Εθνική - Διεθνής Ανασκόπηση Απολογισμός - Διαπιστώσεις - Κρίσεις - Συμπεράσματα DAS UNTERNEHMEN KALAVRITA Αντίποινα ...
Εθνική - Διεθνής Ανασκόπηση
Απολογισμός - Διαπιστώσεις - Κρίσεις - Συμπεράσματα
DAS UNTERNEHMEN KALAVRITA
Αντίποινα ή Πολιτικό Έγκλημα
Προδημοσίευση βιβλίου Δημητρίου Κανελλόπουλου
ΑΠΑΓΟΡΕΥΕΤΑΙ η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική μερική ή περιληπτική ή κατά παράφραση ή διασκεύαση απόδοσης του περιεχομένου της ιστορικής έρευνας με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογραφίσεως ή άλλο, χωρίς γραπτή άδεια του Ι.Α.Κ. (Ν 2121/1993
-18-
Σε γενική θεώρηση και συμπέρασμα, το Δράμα των Καλαβρύτων (Επιχείρηση Καλάβρυτα 05-15.12.1943) δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση ένα μονοσήμαντο τοπικό γεγονός κατά τη διάρκεια της Ναζιστικής Κατοχής (1941-1944) στην Ελλάδα. Σε καμία περίπτωση δεν αρχίζει και τελειώνει8 την Δευτέρα 13 Δεκεμβρίου 1943 στη Ράχη του Καπή στα Καλάβρυτα, αλλά και δεν αντιμετωπίζεται, έκτοτε, όπως δυστυχώς εν πολλοίς συμβαίνει εβδομήντα τόσα χρόνια με ένα επετειακό μνημόσυνο για την δολοφονία του ανδρικού πληθυσμού κάθε 13 Δεκεμβρίου. Το Δράμα των Καλαβρύτων (Καλαβρυτινό ή καλλίτερα Παγκαλαβρυτινό Ολοκαύτωμα) είναι ένα πολυσήμαντο τραγικό γεγονός-στίγμα στην ιστορία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, με τεράστιες πολιτικές – κοινωνιολογικές – ιστορικές προεκτάσεις σε εθνικό Ευρωπαϊκό αλλά και παγκόσμιο επίπεδο. Το Καλαβρυτινό Ολοκαύτωμα φέρει τον τίτλο Unternehmen Kalawryta, είχε διάρκεια εκτέλεσης δέκα έξη (16) ολόκληρες ημέρες σε ολόκληρη την περιφέρεια Καλαβρύτων, αναφέρεται στα Καλάβρυτα και είκοσι τέσσερις (24) κοινότητες (τότε), οικισμούς, τρεις Μονές (Αγία Λαύρα – Μέγα Σπήλαιο – Μονή Ομπλού), με θλιβερό απολογισμό την άνανδρη δολοφονία οκτακοσίων (περίπου) αμάχων πατριωτών και την πυρπόληση, λεηλασία και λαφυραγώγηση της περιφέρειας Καλαβρύτων. Το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων έχει σχεδιαστεί και απεικονισθεί επί στρατιωτικού χάρτη της Βέρμαχτ, οργανώθηκε-σχεδιάστηκε και διατυπώθηκε ως στρατιωτική επιχείρηση σε διάρκεια έξη (6) μηνών (Ιούλιος 1943 – Δεκέμβριος 1943). Οι διάφορες πράξεις της Καλαβρυτινής αυτής τραγωδίας απασχόλησαν όχι μόνο την περιοχή Καλαβρύτων, αλλά στο Αίγιο, Πάτρα, Ξυλόκαστρο, Κόρινθο, Αθήνα, Τρίπολη, Πύργο, Μεγαλόπολη, Βελιγράδι και Βερολίνο.
Η Unternehmen Kalawryta, Ολοκαύτωμα, μη Εβραϊκού, χαρακτήρα, οργανώθηκε, σχεδιά στη κε και εκτελέστηκε από τη Ναζιστική Βέρμαχτ, έχει χαρακτηριστεί από τον Εισαγγελέα Μονάχου «απαίσια υπόθεση» και αποτελεί αδιάσειστο στοιχείο ντοκουμέντο για την ανάμειξη του τακτικού Γερμανικού Στρατού (Βέρμαχτ) σε σφαγές αμάχου πληθυσμού από τους Ναζί, μία από τις πιο ενδεικτικές περιπτώσεις για την Βέρμαχτ στην διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Η σημερινή ενωμένη Γερμανία δεν δίστασε να οργανώσει στο Ανόβερο έκθεση για τα εγκλήματα της Βέρμαχτ κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, με ιδιαίτερη έμφαση και υλικό για την Unternehmen Kalawryta. Το ρεπορτάζ δίνει μια ενδιαφέρουσα εικόνα της έκθεσης αυτής, όπως προκύπτει ως κατωτέρω:1
Η πιο πολυσυζητημένη έκθεση των μεταπολεμικών χρόνων στη Γερμανία βρίσκεται σήμερα στο Βερολίνο (Μουσείο Τοπογραφίας Τρόμου): Ο χώρος KW φιλοξένησε την καυτή έκθεση: "Ολοκληρωτικός Πόλεμος. Τα εγκλήματα της Βέρμαχτ 1941/1945" και η περιοχή στην οποία έγινε, έχει και αυτή συμβολική σημασία: σ’ αυτή την παλιά γειτονιά μέχρι την αρχή του πολέμου ήταν το κέντρο της εβραϊκής ζωής, δίπλα στη συναγωγή της Οράνιεμπουργκ στράσε. Μία έκθεση, που δείχνει την εγκληματική τακτική της Βέρμαχτ κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Εγκλήματα που έγιναν με τη συμμετοχή της Βέρμαχτ και που είχαν αποδοθεί στα Ες Ες και την Γκεστάπο. Η Βέρμαχτ ήταν ο στρατός που αποτελούνταν από τους επιστρατευμένους και τους εφέδρους, τους απλούς δηλαδή γερμανούς στρατιώτες, που δεν ανήκαν στα ειδικά ναζιστικά σώματα. Φωτογραφίες από ομαδικές εκτελέσεις, απαγχονισμούς, βαρβαρότητες που διέπραξαν απλοί στρατιώτες περιλαμβάνονται στα περιεχόμενα της έκθεσης, που μέχρι στιγμής έχει περιοδεύσει σε 15 πόλεις της Αυστρίας και της Γερμανίας. Η έκθεση διοργανώνεται από το Ινστιτούτο Πολιτικών Ερευνών του Αμβούργου, επικεφαλής του οποίου είναι ο Χανς Φίλιπ Ριμτσμα, ένας κοινωνιολόγος, πρώην καπνοβιομήχανος, που έχει αφιερώσει τη ζωή του στη διαλεύκανση των εγκλημάτων της ναζιστικής εποχής. Η έκθεση είχε σταματήσει την περιοδεία της, επί δύο χρόνια, καθώς είχαν ανακαλυφθεί κάποιες ιστορικές ανακρίβειες, που όμως διορθώθηκαν. ΄Εχει δεχθεί πολλές επιθέσεις, κυρίως από ακροδεξιούς, που, όπως και σε άλλες πόλεις έτσι και στο Βερολίνο, διοργάνωσαν διαδήλωση, με σύνθημα «Οι παππούδες μας δεν ήταν εγκληματίες». Και αυτή η διαδήλωση αντιμετωπίστηκε από αριστερούς αντιδιαδηλωτές και δεν έλειψαν τα βίαια επεισόδια με την αστυνομία. Τη μεγαλύτερη επίθεση κατά της έκθεσης έχει εκδηλώσει το υπερσυντηρητικό Χριστιανοκοινωνικό Κόμμα, που κυβερνά το κρατίδιο της Βαυαρίας. Ο επικεφαλής του στο Μόναχο, Πέτερ Γκαουβάιλερ, έχει δηλώσει: "Η έκθεση αυτή ρίχνει σε ένα τσουβάλι 19 εκατομμύρια ανθρώπους, που υπηρέτησαν αναγκαστικά τη θητεία τους στη Βέρμαχτ, κατηγορώντας τους συνολικά για εγκλήματα πολέμου. Σίγουρα δεν ήταν όλοι οι φαντάροι εγκληματίες...". Το ίδιο υποστηρίζουν οι περισσότεροι από τους βετεράνους που επισκέπτονται την έκθεση. Για το λόγο αυτό, τώρα στο Βερολίνο, υπάρχει ένα νέο τμήμα που παρουσιάζει και όλους τους γερμανούς στρατιώτες που εκτελέστηκαν επειδή αρνήθηκαν να εκτελέσουν βάρβαρες διαταγές ή που λιποτάκτησαν, όπως με το γερμανικό λόχο που ενώθηκε με τους αντάρτες στη Σάμο. ΄Οπως λέει ο Χάνες Χέερ του Ιδρύματος Κοινωνικών Ερευνών: "Δεν πρόκειται για μια συνολική κατηγορία. Σίγουρα δεν ήταν ο κάθε φαντάρος εγκληματίας, θέλουμε όμως με την έκθεση αυτή, να καταργήσουμε το μύθο του "καθαρού πολέμου" της Βέρμαχτ. Είναι ιστορική αλήθεια ότι η Βέρμαχτ έγινε συνεργάτης των Ες Ες". Παρ’ ότι η έκθεση ρίχνει το βάρος της στον πόλεμο κατά της Σοβιετικής ΄Ενωσης και το Ολοκαύτωμα, μεγάλο βάρος είναι αφιερωμένο στα Βαλκάνια και στην Ελλάδα. Στο κείμενο που αφορά την Ελλάδα και συνοδεύεται από φωτογραφίες της σφαγής των Καλαβρύτων, αναφέρονται μεταξύ άλλων: "Ειδικά στην Ελλάδα και τη Σερβία, ο πληθυσμός υπέφερε από τον τρόμο των κατακτητών. Ο φόβος για συμμαχική απόβαση και οι αυξανόμενες επιθέσεις ανταρτών οδηγούν τις κατοχικές αρχές σε όλο και πιο βάρβαρα μέτρα κατά του πληθυσμού...". ΄Οσο για τα Καλάβρυτα, οι χιλιάδες επισκέπτες της έκθεσης διαβάζουν και τα εξής: "Οι μαζικές εκτελέσεις των Καλαβρύτων ήταν η μεγαλύτερη σφαγή. Αιτία, η αιχμαλωσία ενός γερμανικού λόχου από τον ΕΛΑΣ, τον Οκτώβριο του 1943. Οι 80 Γερμανοί εκτελέστηκαν και ρίχθηκαν σε μια πλαγιά... Μέσα σε μερικές ημέρες οι μάχιμες ομάδες Gnass και Ebersberger, σύμφωνα με δικά τους στοιχεία, ισοπέδωσαν 24 οικισμούς και τρία μοναστήρια και εκτέλεσαν 696 αμάχους...".
Η Ευρωπαϊκή ΄Ενωση, με πράξη της ενέταξε την αποπεράτωση του Δημοτικού Μουσείου Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος (Δ.Μ.Κ.Ο.) στο επιχειρησιακό πρόγραμμα Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας 2000-2006 με στόχο και όρο ότι (...) το Δημοτικό Μουσείο Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος (Δ.Μ.Κ.Ο.), πρόκειται να στεγάσει το κομμάτι της ιστορικής περιόδου που αναφέρεται στα γεγονότα του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος, γεγονότα που αναφέρονται στην ευρύτερη περιοχή Καλαβρύτων κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής. Ειδικότερα θα παρουσιάσει και εκθέσει την στρατιωτική Επιχείρηση των Γερμανών (Βέρμαχτ) η οποία αφού προξένησε την καταστροφή πολλών χωρίων και την εκτέλεση των αμάχων κατοίκων τους, κορυφώθηκε με την ομαδική καταστροφή των Καλαβρύτων και την πλήρη εξόντωση του εφηβικού και ανδρικού πληθυσμού της πόλης, με την έκθεση ιστορικών ντοκουμέντων, φωτογραφιών κ.λπ., που στοιχειοθετούν ένα από τα πιο βαρυσήμαντα γεγονότα κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου από τους Ναζί στην Ευρώπη, ώστε να δίδεται η ευκαιρία στον επισκέπτη του Μουσείου να διαπιστώνει μόνος του γιατί έγινε το απαίσιο αυτό έγκλημα, το οποίο αποτελεί στίγμα για τον παγκόσμιο πολιτισμό (...).2 Δυστυχώς, δέκα χρόνια από την έναρξη λειτουργίας του Δημοτικού Μουσείου Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος (Δ.Μ.Κ.Ο.), ο στόχος αυτός δεν έχει υλοποιηθεί, παρότι διαθέτει όλα τα ντοκουμέντα του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος (Δωρεά Ιστορικού Αρχείου Κανελλόπουλου – Ι.Α.Κ.), αφού το Μουσείο λειτουργεί σαν ένα απλό γραφείο του Δήμου με τοπικούς στενούς στόχους, πράγμα που εκμεταλλεύεται η Γερμανική Πρεσβεία και η Γερμανική Σχολή Αθηνών, με την παραχάραξη της Ιστορικής αλήθειας και την εξυπηρέτηση διαφορετικών στόχων και σκοπών.3
Συνοψίζοντας όλα τα ντοκουμέντα και τις προφορικές μαρτυρίες-μνήμες των πρωταγωνιστών της Επιχείρησης Καλάβρυτα, που παρατίθενται και αναλύονται σε όλα τα κεφάλαια της ιστορικής έρευνας, χωρίς σκοπιμότητες, συναισθηματισμούς και μυθοπλασίες, καταλήγουμε στο Γενικό συμπέρασμα όπως αναλύεται κατωτέρω:
1.- Το Καλαβρυτινό Ολοκαύτωμα πριν, κατά και μετά την πραγματοποίησή του (05-15.12.1943), χαρακτηρίζεται από έντονη κομματικοποίηση και αντιπαράθεση των αριστερών και συντηρητικών αντιστασιακών οργανώσεων της περιόδου Απρίλιος-Δεκέμβριος 1943. Το θλιβερό αυτό φαινόμενο συνεχίστηκε και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
2.- Ο εσωτερικός διχασμός για το Καλαβρυτινό Ολοκαύτωμα, εβδομήντα και πλέον χρόνια από την πραγματοποίησή του, έδωσε διαφορετικές ερμηνείες και παραχαράχθηκε η πραγματική ιστορική αλήθεια του απαισίου αυτού εγκλήματος. ΄Ετσι η επικρατήσασα άρχουσα συντηρητική τάξη, απέδωσε το Ολοκαύτωμα σε αντίποινα της Βέρμαχτ, προκειμένου να τρωθεί η Αντίσταση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Αντίθετα η αριστερή τάξη επιρρίπτει και η κομματική τάξη (Κ.Κ.Ε.) αποσιώπησε και αποσιωπά να λάβει υπεύθυνη θέση για το Ολοκαύτωμα, καταφεύγοντας κατά καιρούς σε παραχάραξη γεγονότων, εφευρίσκοντας διάφορα κακόγουστα σοφίσματα και γενικά αποφεύγει να κάνει αυτοκριτική, ένεκα της κομματικής γραμμής που ακολούθησε, για τα σφάλματα που διέπραξε.
3.- Η γερμανική πλευρά, έχοντας στο οπλοστάσιό της έναν φάκελο-φωτιά, που δημιούργησαν τα Τμήματα Ic και Ια της 117 Jager Division, πριν από τη μεγάλη σφαγή στη ράχη του Καπή (13.12.1943), που περιέχει ανιστόρητες μαρτυρίες τοπικών προυχόντων ότι (...) εάν δεν υπήρχε η μάχη Ρωγών-Κερπινής (16-17.10.1943), η αιχμαλωσία του λόχου Σόμπερ και τα θλιβερά γεγονότα με την τύχη των αιχμαλώτων δεν θα υπήρχαν Καλάβρυτα (...). ΄Ετσι δημιούργησε ένα άλλοθι αντεκδίκησης και αντιποίνων, ισχυρισμό που καταρρίφθηκε στη δίκη της Νυρεμβέργης (υπόθεση Felmy). Το αρχείο όμως της Βέρμαχτ και τα διασωθέντα ντοκουμέντα καταρρίπτουν το άλλοθι των αντιποίνων και της αντεκδίκησης. Σε αυτό συντελούν και τα ντοκουμέντα στο αρχείο του Forein Office, τα οποία δίδουν την αντικειμενική-ιστορική διάσταση της Επιχείρησης Καλάβρυτα.
4.- Με βάση τα αναλυτικά στοιχεία που παρατίθενται στο Κεφάλαιο αυτό (Ενότητα:Διαπιστώσεις-Κρίσεις-Συμπεράσματα), η Επιχείρηση Καλάβρυτα, είναι ένα ειδεχθές πολιτικό έγκλημα και σε καμία περίπτωση αντίποινα, προκειμένου να εξυπηρετήσει καθαρά πολιτικές σκοπιμότητες όλων των πλευρών και ειδικότερα:
Πρώτον της Βέρμαχτ, προκειμένου να ισοπεδωθεί το Αντιστασιακό Επαναστατικό Κομμουνιστικό Κέντρο Καλαβρύτων (στρατιωτικοί σκοποί και στόχοι) και να διχαστεί ο Ελληνικός Λαός, όπως ομολογεί απερίφραστα ο Νοϋμπάχερ, σε εμπιστευτική του έκθεση που έφεραν στο φως ΤΑ ΝΕΑ (Βάσος Μαθιόπουλος). Θα επαναλάβουμε στο σημείο αυτό τις γενικές οδηγίες του Νοϋμπάχερ από το Βελιγράδι προς τις γερμανικές αρχές στην Ελλάδα, οι οποίες έχουν ως εξής: (...) «Για την αποφυγή παρεξηγήσεων πρέπει να πληροφορηθεί η ομάδα στρατού Ε τις εξής οδηγίες σχετικές με τη διασπαστική μας πολιτική στην Ελλάδα... Πρέπει να οξύνουμε κάθε αντίθεση και να προκαλούμε όσο περισσότερες διαμάχες και συγκρούσεις μπορούμε (μεταξύ των εθνικιστών και κομμουνιστών). Δεν υπάρχει θέμα να πάρουμε το μέρος της μιας ή της άλλης ομάδας... Δεν αποβλέπουμε να σώσουμε την Ελλάδα από την μπολσεβικοποίηση, αλλά αποκλειστικά και μόνο να οξύνουμε με όλα τα μέσα την αντίθεση (ανάμεσα στις δύο ελληνικές παρατάξεις και ανάμεσα στους ΄Αγγλους και τους Ρώσους)... Σταθερή πολιτική γραμμή μας είναι ότι στην Ελλάδα πρέπει να εφαρμόσουμε διασπαστική πολιτική και να εφαρμόσουμε σχολαστικά τις αρχές του σχεδίου Εντελβάϊς (1942) το οποίο διέπει την φιλοσοφία και τους στόχους των αντιποίνων στην Ελλάδα με στόχο την δυσφήμιση του ΕΛΑΣ (...)». Τότε ακριβώς αναφάνηκε πάλι το όνομα του στρατηγού Ζέρβα: Τα έγγραφα που έχει το αρχείο της ομάδας στρατού Ε, δείχνουν πως στο τελευταίο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου 1944, ο αρχηγός του ΕΔΕΣ έκανε πρόταση στη γερμανική διοίκηση να προελάσει ανενόχλητος προς την Αθήνα για να την καταλάβει αυτός αντί του ΕΛΑΣ.
Δεύτερον της Αγγλικής Πολιτικής, όπως αναλύεται στο Κεφάλαιο Η΄ της Ιστορικής ΄Ερευνας. Συνοπτικά η Αγγλική Πολιτική είχε σαν βασικό στόχο την ναρκοθέτηση στήριξης του ΕΛΑΣ για αποτελεσματική αντίσταση κατά της Βέρμαχτ. Από το 1943 οι Βρετανοί οργάνωσαν σχέδια υπονόμευσης των μονάδων του ΕΛΑΣ και της γενικότερης παρέμβασης στη μετακατοχική Ελλάδα, με την συνεργασία των Γερμανών. Τα στοιχεία – ντοκουμέντα αυτά απορρέουν από τα άκρως απόρρητα αρχεία της Διεύθυνσης Ειδικών Αποστολών (Special Operations Executive), της υπηρεσίας που κατηύθυνε τη δράστη των Βρετανών κομάντος στην κατεχόμενη Ευρώπη, άνοιξαν για πρώτη φορά τώρα στο Λονδίνο, πάνω από 50 χρόνια μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Τα ντοκουμέντα που ερευνήθηκαν στα Αρχεία του Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών, αποκαλύπτουν πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία, όχι μόνο για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις στις οποίες συμμετείχαν οι Βρετανοί στην κατεχόμενη Ελλάδα, αλλά και για την παρέμβαση της Βρετανίας στα ελληνικά πολιτικά πράγματα, στις εξελίξεις που οδήγησαν στα Δεκεμβριανά και τον Εμφύλιο.
Τον Οκτώβριο 1943, ο Συνταγματάρχης της SOE 133 Στήβενς, που δρούσε με την ομάδα του στην περιοχή των Καλαβρύτων και ολόκληρη την Πελοπόννησο, κατάθεσε στο Συμμαχικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, Υπόμνημα – Σχέδιο με τίτλο: «Υπονόμευση των μονάδων του ΕΛΑΣ», στο οποίο και αναφέρει μεταξύ άλλων (...) ότι εάν η κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητος έχει την πρόθεση να υποστηρίξει την επιστροφή της ελληνικής κυβέρνησης μετά την απελευθέρωση, η απώλεια της καλής θέλησης εκ μέρους του ΕΑΜ δεν έχει, συγκριτικά, τόσο μεγάλη σημασία. Οι Βρετανοί επιλέγουν στο σημείο αυτό μία μέση οδό. Αποφασίζουν να μην αποσύρουν τους συνδέσμους αξιωματικούς. ΄Ακρως απόρρητο υπόμνημα ανώτατου στρατιωτικού προς τον Τσώρτσιλ, εξηγεί ότι μία τέτοια κίνηση, συνοδευόμενη μάλιστα από την καταγγελία των στόχων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, θα είχε ολέθριες συνέπειες και το επιχειρησιακό και στο πολιτικό επίπεδο. Συγχρόνως όμως το Λονδίνο αρχίζει να προετοιμάζεται για τη σύγκρουση με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, σύγκρουση η οποία ήδη από τα μέσα του 1943 θεωρείται πλέον αναπόφευκτη. Στις 25 Οκτωβρίου 1943 ο Συνταγματάρχης Στήβενς υποβάλλει στο Αρχηγείο της Μέσης Ανατολής, λεπτομερές σχέδιο για την αποτροπή της κατάληψης της εξουσίας από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Ο συνταγματάρχης Στήβενς τονίζει ότι, όσο λιγότερη είναι η βοήθεια που παρέχεται τώρα προς τον ΕΛΑΣ, τόσο πιο εύκολο να είναι να επιτύχει το σχέδιο που εισηγείται. Στο επιχειρησιακό επίπεδο, το σχέδιο του συνταγματάρχη Στήβενς προβλέπει την αποστολή 80.000 Βρετανών στρατιωτών με στόχο την κατάληψη, πέραν της Αθήνας, των βασικών λιμανιών της χώρας: Πειραιάς, Θεσσαλονίκη, Βόλος, Πρέβεζα, Πάτρα, Καλαμάτα. Προβλέπει επίσης τη σύσταση και τον εξοπλισμό σώματος Χωροφυλακής, στο οποίο θα μπορούσαν να ενσωματωθούν και τα απλά μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας, ενώ τονίζει ότι οι δυνάμεις του Ελληνικού Στρατού της Μέσης Ανατολής θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν μόνο σε βοηθητικούς ρόλους, διότι οι πολιτικές πεποιθήσεις των ανδρών είναι ύποπτες. Οι εκτιμήσεις του συνταγματάρχη Στήβενς και τα σχέδιά του δεν απείχαν πολύ από τα όσα και τελικώς συνέβησαν το Δεκέμβριο του 1944. Το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων απετέλεσε το κυριότερο εργαλείο για τον διχασμό του Ελληνικού Λαού, με όλα τα επακόλουθα, το οποίο και συνεχίζεται (Κύπρος-Σκόπια κ.λπ.).
Τρίτον το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων εξυπηρετούσε τους κομματικούς στόχους και σκοπούς του Πελοποννησιακού Γραφείου (Κ.Κ.Ε.), όπως κυνικά ομολόγησε ο Κώστας Γαμβέτας.
5.- Η επίκληση από την Βέρμαχτ της τύχης των αιχμαλώτων του Λόγου Σόμπερ, σαν στοιχείο αντεκδίκησης και αντιποίνων, είναι υποκριτικό γιατί η Βέρμαχτ θανάτωσε χιλιάδες στρατιώτες και αξιωματικούς αιχμαλώτους, παραβιάζοντας βάναυσα την Σύμβαση της Χάγης, κατά την εισβολή της στην Σοβιετική ΄Ενωση.
6.- Φυσικοί και ηθικοί αυτουργοί της Σφαγής των Καλαβρύτων είναι η 117 Jager Division και οι στρατιωτικές μονάδες που οργάνωσαν και εκτέλεσαν την Επιχείρηση Καλάβρυτα, καθώς και οι συμπράξαντες Εθελοντικές Ομάδες Ασφαλείας «Λεωνίδας», που γερμανοντύθηκαν για το σκοπό αυτό. Ηθικοί αυτουργοί του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος είναι ο Ταγματάρχης Στήβενς και ολόκληρη η ομάδα της SOE 133, που συνεργάστηκε με τη Βέρμαχτ για το σκοπό αυτό. Ηθικοί αυτουργοί για το Καλαβρυτινό Ολοκαύτωμα, είναι ολόκληρο το Πελοποννησιακό Γραφείο (Κ.Κ.Ε.) γιατί προέταξε το κομματικό από το εθνικό συμφέρον, αδράνησε χαρακτηριστικά και δεν έπραξε ότι έπρεπε για να αποτραπεί το απαίσιο αυτό πολιτικό έγκλημα, γνωρίζοντας ότι η αδράνεια θα επέφερε αυτό (Ενδεχόμενος Δόλος ‒ Αντικειμενική Πολιτική Ευθύνη).
Ηθικοί αυτουργοί είναι όλα τα μέλη της Αντικομμουνιστικής Σταυροφορίας – Ομάδα εσωτερικής δολιοφθοράς του ΕΛΑΣ, υπό τον Επιτελάρχη του ΕΛΑΣ Πότη Μαντζουράνη και Τάκη Φλούδα (΄Αγριος).
Ηθικός αυτουργός είναι ο Μητροπολίτης Καλαβρύτων και Αιγιάλειας Θεόκλητος, ο οποίος αδράνησε εγκληματικά με αποτέλεσμα η αδράνειά του αυτή να επιφέρει την Καλαβρυτινή τραγωδία (Ενδεχόμενος Δόλος).
Ηθικός αυτουργός του Καλαβρυτινού δράματος, είναι ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός, ο οποίος αδράνησε εγκληματικά στην περίπτωση των αιχμαλώτων του Λόχου Σόμπερ, αδράνεια η οποία επέφερε την αφορμή για το τραγικό αποτέλεσμα (Ενδεχόμενος Δόλος).
Βαρύτατη είναι η ευθύνη της Πολιτείας, γιατί δεν προσέφυγε εναντίον των φυσικών αυτουργών του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος, ζητώντας τον χαρακτηρισμό τους ως Εγκληματιών Πολέμου και για την έκδοση διεθνών ενταλμάτων σύλληψης και καταδίκης αυτών.
Τέλος, ηθική ευθύνη φέρει η Πολιτεία και οι υπεύθυνες Καλαβρυτινές Αρχές και Κοινωνικοί φορείς, γιατί δεν έπραξαν τα αυτονόητα για την διεθνή και εθνική ανάδειξη του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος και τον χαρακτηρισμό όλων των δημοτικών διαμερισμάτων-κοινοτήτων και οικισμών καθώς και Ιερών Μονών, που στοιχειοθετούν την Επιχείρηση Καλάβρυτα, ως μαρτυρικών.
Εξάλλου, μια κοινωνιολογική, εγκληματολογική, φιλοσοφική και πολιτική ανάλυση των παραμέτρων των ριζών του Ναζιστικού Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος και όλων γενικά των Ολοκαυτωμάτων της περιόδου 1941-1944 μας οδηγεί στο ασφαλές συμπέρασμα ότι ο Ναζιστικός Εθνοσοσιαλισμός είναι ο φυσικός αυτουργός των Ολοκαυτωμάτων (Αντικειμενική Πολιτική Ευθύνη). Ειδικότερα:4 «Υπάρχουν περιστάσεις, όπου η θελημένη και προμελετημένη αφαίρεση της ανθρώπινης ζωής από άλλους ανθρώπους γίνεται δεκτή από το δίκαιο και ανεκτή από την κρατούσα κοινωνική συνείδηση. ΄Ετσι συμβαίνει στην περίπτωση θανατικής καταδίκης ενός εγκληματία, ύστερα από δικαστικές διαδικασίες και εγγυήσεις που επιτρέπουν την διαπίστωση της ενοχής του. ΄Ετσι συμβαίνει ακόμα και στην περίπτωση του πολέμου, όπου η αναμέτρηση των εχθρών καταλήγει σε καταμέτρηση των νεκρών του κάθε στρατοπέδου ‒αλλά ότι λογίζεται θεμιτό για τους ενόπλους που συγκρούονται κάτω από όρους περίπου ίσους γίνεται κιόλας προβληματικό όταν πρόκειται για τους αμάχους, έστω κι αν αυτοί συντηρούν από τα μετόπισθεν την πολεμική μηχανή του μετώπου. Τέλος και σε περιπτώσεις λαϊκών ξεσηκωμών, επαναστάσεων που καταλήγουν σε εμφυλίους πολέμους, θα μπορούσε να βρει, στην κοινωνική συνείδηση, κάποια δικαίωση ή θανάτωση του ανθρώπου από άνθρωπο. Ας μου επιτραπεί πάντως να προσθέσω ότι αυτή η αναφορά στα όσα δέχονται ή ανέχονται το δίκαιο και η κοινωνική συνείδηση δεν είναι παρά πραγματικές διαπιστώσεις στην προσωπική μου συνείδηση ούτε αυτές οι περιπτώσεις θεληματικής θανατώσεως ανθρώπων από ανθρώπους δικαιώνονται κατά τα μέτρα της κοινωνικής συνειδήσεως, ούτε καμία άλλη (τη δικαίωση θα τη δεχόμουν μόνο για τον καθαρά αμυντικό πόλεμο ίσως και για την επανάσταση όταν έχουν αποκλεισθεί από τον αντίπαλο όλοι οι δρόμοι ομαλής επιβολής της θελήσεως της πλειοψηφίας). Μένοντας όμως στις καθιερωμένες νομικές και κοινωνικές αντιλήψεις, βλέπουμε τη σφαγή των Καλαβρύτων να μην εντάσσεται σε καμίαν από τις περιπτώσεις θεμιτής θανατώσεως ανθρώπων: ούτε ένοχοι καταδικασμένοι για κανένα έγκλημα ήσαν οι Καλαβρυτινοί που θανατώθηκαν, ούτε πολεμιστές κάποιου μετώπου ούτε επαναστάτες ξεσηκωμένοι. ΄Ολες αυτές τις ιδιότητες τις είχαν ή μπορεί να τις είχαν κάποιοι άλλοι άνθρωποι. Επειδή οι άλλοι άνθρωποι ήσαν απρόσιτοι στην ποινική δίωξη, στην πολεμική επιχείρηση ή στην εκδικητική μανία του κατακτητή, κρίθηκε σκόπιμο να πληρώσουν άλλοι γι’ αυτούς. Φτάνουμε έτσι σε μια έννοια κρίσιμη στη στοχαστική σας εκτίμηση στην έννοια των αντιποίνων. Κάθε επιβολή αντιποίνων έχει σαν σκοπό τον παραδειγματισμό: Ο φόβος που εμπνέει η πραγματοποίηση των αντιποίνων για μιαν ενδεχόμενη επανάληψή τους, τείνει να αποτρέψει την επανάληψη των πράξεων που θεωρούνται κακές από εκείνον που έχει την δύναμη να επιβάλλει τα αντίποινα. Αυτή η παραδειγματική λειτουργία δίνει στα αντίποινα μιαν ομοιότητα με την ποινή, που κι αυτή έχει σαν έναν από τους σκοπούς της, με τον παραδειγματισμό, να προλάβει την τέλεση νέων εγκλημάτων. Αμέσως όμως μετά αυτήν την ομοιότητα παρουσιάζεται η κρίσιμη διαφορά ή διαφορά που είναι ηθικά βαρύτατη: Η ποινή επιβάλλεται στον ένοχο, τα αντίποινα επιβάλλονται στον αθώο. Για να επιβληθεί η ποινή εξακριβώνεται μια άμεση και συνήθως θελημένη σχέση του καταδικαζομένου με την πράξη του ‒καλώς ή κακώς‒ αποδοκιμάζεται: Καταδικάζεται ο δράστης της πράξεως. Πως όμως επιλέγονται τα πρόσωπα ή το πρόσωπο που θα υποστούν τα αντίποινα; Η επιλογή μπορεί να στηρίζεται σε μια τοπική γειτνίαση με το έγκλημα, σε κάποιαν υποθετική συμπάθεια του θύματος των αντιποίνων προς τον δράστη της πράξεως, στην ύπαρξη κάποιου κοινού γνωρίσματος ανάμεσά τους όπως η κοινή εθνικότητα ή κοινή θρησκεία ή η κοινή καταγωγή. ΄Ολα όμως αυτά τα κριτήρια της επιλογής είναι, σε τελευταία ανάλυση τόσο άσχετα με την πράξη που είναι, η αφορμή για την επιβολή των αντιποίνων ώστε πρέπει να χαρακτηρισθούν σαν τυχαία. Και αυτό είναι το βασικότερο γνώρισμα των αντιποίνων: Η τυχαία επιλογή των θυμάτων, με κριτήρια ξένα προς την τέλεση μιας συγκεκριμένης πράξεως. Η θανάτωση ανθρώπων επιλεγμένων με τυχαία κριτήρια, σαν έγκλημα, δεν είναι καθόλου τυχαίο, δεν είναι κάποιο επεισοδιακό ή περιστασιακό παραστράτημα, μια θλιβερή παρένθεση που μπορείς κάποτε να την κλείσεις. Μια τέτοια πράξη φανερώνει μια βαθύτατη περιφρόνηση προς την αξία που λέγεται: άνθρωπος. Κι από την άποψη αυτή τα αντίποινα σε κάθε περίπτωση και τα αντίποινα στα Καλάβρυτα αποτελούν εκδηλώσεις ενός βαθύτερου γνωρίσματος που φτάνει να αποτελεί την πεμπτουσία του ολοκληρωτισμού. Θα ‘λεγα, χωρίς καμία υπερβολή, πως τα Καλάβρυτα ‒κι όλοι οι άλλοι οικισμοί που μαρτύρησαν από αντίποινα στη χώρα μας, σ’ όλη την Ευρώπη ή σ’ όλο τον κόσμο‒ αποτελούν την πιο εύγλωττη παρουσίαση για το πράττουν, τι πιστεύουν, τι είναι οι κάθε λογής και παραλλαγής φασισμοί, εθνικοσοσιαλισμοί ή τα όποιας ονομασίας αυταρχικά καθεστώτα που περιφρονούν τον ΄Ανθρωπο. Κι ας μην μου αντιπαρατηρηθεί, πως τέτοιες ενέργειες γίνονται καμιά φορά και από καθεστώτα δημοκρατικά. Ο δαίμονας της ολοκληρωτικής νοοτροπίας και των ολοκληρωτικών μεθόδων βρίσκεται συχνά και μέσα από καθεστώτα που έχουν γνήσια γνωρίσματα δημοκρατικότητας κι όταν ενδίδουν στον δαίμονα αυτόν τότε πράττουν κι αυτοί σαν να ήσαν ολοκληρωτικά. Αιώνες πορείας της ανθρωπότητας, με τις εξελίξεις και τις επαναστάσεις της, οδήγησαν στην αναγνώριση και στην καθιέρωση ενός συστήματος «ανθρωπίνων δικαιωμάτων» που τείνει στην ανάδειξη του κάθε ανθρώπου σαν αυτόνομης ηθικής και πνευματικής προσωπικότητας.
Οι Πολιτείες που κατοχυρώνουν τα ανθρώπινα δικαιώματα συχνά προκαλούν ή ανέχονται και την προβολή τους, κατά την επιδίωξη άλλων σκοπών, ενώ οι σύγχρονες κοινωνικές δομές συχνά εμποδίζουν την αξιοποίηση της ελευθερίας που υποθετικά παρέχεται στον κάθε άνθρωπο. ΄Ολες όμως οι “περικοπές” των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όσο βαριά σημασία κι αν έχουν, δεν φτάνουν σε μιαν άρνηση της βασικής αφετηρίας που είναι η αναγνώριση των δικαιωμάτων αυτών. Την απόλυτη άρνηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την έχουν εκφράσει στην εποχή μας, και θεωρητικά και έμπρακτα, ο φασισμός, ο εθνικοσοσιαλισμός, όλοι οι ολοκληρωτισμοί και τα παρακλάδια τους ‒επιβιώσεις ή αναβιώσεις. Ο εθνικοσοσιαλισμός, που τυχαίνει να είναι και ο φυσικός αυτουργός της Καλαβρυτινής τραγωδίας,5 δεν έκρυβε την περιφρόνησή του για τον άνθρωπο και για τον λαό. ΄Ολο το πολιτειακό του σύστημα, που στηριζόταν στην άρνηση της λαϊκής κυριαρχίας και στην κατάλυση των ατομικών δικαιωμάτων, στηριζόταν, κατά βάθος, στην αντίληψη ότι δεν είναι ο άνθρωπος σαν άνθρωπος που έχει αξία αλλά η αξία βρίσκεται σε κάποια ομάδα εκλεκτών που άρχουν πάνω στο λαό και στους άλλους ανθρώπους προπάντων με εκλεκτό των εκλεκτών, τον ηγέτη, τον Φύρερ. Με τον Φύρερ στην κορυφή άρχιζε μια αυστηρή ιεράρχηση των ανθρώπων: σε κάθε χαμηλότερο σκαλί της ιεραρχίας αναγνωρίζονταν ολοένα και λιγότερες ανθρώπινες ιδιότητες ώσπου φθάναμε στους ανθρώπους που για τον χιτλερισμό δεν θεωρούνταν πια άνθρωποι αλλά υπάρξεις ανθρωπόμορφεες, που μπορούσαν αδίστακτα να εκμηδενιστούν κατά εκατομμύρια σαν ένα κοπάδι ζώων, σαν έντομα ‒ οι Εβραίοι. ΄Οταν σ’ αυτό το σημείο μπορεί να φτάσει η έλλειψη σεβασμού για τον κάθε άνθρωπο, πως μπορείς να αξιώσεις μεταχείριση ανθρώπινη για τον εχθρό που σε ενοχλεί ‒αυτός ή κάποιος συμπατριώτης τους; Τα αντίποινα σαν εκδήλωση περιφρονήσεως προς τον άνθρωπο βρίσκονται μέσα στη λογική του κάθε ολοκληρωτικού συστήματος. Την περιφρόνηση για τον άνθρωπο, που αποτελεί μόνιμο γνώρισμα του κάθε αυταρχικού καθεστώτος, την εγνωρίσαμε οδυνηρά στον τόπο μας κατά τη μαύρη Επταετία που πέρασε. Επήρε μάλιστα η περιφρόνηση αυτή μορφή ακόμα πιο αποκρουστική όχι μόνο γιατί έφθασε σε απίθανα ύψη σκληρότητας αλλά και γιατί στρεφόταν όχι κατά κάποιου εχθρού, αλλά κατά του ίδιου του λαού, που είχε την ατυχία να γεννήσει τους περιφρονητές του και τους βασανιστές του.6
Η Γερμανία έχει την «ηθική υποχρέωση» να κρατήσει ζωντανή τη μνήμη των εγκλημάτων των ναζιστών, είπε ο γερμανός καγκελάριος Γκέρχαρντ Σρέντερ, αποτίοντας φόρο τιμής στα θύματα του ΄Αουσβιτς. Σε μια εκ βαθέων ομιλία του στο Βερολίνο, εν όψει της επετείου για τα 60 χρόνια της απελευθέρωσης του διαβόητου ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης, ο κ. Σρέντερ, ο πατέρας του οποίου είχε πολεμήσει για τη χιτλερική Γερμανία στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, είπε ότι: «Η μεγάλη πλειονότητα των σύγχρονων Γερμανών δεν νιώθουν ενοχή για το Ολοκαύτωμα. Φέρουν όμως μια ειδική ευθύνη...». «Η μνήμη της ναζιστικής γενοκτονίας είναι μέρος της εθνικής μας ταυτότητας. Το να θυμόμαστε την εποχή του εθνικοσοσιαλισμού και τα εγκλήματά της είναι μια ηθική υποχρέωση – το οφείλουμε όχι μόνο στα θύματα, στους επιζώντες, στους συγγενείς, αλλά και στον ίδιο μας τον εαυτό», τόνισε χαρακτηριστικά ο ηγέτης της Γερμανίας. ΄Ενα εκατομμύριο άνθρωποι -οι περισσότεροι Εβραίοι- εξοντώθηκαν στους θαλάμους αερίων ή πέθαναν από την πείνα και τις ασθένειες μόνο στο ΄Αουσβιτς. Το στρατόπεδο του θανάτου απελευθερώθηκε από τον σοβιετικό Κόκκινο Στρατό στις 27 Ιανουαρίου του 1945. Ο γερμανός καγκελάριος τόνισε ότι η ευθύνη για το Ολοκαύτωμα, δεν μπορεί να αποδοθεί μόνο στον "δαίμονα Χίτλερ" και υπενθύμισε στους Γερμανούς ότι οι απλοί πολίτες στήριξαν τους ναζιστές. «Η κακία της ναζιστικής ιδεολογίας είχε προϋποθέσεις, την ήθελε και τη δημιούργησε ο (γερμανικός) λαός» είπε μιλώντας για το όνειδος της εξόντωσης 6 εκατομμυρίων Εβραίων στο Ολοκαύτωμα. Το εθνικό μνημείο της Γερμανίας για το Ολοκαύτωμα, δίπλα στην πύλη του Βρανδεμβούργου, θα εγκαινιαστεί τον Μάιο ως «μνημείο κατά της λήθης» είπε ο κ. Σρέντερ. Ο υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας Γιόσκα Φίσερ είχε μιλήσει νωρίτερα για το «ανεξίτηλο σημάδι» που άφησε το Ολοκαύτωμα στη γερμανική Ιστορία και για την ανάγκη του αγώνα που πρέπει να δώσουν όλοι κατά του αντισημιτισμού και του ρατσισμού στον σημερινό κόσμο. «Αυτό το βάρβαρο έγκλημα θα αποτελεί πάντα ένα κομμάτι της γερμανικής Ιστορίας. Για τη χώρα μου, αντιπροσωπεύει το απόλυτο ηθικό βδέλυγμα, την πρωτοφανή άρνηση κάθε πολιτισμένου πράγματος» είπε ο κ. Φίσερ στη διάρκεια της έκτακτης γενικής συνέλευσης του ΟΗΕ. Εγκαινιάζοντας χθες στο Παρίσι το νέο μνημείο για το Ολοκαύτωμα, ο γάλλος Πρόεδρος Ζακ Σιράκ υποκλίθηκε μπροστά στο τείχος όπου αναγράφονται τα ονόματα των 76.000 θυμάτων του ΄Αουσβιτς, που εκτοπίστηκαν από τη Γαλλία στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου. «Ο αντισημιτισμός δεν έχει θέση στη Γαλλία και δεν θα γίνει ανεκτός. Πρόκειται για διαστροφή που σκοτώνει» τόνισε ο κ. Σιράκ. Στο Στρασβούργο, το Συμβούλιο της Ευρώπης ζήτησε από τα ευρωπαϊκά κράτη να συνεχίσουν τον αγώνα κατά του ρατσισμού και του αντισημιτισμού.
- Βλ. Εφημερίδα ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ (20.04.2001) ρεπορτάζ με τίτλο «΄Ενοχη η Βέρμαχτ για σφαγές αμάχων στην Ευρώπη».
- Βλ. αριθ. 1706/14.09.2001 απόφαση περιφέρειας Δυτικής Ελλάδος, Υπηρεσία Διαχείρισης Επιχειρησιακού Προγράμματος Δυτικής Ελλάδος.
- Βλ. Ιστορικό Αρχείο Κανελλόπουλου (Ι.Α.Κ.), ΄Εκθεση διορθωτικών προτάσεων για την ανάδειξη και ιστορική τεκμηρίωση των εκθεμάτων-ντοκουμέντων του Δημοτικού Μουσείου Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος (Δ.Μ.Κ.Ο.) και Ι.Α.Κ. ‒ Οδηγό Φωτογραφικού Αρχείου ‒ Αθήνα Αύγουστος 2006.
- Ιστορικό Αρχείο Κανελλόπουλου, Μνημονικό Πρωτόκολλο Νο 45, σ. 7, Απόψεις Καθηγητή Πανεπιστημίου Αθηνών Γεωργίου Κουμάντου για το Καλαβρυτινό Ολοκαύτωμα. Διάλεξη στον «Παρνασσό» 12.12.1975. Καλαβρυτινός Τύπος, φ. 12, Δεκέμβριος 1975.
- Εκτελέστηκαν από τον ΕΛΑΣ 82 (από τους οποίους διασώθηκαν τελικά οι 23) Γερμανοί αιχμάλωτοι κατά την διάρκεια γερμανικής επιχείρησης για την απελευθέρωσή τους. Δεν αληθεύουν οι ισχυρισμοί εαμικών συγγραφέων ότι οι αιχμάλωτοι εκτελέστηκαν μετά από το Ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων (13.12.1943) π.χ. Κώστας Μπίρκας. Η εποποιΐα της Εθνικής Αντίστασης 1941-1944, Αθήνα 1960 σ. 472 κ.α. Από την άλλη πλευρά όμως πρέπει να σημειωθεί ότι τα Γερμανικά στρατεύματα άρχισαν εκτελέσεις και καταστροφές στα γύρω χωριά. (ΒΑ-ΜΑ φ. 43889/2: II/Jager Regiment. 737, ΄Εκθεση 21.12.1943 και άλλα πολλά έγγραφα στον ίδιο φάκελο) βλ. και εφημερίδα «Βραδυνή» 7-8.10.1976. Εκτελέστηκαν όσοι άρρενες άνω των 14 χρονών πιάστηκαν στα Καλάβρυτα και στα περισσότερα γύρω χωριά. Σύμφωνα με στοιχεία της Ελληνικής Χωροφυλακής και του Ελληνικού και Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, τα θύματα δεν είχαν υπερβεί τους 800. Utikesdepartementet (Αρχείο Σουηδικού Υπουργείου Εξωτερικών) Stockholm, φακ. ΗΡ40, Greklandshjalpen-Allmant, αρ. III: Sandstrom, 8.1.44 ‒ Κ. Καλαντζής, Οι σφαγές των Καλαβρύτων, Αθήνα 1945, σ. 83, κ.ε., Ελληνικόν Αίμα, 1.1.44.
- Εφημερίδα «Ακρόπολις», 5-11-19-27/4/1944 ‒ βλ. για παρόμοιες εκτελέσεις στην αναλογία 1:5 ή 2:5. ΒΑ-ΜΑ φ. 54961/2: LXVIII Α.Κ., Ic, ημερήσιες αναφορές 16/17.6.44. NARS, Case 7, Συλλογή εγγράφων υπεράσπισης: Doc. Speidel 72. Ανάλογους χειρισμούς διατύπωσαν και στον συγγραφέα Γερμανοί αξιωματικοί, της 117 Jager Division απαντώντας σε σχετικά ερωτήματα.
- Αουσβιτς, 60 χρόνια από την απελευθέρωση. Βλ. ΤΟ ΒΗΜΑ 26.01.2005.
Ενδεικτική Ειδική Βιβλιογραφία
Η ανασκόπηση και ανάλυση του Κεφαλαίου στηρίζεται και στην κατωτέρω αναφερόμενη ενδεικτική και Ειδική Βιβλιογραφία, η οποία ετέθη υπόψη του συγγραφέα από το Ιστορικό Αρχείο Κανελλόπουλου (Ι.Α.Κ.). Ειδικότερα:
‒ Αγγελόπουλος, ΄Αγγελος: Το οικονομικό πρόβλημα της Ελλάδος. Θέση και αντιμετώπιση, Αθήνα 1945.
‒ Βερεμής Θάνος / Φωτεινή Κωνσταντοπούλου, Οι ΄Ελληνες Εβραίοι. Στοιχεία της ιστορίας τους μέσα από διπλωματικά και ιστορικά έγγραφα του Υπουργείου Εξωτερικών, Αθήνα 2000.
‒ Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εταιρείας Αθηνών, ΄Εκθεσις των γενομένων ζημιών εν γένει Ηπείρου από της κηρύξεως του Ελληνο-ιταλικού Πολέμου (28.10.40) μέχρι της τελικής απελευθερώσεώς της, Οκτώβριος 1944, Αθήνα 1987.
‒ Γκοτζαμάνης Σωτήριος, Κατοχικόν δάνειον και δαπάναι κατοχής, Θεσσαλονίκη 1954.
‒ Δοξιάδης Κωνσταντίνος, Αι θυσίαι της Ελλάδος στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, Αθήνα 1946. ‒ Θυσίες της Ελλάδος. Αιτήματα και επανορθώσεις στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Αθήνα 1947.
‒ Ηλιαδάκης Τάσος, Οι επανορθώσεις και το γερμανικό κατοχικό δάνειο, Αθήνα 1997.
‒ Κωνσταντόπουλος Δημήτριος, Διεθνές Δημόσιον Δίκαιον. Εφαρμογή γενικού και ειδικού Διεθνούς Δικαίου, Θεσσαλονίκη 1986.
‒ Μαθιόπουλος Βάσος, Εικόνες Κατοχής: Φωτογραφικές μαρτυρίες από τα γερμανικά αρχεία για την ηρωϊκή αντίσταση του ελληνικού λαού, συλλογικό έργο, Αθήνα, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη (Τα Νέα, Ειδικές Εκδόσεις), 2006.
‒ Μαύρη Βίβλος της Κατοχής, Αθήνα 2006.
‒ Μαργαρίτης Γιώργος, Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες. Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας, Αθήνα 2005.
‒ Μπουρλογιάννης-Τσαγγαρίδης Ιωάννης, «Η διεκδίκηση γερμανικών πολεμικών επανορθώσεων: Το πολιτικό πλαίσιο. Η ματιά ενός διπλωμάτη», στο Στέλιος Περράκης (επιμ.), Το ζήτημα των γερμανικών πολεμικών επανορθώσεων στην Ελλάδα. Διεθνείς και εθνικές διαστάσεις, Αθήνα 2012.
‒ Μπρεδήμας Αντώνης, «Το κατοχικό δάνειο. Μια εναλλακτική προοπτική δικαίωσης;», στο Στέλιος Περράκης (επιμ.), Το ζήτημα των γερμανικών πολεμικών επανορθώσεων στην Ελλάδα. Διεθνείς και εθνικές διαστάσεις, Αθήνα 2012.
‒ Σμπαρούνης Αθανάσιος, Μελέται και Αναμνήσεις εκ του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Αθήνα 1950.
‒ Σταθάκης Γιώργος, Το Δόμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ, Αθήνα 2004.
‒ Σταμούλη Κέλλυ, «Από το Δίστομο... στη Φλωρεντία... Ως την Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Διεκδικώντας πολεμικές επανορθώσεις σε εθνικό και διεθνές επίπεδο», στο Στέλιος Περράκης (επιμ.), Το ζήτημα των γερμανικών πολεμικών επανορθώσεων στην Ελλάδα. Διεθνείς και εθνικές διαστάσεις, Αθήνα 2012.
‒ Υφυπουργείον Ανοικοδομήσεως, Πίνακες καταστροφών οικοδομών της Ελλάδος, Αθήνα 1946.
‒ Χατζηβασιλείου Ευάνθης, Στα σύνορα των κόσμων. Η Ελλάδα και ο Ψυχρός Πόλεμος, 1952-1967, Αθήνα 2009.
‒ Χεκίμογλου Ευάγγελος, «Οι "χαμένες" επιταγές του Μέρτεν. Τα λύτρα για την εξαγορά της υποχρεωτικής εργασίας των Εβραίων της Θεσσαλονίκης (1942-1943) και η τύχη τους», Θεσσαλονικέων Πόλις 18 (2005).
‒ Χιονίδου Βιολέττα, Λιμός και θάνατος στην κατοχική Ελλάδα, 1941-1944, Αθήνα 2011.
‒ Appadurai Arjun, Νεωτερικότητα χωρίς σύνορα. Πολιτισμικές διαστάσεις της παγκοσμιοποίησης, μτφρ. Κώστας Αθανασίου, επιστ. επιμ. Αθηνά Αθανασίου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014.
‒ Arendt Hannah, Περί βίας, εισαγ.-μτφρ. Βάνα Νικολαΐδου-Κυριανίδου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2000.
‒ Assouline Pierre, Οι βίοι του Ιώβ, μτφρ. Σπύρος Γιανναράς, Πόλις, Αθήνα 2013.
‒ Backer Susan, «Ο δεξιός εξτρεμισμός στην ενωμένη Γερμανία», στο: Paul Hainsworth (επιμ.), Η Ακροδεξιά. Ιδεολογία – πολιτική – κόμματα, πρόλ. και επιμ. της ελληνικής έκδοσης Βασιλική Γεωργιάδου, μτφρ. Θανάσης Αθανασίου, Παπαζήση, Αθήνα 2004.
‒ Benjamin Walter, Μονόδρομος, εισαγ.-μτφρ. Νέλλη Ανδρικοπούλου, ΄Αγρα, Αθήνα 2004.
‒ Bessel Richard, Γερμανία 1945. Από τον πόλεμο στην ειρήνη, μτφρ. Ελένη Αστερίου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010.
‒ Close David, Ελλάδα 1945-2004. Πολιτική, κοινωνία, οικονομία, μετάφραση Γιώργος Μερτίκας, επιμ.-επιστ. θεώρηση Σπύρος Μαρκέτος, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2006.
‒ Davone Francoise και Gaudillière Jean-Max, Ιστορία και τραύμα, μτφρ. Κουνεζή Μαρίνα, επιστ. επιμ. Γιάννης Γκιάστας, Μέθεξις, Θεσσαλονίκη 2013.
‒ Detienne Marcel, Συγκρίνοντας τα μη συγκρίσιμα, μετάφραση Πελαγία Μαρκέτου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2003.
‒ Eaglestone Robert, Μεταμοντερνισμός και άρνηση του Ολοκαυτώματος, μτφρ. ΄Αννυ Σπυράκου, πρόλ. στην ελληνική έκδοση Γιώργος Κόκκινος, Επέκεινα, Τρίκαλα 2014.
‒ Fallada Hans, Μόνος στο Βερολίνο, μτφρ. ΄Αντζυ Σαλταμπάση, Πόλις, Αθήνα 2013 (5η εκδ.).
‒ Finkelstein Norman, Η βιομηχανία του Ολοκαυτώματος. Σκέψεις σχετικά με την εκμετάλλευση της εβραϊκής οδύνης, μτφρ. Γιάννης Κολοβός-Αχιλλέας Καλαμάρας, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2001.
‒ Friedlander Saul, «Αυτοψία της ναζιστικής γενοκτονίας», Εφημερίδα των Συντακτών, 9-10 Νοεμβρίου 2013.
‒ Grayling A. C., Ανάμεσα στις νεκρές πόλεις. ΄Ηταν αναγκαιότητα ή έγκλημα οι συμμαχικοί βομβαρδισμοί κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο; μτφρ. Αχιλλέας Φακατσέλης, Κασταλία, Αθήνα 2006.
‒ Kershaw Ian, Ο Χίτλερ, οι Γερμανοί και η «Τελική Λύση», μτφρ. Ουρανία Παπακωνσταντο πούλου, Πατάκης, Αθήνα 2011.
‒ Laeckberg Camilla, Το παιδί από τη Γερμανία, μτφρ. Γρηγόρης Κονδύλης, Μεταίχμιο, Αθήνα 2013.
‒ Lemaitre Frederic, «Η Γερμανία συμφιλιώνεται με το παρελθόν της», εφημ. Τα Νέα (14-15 Σεπτεμβρίου 2013).
‒ Lower Wendy, Οι μαινάδες του Χίτλερ. Ο ρόλος των Γερμανίδων στα ναζιστικά πεδία θανάτου, μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς, Μεταίχμιο, Αθήνα 2014.
‒ Marks Stephan, Γιατί ακολούθησαν τον Χίτλερ; Η ψυχολογία του εθνικοσοσιαλισμού, μτφρ. Στράτος Ν. Δορδανάς, επιμ. Αιμίλιος Δ. Μαυρουδής, Δ. Ν. Παπαδήμας, Αθήνα 2011.
‒ Milech Titus, Ο τόπος του εγκλήματος. Γερμανία, η ανοίκεια πατρίδα, μτφρ. Σάμης Ταμπώχ – Κατερίνα Καούκη, επιμ. Κατερίνα Καούκη, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2013.
‒ Ricoeur Paul, Η μνήμη, η Ιστορία, η λήθη, μτφρ. Ξενοφών Κομνηνός, ΄Ινδικτος, Αθήνα 2013.
‒ Ricoeur Paul, Το κακό. Μια πρόκληση για τη Φιλοσοφία και τη Θεολογία, εισαγ.-μτφρ. Γιώργος Γρηγορίου, Πόλις, Αθήνα 2005.
‒ Sebald W. G., Η φυσική ιστορία της καταστροφής, μτφρ. Γιάννης Καλιφατίδης, ΄Αγρα, Αθήνα 2008.
‒ Schminck-Gustavus Christopher U., Μνήμες Κατοχής ΙΙΙ. Οι Λυγκιάδες στις φλόγες, μτφρ. Αλκιβιάδης, Νέττας, Ισνάφι, Ιωάννινα 2011.
‒ Schwartz Lynne Sharon (επιμ.), Η ανάδυση της μνήμης. Συζητώντας με τον W. S. Sebald. Συνεντεύξεις και δοκίμια, μτφρ. Βασίλης Δουβίτσας, επιμ. Γιάννης Καλιφατίδης, ΄Αγρα, Αθήνα 2014.
‒ Steiner George, Στον πύργο του Κυανοπώγωνα. Λίγες σημειώσεις για ένα νέο ορισμό της κουλτούρας, μτφρ.-εισαγ. Σεραφείμ Βελέντζας, Scripta, Αθήνα 2002.
‒ Traverso Enzo, Οι ρίζες της ναζιστικής βίας. Μια ευρωπαϊκή γενεαλογία, μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2013.
‒ Ziegler Jean, Η Ελβετία, ο χρυσός και οι νεκροί, μτφρ.-σχόλια-πρόλ. Μελέτης Η. Μελετόπουλος, Παπαζήσης, Αθήνα 2007.
‒ Αβδελά ΄Εφη, Διά λόγους τιμής. Βία, συναισθήματα και αξίες στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, Νεφέλη, Αθήνα 2006 (2η εκδ. αναθεωρημένη).
‒ Αμπατζοπούλου Φραγκίσκη, «Η γενοκτονία και τα όρια της αναπαράστασης», στο: της ίδιας, Ο άλλος εν διωγμώ. Η εικόνα του Εβραίου στη λογοτεχνία. Ζητήματα Ιστορίας και Μυθοπλασίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1998, 120-143.
‒ Ανδρονόπουλος Μάκης, Το γερμανικό σύνδρομο. Η Ελλάδα και η Ευρώπη απέναντι στη γερμανική ιδιαιτερότητα, Ταξιδευτής, Αθήνα 2013.
‒ ΄Αντρες Στέφαν, Ο Γκρέκο ζωγραφίζει το μεγάλο ιεροεξεταστή, μτφρ.-επίμετρο Χ. Ε. Μαραβέλιας, The Athens Review of Books, Αθήνα 2013.
‒ Αντωνίου Γιώργος, «Οι γιορτές μίσους και οι πόλεμοι της δημόσιας μνήμης (1950-2000): από το τραύμα των ηττημένων στο τραύμα των νικητών», στο: Νίκος Δεμερτζής, Ελένη Πασχαλούδη, Γιώργος Αντωνίου (επιμ.), Εμφύλιος: Πολιτισμικό τραύμα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2013.
‒ Βαλλιάνος Περικλής, «Η αποκρουστική "φιλοσοφία" της βίας και η ηρωική μαρτυρία του Καμύ», Athens Review of Books, 44 (Οκτώβριος 2013).
‒ «Γερμανία: Σε δίκη 93χρονος πρώην φύλακας στο ΄Αουσβιτς», TVXS-TV Χωρίς Σύνορα (http://tvxs.gr), πρόσβαση 1 Οκτωβρίου 2013.
‒ Γεωργιάδης Σωκράτης, «Η "διαμάχη των σχολών" και η "τρίτη κουλτούρα"», Μουσεία 06. Διαλέξεις και μελέτες για τις πολιτισμικές σπουδές και τις εικαστικές τέχνες, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης – Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, ΔΠΜ «Μουσειολογία», Ζήτης, Θεσσαλονίκη 2012.
‒ Γεωργιάδου Βασιλική και Ρήγος ΄Αλκης (επιμ.), ΄Αουσβιτς. Το γεγονός και η μνήμη του. Ιστορικές, κοινωνικές, ψυχαναλυτικές και πολιτικές όψεις της γενοκτονίας, Καστανιώτης, Αθήνα 2007.
‒ Γκόλντχαγκεν Ντάνιελ Τζόνα, Πρόθυμοι δήμιοι: Οι εκτελεστές του Χίτλερ. Οι καθημερινοί Γερμανοί και το Ολοκαύτωμα, μτφρ. Τάσος Ρόκας, πρόλ. και επιμ. ελληνικής έκδοσης Στέφανος Ροζάνης, Terzo Books, Αθήνα 1998.
‒ Δαλκαβούκης Βασίλης, «Η μνήμη της ναζιστικής Κατοχής στο δημόσιο χώρο. Η περίπτωση των οδωνυμίων», στο: ΄Αγγελος Παληκίδης (επιμ.), Κριτικές προσεγγίσεις του ναζιστικού φαινομένου. Από την ιστοριογραφία και την πολιτική θεωρία στη σχολική ιστορική μάθηση, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2013.
‒ Δεμερτζής Νίκος, «Ο Εμφύλιος Πόλεμος: από τη συλλογική οδύνη στο πολιτισμικό τραύμα», στο: Νίκος Δεμερτζής, Ελένη Πασχαλούδη, Γιώργος Αντωνίου (επιμ.), Εμφύλιος: Πολιτισμικό τραύμα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2013.
‒ Δεμερτζής Νίκος, «Το πολιτισμικό τραύμα στις συλλογικές ταυτότητες: περιπέτειες της μνήμης και διαδρομές της συγκίνησης», στο: Ν. Δεμερτζής, Ε. Πασχαλούδη, Γ. Αντωνίου (επιμ.), ό.π.
‒ Δεμερτζής Νίκος και Λίποβατς Θάνος, Φθόνος και μνησικακία. Τα πάθη της ψυχής και η κλειστή κοινωνία, Πόλις, Αθήνα 2006.
‒ ΄Εβανς Ρίτσαρντ, Η έλευση του Γ΄ Ράιχ, μτφρ. Κώστας Αντύπας, επιμ. Κώστας Λιβιεράτος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2013.
‒ ΄Εβανς Ρίτσαρντ, Το Γ΄ Ράιχ στην εξουσία, μτφρ. Κώστας Αντύπας, επιμ. Ελένη Αστερίου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014.
‒ Ετμεκτσόγλου Γαβριέλλα, «΄Ενα χρέος που δεν αποπληρώνεται: Επανορθώσεις και μνήμες του Ολοκαυτώματος στον 21ο αιώνα», στο: Γιώργος Αντωνίου, Στράτος Δορδανάς, Νίκος Ζάικος, Νίκος Μαραντζίδης (επιμ.), Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2011.
‒ Ζάικος Νίκος, «Μαζικές θηριωδίες και δίκαιο. Η γενοκτονία των Εβραίων της Ευρώπης ενώπιον της δικαιοσύνης», στο: Γιώργος Αντωνίου, Στράτος Δορδανάς, Νίκος Ζάικος, Νίκος Μαραντζίδης (επιμ.), Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2011.
‒ Ζεμπύλας Μιχαλίνος, «Πολιτική και ηθική των συναισθημάτων και η εκπαίδευση για την κοινωνική δικαιοσύνη», στο: Μαρία Σακελλαρίου, Μιχαλίνος Ζεμπύλας, Αλέξιος Πέτρου (επιμ.), Ηθική και εκπαίδευση. Διλήμματα και προοπτικές, πρόλ. Αθανάσιος Γκότοβος, Κριτική, Αθήνα 2010.
‒ Ζερβού Αλεξάνδρα, «Σημερινά παιδικά βιβλία για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον ναζισμό: Δευτερογενής μνήμη και τεχνικές αφήγησης», στο: Γιώργος Παπαντωνάκης και Διαμάντη Αναγνωστοπούλου (επιμ.), Εξουσία και δύναμη στην παιδική και νεανική λογοτεχνία, Πατάκη, Αθήνα 2010.
‒ Καβουλάκος Κωνσταντίνος, «Δημόσια χρήση της Ιστορίας και συλλογική ταυτότητα. Οι ιδεολογικοπολιτικές διαστάσεις της "διαμάχης των ιστορικών" στη Γερμανία», Μνήμων, 20 (1998).
‒ Κάμπρι Αλεσάντρο, «Η κρίση της ιδεολογίας της προόδου», Η Εφημερίδα των Συντακτών, 29-30 Δεκεμβρίου 2012.
‒ Κλούγκερ Ρουθ, ΄Αρνηση μαρτυρίας. Βιέννη - ΄Αουσβιτς – Νέα Υόρκη, μτφρ. Σοφία Γεωργοπούλου, Θεμέλιο, Αθήνα 2008.
‒ Κόκκινος Γιώργος, «Η δυναμική της μνήμης και της λήθης στη δημόσια σφαίρα και οι νόμοι για τη μνήμη στη Γαλλία», στο: Κόκκινος Γιώργος, Λεμονίδου ΄Ελλη, Αγτζίδης Βλάσης, Το τραύμα και οι πολιτικές της μνήμης. Ενδεικτικές όψεις των συμβολικών πολέμων για την Ιστορία και τη Μνήμη, Ταξιδευτής, Αθήνα 2010.
‒ Κόκκινος Γιώργος και Παπαγεωργίου Γιάννης, «Ιστορία, μνήμη, ηθική, πολιτειότητα: τρία μοντέλα προσέγγισης με πεδίο αναφοράς στο μάθημα της Ιστορίας», Νέα Παιδεία, 145 (2013).
‒ Κράλοβα Κατερίνα, Στη σκιά της Κατοχής. Οι ελληνογερμανικές σχέσεις την περίοδο 1940-2010, μτφρ. Κώστας Τσίβος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2013.
‒ Κουσουρής Δημήτρης, Δίκες των Δωσιλόγων 1944-1949. Δικαιοσύνη, συνέχεια του κράτους και εθνική μνήμη, μτφρ. από τα γαλλικά Αγγελική Τσέλιου, θεώρηση μετάφρασης Δημήτρης Κουσουρής, Πόλις, Αθήνα 2014.
‒ Κριτσέφσκαγια Ευγενία, «Η σοβιετική μνήμη...», εφημ. Η Αυγή, Κυριακή 9 Μαρτίου 2014.
‒ Λεμονίδου ΄Ελλη, «Οι πόλεμοι της μνήμης στην Πολωνία», στο: Γ. Κόκκινος, Ε. Λεμονίδου, Βλ. Αγτζίδης, Το τραύμα και οι πολιτικές της μνήμης. Ενδεικτικές όψεις των συμβολικών πολέμων για την Ιστορία και τη Μνήμη, Ταξιδευτής, Αθήνα 2010.
‒ Λιάκος Αντώνης, «Οι πόλεμοι της Ιστορίας. Σημειώσεις επί του πεδίου», στον συλλογικό τόμο: Δέσποινα Ι. Παπαδημητρίου – Σεραφείμ Ι. Σεφεριάδης (επιστ. επιμ. – εισαγ.), Αθέατες όψεις της Ιστορίας. Κείμενα αφιερωμένα στον Γιάννη Γιαννουλόπουλο, επιμ. κειμένων Δημήτρης Μπαχάρας, Ασίνη, Αθήνα 2012.
‒ Λιάκος Αντώνης, Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία. Οι μεταμορφώσεις της ιστορικής συνείδησης, Πόλις, Αθήνα 2011.
‒ Μορέν Εντγκάρ, «Η ηθική της αλληλεγγύης», συνέντευξη, Η Εφημερίδα των Συντακτών, 17-18 Αυγούστου 2013.
‒ Μπεράτη Σταυρούλα, «Απώλεια αντικειμένου – πένθος», στο: ΄Ολγα Μαράτου και Κώστας Μπαζαρίδης (επιμ.), ό.π.
‒ Παπαδημητρίου Ι. Δέσποινα, Τα χρόνια της κρίσης στον Μεσοπόλεμο. Η ελληνική δημόσια συζήτηση, Ασίνης, Αθήνα 2012.
‒ Παπαδημητρίου Δέσποινα, «Ναζισμός. Το γεγονός, θεωρητικές προσεγγίσεις και ζητήματα ερμηνείας», στο: Βασιλική Γεωργιάδου και ΄Αλκης Ρήγος (επιμ.), ΄Αουσβιτς. Το γεγονός και η μνήμη του. Ιστορικές, κοινωνικές, ψυχαναλυτικές και πολιτικές όψεις της γενοκτονίας, Καστανιώτη, Αθήνα 2007.
‒ Περράκης Στέλιος, Το ζήτημα των γερμανικών πολεμικών επανορθώσεων στην Ελλάδα. Διεθνείς και εθνικές διαστάσεις, Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2012.
‒ Τερζής Κώστας, «Αλέν Ρενέ: αιχμηρός πολιτικά, καθόρισε τη γλώσσα του μοντέρνου κινηματογράφου», εφημ. Η Αυγή (Κυριακή 9 Μαρτίου 2014).
‒ Τραβέρσο ΄Ενζο, Δια πυρός και σιδήρου. Περί του ευρωπαϊκού εμφυλίου πολέμου 1914-1945, μτφρ. Γιάννης Ευαγγέλου, επιμ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2013.
‒ Φερό Μαρκ, Οι επτά ηγέτες του Πολέμου (1918-1945), μτφρ. Ευγενία Γραμματικοπούλου, Μεταίχμιο, Αθήνα 2008.
‒ Φλάισερ Χάγκεν, «Ενθυμήσεις γύρω από την "υπόθεση Βαλντχάιμ"», στο: Δέσποινα Παπαδημητρίου και Σεραφείμ Σεφεριάδης (επιστ. επιμ. – εισαγ.), Αθέατες όψεις της Ιστορίας, ό.π.
‒ Χρυσοστομίδης Ανταίος, Οι κεραίες της εποχής μας. Ταξιδεύοντας με 33 διάσημους συγγραφείς σ’ ένα δωμάτιο, Καστανιώτης, Αθήνα 2012.
Δεν υπάρχουν σχόλια
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.