητράκα» στo σαββανίτικο. Πρόκειται για το 1ο στη σειρά στο σαββανίτικο ποτάμι, στη βάση της δυτικής πλαγιάς της Ντεσμένας, 50 μέτρα πιο πέρα από τη στροφή στο σταύλο του «Λούκη». Ήταν κάτω από τον κεντρικό δρόμο για Σαββανούς, αφού τα χωράφια αυτά είχαν το κατάλληλο αργιλώδες χώμα.
Σ’ αυτό εκτός από τον ιδιοκτήτη Σπήλιο Πανόπουλο-«Δημητράκα» (+), εργάστηκαν κατά καιρούς και οι Πάνος Ιω. Ρέλλας-«Τσίλιας» (+ 2014), Γεώργιος Παρασκευόπουλος-«Τζόβολος» (+ 1980).
Πληροφορίες: Γρηγόρης Ιω. Σωτηρόπουλος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης.
β) Το κεραμιδοκάμινο του «Αλέκου Κοκκινομάτη» στo σαββανίτικο. Ήταν το 2ο κατάσειρά στην περιοχή κάμποσα μέτρα προς Σαββανούς και κάτω πάλι από το δρόμο. Είχε δημιουργηθεί σίγουρα πριν το 1900. Τον 20ο αι. το δούλεψε κυρίως ο Αλέκος Αντωνόπουλος-«Κοκκινομάτης» (+ 1987).
Εδώ δούλεψαν ως τεχνίτες και Γρηγόρης Ιω. Σωτηρόπουλος, Γεώργιος Παρασκευόπουλος-«Τζόβολος» (+ 1980), Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, και φυσικά πολλοί εργάτες-«λασπιτζήδες». Οι «λασπιτζήδες» άνοιγαν γούβες στο αργιλώδες έδαφος, έβγαζαν την αργιλώδη «λάσπη», την καθάριζαν και την έβαζαν στα καλούπια.
Στην παρακάτω φωτογραφία να μια τέτοια γούβα που έχει μείνει μετά από χρόνια… Μιά γούβα ανοιγμένη από τους «λασπιτζήδες» της αργιλώδους λάσπης από την οποία φτιάχνονταν τα τοπικά κεραμίδια. Έμεινε μισοχωμένη και χορτιαριασμένη λοιπόν 50 ολόκληρα χρόνια μετά τη λειτουργία του 2ου στη σειρά κεραμιδοκάμινου στο Σαββανίτικο της Κέρτεζης…
Πληροφορίες: Γρηγόρης Ιω. Σωτηρόπουλος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης.
γ) Το κεραμιδοκάμινο του «Λάκη» Σπυρόπουλου και αργότερα Γιάννη Δούκα στo σαββανίτικο. Ήταν το 3ο καμίνι στη σειρά, 200 μέτρα μετά τη γέφυρα στο Σαββανίτικο ποτάμιμκαι κάτω (βορειοδυτικά) του κεντρικού Σαβανίτικου δρόμου λειτουργούσε μέχρι το 1970 το εν λόγω καμίνι. Το καμίνι αυτό ήταν του Γιάννη Θεοδ. Δούκα. Το καμίνι αυτό κατασκευάστηκε στο τέλος του 19ου αι. (1890) και λειτούργησε συνεχώς μέχρι το 1946. Σ’ αυτό δούλεψαν ως τεχνίτες και άλλοι πολλοί: Ο Θάνος Αλεξόπουλος-«Μυρούδας» (+ 1993), ο Σπήλιος Νικ. Κόντης (+), ο Γρηγόρης Ιω. Σωτηρόπουλος, κ.ά..
Γιάννης Θεοδ. Δούκας (+ 1980) κατάγονταν από την Κ. Γουμένισσα και είχε ως σύζυγο την Κερτεζίτσσα Αγαθή Σπυροπούλου (+ 1986). Το καμίνι αυτό ήταν της οικογένειας Σπυρόπουλου και το ανέλαβε ο ίδιος, οπότε πήρε και την ονομασία του κατόπιν. Αξίζει να παρακολουθήσουμε μια μικρή παιδική ιστορία του γιού του Παναγιώτη. Όπως μου δήλωσε ο ίδιος τότε τα κεραμίδια επωλούντα μία δρχ. το ένα. Όταν στις αργίες πήγαινε να ποτίσει τα ζώα εκεί πουλούσε κεραμίδια σε αγοραστές από άλλα χωριά που ζητούσαν λίγα (10 έως 50) τα οποία δεν φαίνονταν από μία «καμινιά» των 3.000 έως 4.000 κεραμιδιών. Έτσι λοιπόν έβγαζε στα «κλεφτά» το χαρτζιλίκι του, αφού τότε οι γονείς ήταν πολύ φειδωλοί στα δωράκια.
Πληροφορίες: Κωνσταντίνος Σπήλ. Κόντης, Γρηγόρης Ιω. Σωτηρόπουλος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, Παναγιώτης Ιω. Δούκας.
2. Η δυάδα κεραμιδοκάμινων στις Λίμνες-Κάκαβο
δ) Το κεραμιδοκάμινο του «Πλιάκα» στις «Λίμνες». Βρισκόταν και λειτουργούσε δίπλα και στο ενδιάμεσο του κεντρικού δρόμου «Λίμνες»«Κάκαβος», από μέσα από τη δεξιά όχθη του Βουραϊκού. Πρέπει να σταμάτησε πριν τον πόλεμο του 1940. Διακρίνεται κυρίως ένας όγκος εδάφους στη θέση που λειτουργούσε.
Το δούλευε κυρίως ο Ιωάννης Σπ. Ανδριόπουλος-«Πλιάκας» (+ 1962) και λίγο ο γυιός του Αρίστος Ιω. Ανδριόπουλος-«Αρίστος Πλιάκας» (+ 2009). Έπαιρναν αργιλώδες χώμα επί τόπου, μιας και οι λίμνες είναι πλούσιες σ’ αυτό. Ταυτόχρονα παλαιά ήταν γεμάτη τεράστιες ιτιές, με κατάλληλα κλαδιά για κάψιμο του καμινιού…
Πληροφορίες: Γρηγόρης Ιω. Σωτηρόπουλος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης, Χρήστος Άγγ. Διαμαντόπουλος, Παναγιώτης Αρ. Ανδριόπουλος.
ε) Το κεραμιδοκάμινο του «Κοτσιάνη» στον Κάκαβο. Βρισκόταν λίγομπιομ κάτω από το κεραμιδοκάμινο του «Πλιάκα», στον «Κάκαβο», κοντά στα χωράφια του Αλκιβιάδη Αρχιμανδρίτη-«Τσιούτσιου». Το λειτουργούσε κυρίως ο Γεώργιος Σακελλαρόπουλος – «Κοτσιάνης» (+ 1976), βοηθούμενος και αργότερα και από το γυιό του Παναγιώτης Γεωργ. Σακελλαρόπουλος. Επειδή το μεγαλύτερο μέρος του χωραφιού είχε χλίκια από ξεχειλίσματα της αβαθούς κοίτης του παρακείμενου Βουραϊκού το χειμώνα, έπαιρναν το μισό αργιλώδες χώμα από την νοτιοανατολκή άκρη και το άλλο μισό το κουβαλούσαν με ζώα από τις γειτονικές «Λίμνες». Σήμερα στον χωματινο έγκο βρίσκεις εύκολα σπασμένα κεραμίδια, αλλά και κεραμικές τουβλέτες.
Σταμάτησε μεταξύ 1945 και 1946. Έφτιαχνε πολύ γερά και ψημένα κεραμίδια. Γι αυτό είχε και κάποιο ποσοστό στριμένων, που τα πετούσαν. Η τελευταία του κεραμιδιά ήταν αυτή που στέγασε την πολύ μεγάλη σκεπή του Θεόδωρου Ανδριόπουλου-«Καρπέτα» (+ 1974), 100 μέτρα νοτιοανατολικά της κεντρικής πλατείας.
Πληροφορίες: Παναγιώτης Γεωργ. Σακελλαρόπουλος, Γρηγόρης Ιω. Σωτηρόπουλος, Γεώργιος Παν. Λαφογιάννης.
VΙ) Τα ασβεστοκάμινα
Στην Κέρτεζη ομολογούνται πέντε ασβεστοκάμινα. Κτίζονταν στους πρόποδες λόφων ή βουνών που είναι πλούσια σε ασβεστολιθικές πέτρες και δίπλα σε δρόμους.
Έμπαινε στην τοξοτή είσοδο, διαμέτρου 1 μέτρου, μίγμα κάρβουνου με κομάτια μικρά από ασβεστολιθικές πέτρες μαζί και με άλλα «ξανάματα». Το ψήσιμο έμοιαζε με αυτό των κεραμιδοκάμινων. Απλά το πολύ θερμασμένο μίγμα έμενε μέχρι να παγώσει για 2 εβδομάδες. Η μεγάλη θεμοκρασία που δημιουργείτο έβγαζε ακατάσβεστο ασβέστη (οξείδιο του ασβεστίου-CO2). Όλα κτίστηκαν και λειτούργησαν το πρώτο μισό του 20ου αι. Θα ξεκινήσουμε την παρουσίαση από τα ανατολικά προς τα δυτικά του χώρου που καταλαμβάνει η Κέρτεζη. Θα τα παρουσιάσουμε από τα Ανατολικά προς τα Δυτικά της Κέρτεζης.
α) Το ασβεστοκάμινο του «Κρισαρά» στη Λαγκάδα. Το είχε κατασκευάσει ο Μιχάλης Δημ. Ανδιόπουλος-«Κρισαράς» (+) ανάμεσα στο Χάνι του και στη Βρύση της Λαγκάδας, πάνω από το δρόμο, ακριβώς απέναντι από τη μεγάλη στροφή του κεντρικού δρόμου. Μια συκιά κι ένα ξερό αγριόδενδρο σήμερα κλείνει εν μέρει την είσοδο που έκαιγε. Τις ασβεστολιθικές πέτρες τις έπαιρναν από το λόφο, δυτικά Λαγκάδας. Γι αυτό και κατασκευάστηκε πάνω από το δρόμο.
Θεωρείται αρχαιότερο αυτού του Σχοινά. Η ιστορία κατασκευής του είναι η εξής: Το 1918-20 άνοιξαν οι γράνες που κράταγαν τα νερά του κάμπου στο βάλτο, δηλαδή στις Αρκίτες και το Μπούρμπουλα. Ο Μιχάλης Δημ. Ανδριόπουλος-«Κρισαράς» αντάλλαξε κτήματα στις Αρκίτες και πήρε στην περιοχή που ήταν το Χάνι του (δίπλα στο εικονοστάσι των Αγίων Αναργύρων). Τώρα οι εγγονοί κληρονόμησαν το πούλησαν σε τοπάνη της Κέρτεζης. Έτσι μετά έκτισε και το Χάνι και το ασβεστοκάμινο.
Στο καμίνι αυτό δούλευε ο Θάνος Αλεξόπουλος–«Θάνος Μυρούδας» (+ 1993). Το καμίνι αυτό έκλεισε στο τέλος της δεκαετίας του 1950.
Πληροφορίες: Κωνσταντίνος Σπ. Κόντης, Νικόλαος Αρ. Κωνσταντακόπουλος.
β) Το πέτρινο σχοινέϊκο ασβεστοκάμινο στ’ Αλώνια. Βρίσκεται 50 μέτρα ανατολικά του προάστιου συγκροτήματος των Αλωνιών της Κέρτεζης, βόρεια του κεντρικού δρόμου του χωριού, στη βάση του βουνού Σενά.
Το καμίνι αυτό ήταν σχοινέϊκο και συγκεκριμένα του Αντωνίου Σχοινά (+). Η Σενά είναι ένα βουνό που οι περισσότερες πέτρες της είναι ασβεστολιθικοί.
Σε αυτό δούλευε στην αρχή ο αδελφός του Μήτσος Σχοινάς (+ 1965) και τελευταίος ο Γιάννης Χρ. Σπανός (+ 1951) που γνώριζαν καλά την τέχνη. Σήμερα διατηρείται, παρά την εγκατάλειψή του σε αξιοπρεπή κατάσταση. Μπορεί να αξιοποιηθεί από φορείς του χωριού.
Πληροφορίες: Γεώργιος Ιω. Ρήγας, Γρηγόρης Ιω. Σωτηρόπουλος.
γ) Το ασβεστοκάμινο του Κοσμόπουλου στο «Καλντιρίμι». Στους πρόποδες της Παναγιάς από τα νοτιοανατολικά, δηλαδή της αρχής της «Ράχης Ρουμάνη», λειτουργούσε το ασβεστοκάμινο του (+) Αποστόλη Κοσμόπουλου. Βρισκόταν δεξιά από το γαϊδουρόδρομο Πετρόστρωτο – «Καλντιρίμι», ποο ένωνε τα «Αλώνια της Κέρτεζης» με τους Σαββανούς (Καλλιφώνιο), 500 μέτρα περίπου μετά το ξύλινο γεφύρι του Βουραϊκού στην «Κάτω Παναγιά», κοντά στην αποθήκη του Αναστάσιου Δημ. Τζένου (+ 2007).
Ασβεστολιθικές πέτρες έπαιρναν από τη πλαγιά αυτή που είναι πλούσια. Φαίνεται ότι έχει κατεδαφιτεί, πιθανά με το άνοιγμα του αγροτικού δρόμου σε εκείνο το σημείο. Κάποιοι δεν εκτίμησαν την ιστορική αξία του….
Πληροφορίες: Γρηγόρης Ιω. Σωτηρόπουλος.
δ) Τα δυό ασβεστοκάμινα του Σπανού στο «Τριλάγγαδο». Βρίσκονται στα βορειοδυτικά του χωριού, λίγο πάνω από τα «Πάνω Αλώνια», βόρεια του ναϋδρίου του Αγίου Παντελεήμονα τουλάχιστον 1 χιλιόμετρο το 1ο. Το 2ο βρίσκεται άλλα 500 μέτρα πιο ψηλά. Ήταν ιδιοκτησία των προγόνων του Ιωάννη Χρ. Σπανού (+ 1951) και Νικολάου Σπανού (+ 1939). Έπαιρναν ασβεστολιθικές πέτρες από τους πρόποδες των «Τριών Γυναικών» (Καλλιφώνια Όρη). Δεν βρίσκονται εύκολα στοιχεία γι’ αυτά πέραν της ευρύτερης τοποθεσίας.
Είναι δύσκολο να προσεγγιστούν χωρίς ειδικό οδηγό. Στη φωτογραφία τα «εντοπίζουμε» νοερά, δεξιά από τις «Τρείς Γυναίκες» και στο 1 χιλιομ. στο «Τριλάγγαδο» με τα πλατάνια… προς τα πάνω. Σε άλλα 500 μέτρα εντοπίζουμε και το επόμενο!
Πληροφορίες: Γρηγόρης Ιω. Σωτηρόπουλος.
VΙΙ) Εργαστήριο κεραμεικής-Πηλοποιείο
Δίπλα στο ξυλουργείο των Αγγελοπουλέων λειτούργησε για πολύ λίγο στις αρχές του 1950 και πηλοποιείο, δηλ. εργαστήριο κεραμικής, με κατασκευές πήλινων αντικειμένων, όπως οι λαγήνες, έργα τέχνης, κ.λ.π..
Όντως δίπλα στο χώρο του ξυλουργείου υπάρχει σχετική τάφρος που έβγαινε ο πηλός.
Υπάρχουν έγκυρες πληροφορίες, ότι τόσο για το εργαστήρι αυτό, όσο και για το Πετρελαιο-ξυλουργείο (βλ. νέα ενότητα), επρόκειτο για μια διπλή επένδυση με χρήματα από το «Σχέδιο Μάρσαλ» και κάποια άλλη επιδότηση. Γι αυτό η δύδιμη πετρελαιοκίνητη επένδυση και το εργαστήρι κεραμεικής έκλεισαν γρήγορα, εγκαταλείφθηκε όπως και το σπίτι κοντά στον «καλογερικό μύλο». Το διπλό εργαστήρι όπως και η μεγάλη πέτρινη οικία στα «Κοτσανέϊκα» κατασχέθηκαν από την Αγροτική Τράπεζα. Πάντως βάσιμες πληροφορίες αναφέρουν ότι τα σχετικά συμβόλαια κατάσχεσης έχουν πλέον καταστραφεί.
Πληροφορίες: Κώστας Αθαν. Σκαμβούγερας, Κώστας Σωτ. Τριπολιτσιώτης.
VIII) Οι ξυλόφουρνοι
Μιας και ασχοληθήκαμε με καμίνια, ας μιλήσουμε και για τους Ξυλόφουρνους. Ο κύριος ρόλος τους, ειδικά πρίν «πλακώσουν» οι σύγχρονοι φούρνοι με τα «βανάκια», ήταν το ψήσιμο του όντως χωριάτικου ψωμιού. Φυσικά ψήνονταν και φαγητά του φούρνου, όπως κρέατα, μπριάμια, πατάτες, χυλοπίτες, κλπ. Κάθε οικογένεια είχε το δικό της φούρνο και διότι το ψωμί αποτελούσε στο χωριό παλαιότερα κύρια τροφή και γιατί ήταν πολυμελής.
Ο φούρνος στη βάση του είχε τις πλάκες που έβγαζαν τα κεραμιδοκάμινα, αλλα ο θόλος-τρούλος αποτελείτεο από κτισμένα σπασμένα μοναύλακα κεραμίδια κερτεζίτικης παραγωγής πουκολλούσαν με αργιλώδη λάσπη ανακατεμένη με ξερά χόρτα. Μπορστά είχε την είσοδο-πόρτα που έπιζε ταυτόχρονα και το φουγάρο την ώρα που έκαιγε. Συνήθως το καύσιμο ήταν δεμάτια πουρνάρι, ιτιά ή ό,τι άλλο δεμάτι ημίκλαδων… Η πρώτη φουρνιά ήταν χωρίς ψωμία γιατί ο φούρνος έκαιγε ένα μερόνυκτο για να πυρωθούν κατάλληλα τα πυρότουβλα και τα κεραμίδια και η «γλίνα»-αργιλώδης λάσπη.
Το ψωμί μετά το ζύμωμα και το φούσκωμα είτε έμπαινε σε ταψιά πάνω στα αναμέννα κάρβουνα, είτε πάνω στα καθαρισμένα πυρότουβλα της βάσης βοηθούμενα πάνω σε ένα τεράστιο ξύλινο φτιάρι!!! Το ψωμί σε ένα κατάλληλο «καμμένο» φούρνο έκανε μία ώρα περίπου για να ψηθεί.
Πληροφορίες: Συγγραφέας ως αυτόπτης, Παναγιώτης (Τάκης) Δημ. Τζένος. Τέλος, ιδιαίτερη ευχαριστία οφείλω να δώσω στη διαδυκτιακή φίλη Σοφία Ντρέκου, που μας έστειλε το παρακάτω βίντεο κατασκευής ημι-παραδοσιακού ξυλόφουρνου!!!
Οι σημερινοί ξυλόφουρνοι είτε είναι βιομηχανοποιήμένοι όπως ο παρακάτω, είτε κατασκευάζονται όπως στο βίντεο χρησιμοποιούν μόνο βιομηχανοποιημένα υλικά. Αντίθετα οι παραδοσιακοί κανένα!
* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι πτυχ. θεολογίας και εργάζεται ως φυσικός στην β/βάθμια εκπ/ση. Είναι συμμέτοχος σε συνδικαλιστικές και πολιτισμικές συλλογικότητες. e-mail: pmkas2004@yahoo.gr.
Κέρτεζη Αύγουστος 2015 και Οβρυά 28-08-2015.
Δεν υπάρχουν σχόλια
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.