γράφει ο Νίκος Παπακωνσταντόπουλος Πρώτο μέρος, προτελευταίο: βοϊδάλετρο (αλέτρι για όργωμα με τα βόδια) α: Σύντομη ιστορική αναδ...
γράφει ο Νίκος Παπακωνσταντόπουλος
Πρώτο μέρος, προτελευταίο: βοϊδάλετρο (αλέτρι για όργωμα με τα βόδια)
Πρώτο μέρος, προτελευταίο: βοϊδάλετρο (αλέτρι για όργωμα με τα βόδια)
α: Σύντομη ιστορική αναδρομή, γενικότητες
Το αλέτρι ή άροτρο της αρχαιότητας και της καθαρεύουσας, και φυσικά με αρχαιοελληνική ρίζα (αρόω-ώ, άροσις), μας είναι γνωστό από τα χρόνια της μυθολογίας. Σύμφωνα με μία εκδοχή, η θεά Δήμητρα δίδαξε στον Ελευσίνιο ήρωα Τριπτόλεμο την καλλιέργεια του σιταριού, ως ανταμοιβή, που τη βοήθησε να βρει την κόρη της την Περσεφόνη. Αργότερα ο Τριπτόλεμος ανακάλυψε το αλέτρι, έκανε ευκολότερη την καλλιέργεια και αύξησε τη σοδειά του.
Στην ιστορία είναι γνωστό ως Ησιόδειο άροτρο και τούτο οφείλεται στο ότι πρώτος ο Ησίοδος το περιέγραψε με λεπτομέρεια και έδωσε ονομασίες σε όλα του τα μέρη. Την απεικόνιση του σημαντικού αυτού εργαλείου για τη θεραπεία (καλλιέργεια) της γης συναντάμε και σε αρχαία αγγεία. Από τότε και μέχρι τις μέρες μας, που παραχώρησε τη θέση του στο σύγχρονο πολιτισμό κι αυτό, ορισμένες ονομασίες μόνο άλλαξαν και ελάχιστες τροποποιήσεις και βελτιώσεις υπέστη!
Το αλέτρι, το όργωμα, όπως και όλες οι γεωργικές εργασίες, αποτελούσαν θέματα διδασκαλίας στα παλιότερα αναγνωστικά του δημοτικού. Ειδικά το αλέτρι ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα αντικείμενα στις κατασκευές και στη ζωγραφική των περισσότερων αγοριών των αγροτικών περιοχών στα σχολικά μας χρόνια. Και σίγουρα δεν μπορούμε να ξεχάσουμε το πόσο φουσκώναμε από υπερηφάνεια, όταν παίρναμε το «μπράβο» του δασκάλου!
Κατασκευαστής του είναι ο ίδιος ο ζευγολάτης, συνήθως. Ο όρος αλετράς δεν δήλωνε οπωσδήποτε επαγγελματία κατασκευαστή, σίγουρα όμως δήλωνε άτομο που κατείχε την τέχνη της κατασκευής του. Το ανθεκτικό ξύλο, π.χ. από πουρνάρι, είναι πρώτο σε προτιμήσεις. Αν, μάλιστα, ήταν τυχερός και εύρισκε μονοκόμματο, που το σχήμα του να συνδύαζε αλετροπόδα και χειρολαβή (βλ. στη συνέχεια), το αλέτρι του ήταν «αθάνατο». Αξίζει να σημειώσουμε εδώ πως γενικά το ξύλο που προορίζεται για μακροχρόνια χρήση, π.χ. αλέτρι, σκεπή σπιτιού κλπ, πρέπει να κόβεται «σε φεγγάρι» (πανσέληνο) για να είναι γερό.
Γενικά η όλη κατασκευή έπρεπε να είναι πολύ προσεγμένη, γιατί σκληρό έδαφος, μη ορατές πέτρες και ρίζες δέντρων μπορούσαν να τού προκαλέσουν ζημιά, π.χ. σπάσιμο.
Το ζέξιμο (η ζεύξη) των ζώων γινόταν στο χωράφι, των ώρα που άρχιζε το όργωμα. Η πλέον συνηθισμένη διαδικασία ήταν με τα βόδια. Σπανιότερα με τα μουλάρια, ακόμα πιο σπάνια με τα άλογα, ενώ με τα γαϊδούρια όργωναν πολύ λιγότεροι. Ένα μόνο ζώο στο αλέτρι προϋπόθετε χωράφι με μαλακό χώμα, εύκολο στο όργωμα και στον τόπο μας είναι γνωστό ως μονοζέβλι.
Λίγο πριν η τεχνολογία κατακτήσει και τον τομέα της άροσης, εμφανίστηκε στο εμπόριο το μεταλλικό αλέτρι, το οποίο όμως δεν είχε μεγάλη διάρκεια ζωής, όπως δεν είχε και ιδιαίτερη απήχηση στον αγροτικό κόσμο του τόπου μας.
β. Μέρη και εξαρτήματα του αρότρου
β1. Μέρη.
Αλετροπόδα: Πάνω σ’ αυτή οικοδομείται και στηρίζεται όλο το υπόλοιπο αλέτρι. Μοιάζει με Λατινικό «L» και στο πάνω μέρος καταλήγει στη χειρολαβή ή χερούλι, προς τα πίσω. Στην αντοχή της χειρολαβής δινόταν ακόμα περισσότερη προσοχή, γιατί εκτός από «τιμόνι» του αλετριού, ο ζευγολάτης την πίεζε προς τα κάτω, αν το έδαφος ήταν σκληρό, ή τραβούσε προς τα πάνω να βγάλει το αλέτρι από το χώμα, π.χ. για να το καθαρίσει.
Με την ονομασία αλετροπόδα είναι γνωστός και ο αστερισμός του Ωρίωνα, λόγω του σχήματός του.
Σταβάρι: Είναι το πιο μεγάλο/μακρύ ξύλο του αρότρου που ξεκινάει από την αλετροπόδα και φτάνει ως το ζυγό. Ενώ για την αλετροπόδα προτιμούσαν βαρύ και σκληρό ξύλο, όπως προαναφέρθηκε, για το σταβάρι διάλεγαν πιο ελαφρύ, οπωσδήποτε όμως γερό, π.χ. πλατάνι, έλατο, για να μην κουράζει περισσότερο τα ζώα και το ζευγολάτη. Στερεωνόταν κατάλληλα στην αλετροπόδα, το στήριζε όμως και η σπάθη. Η κατασκευή ήταν τέτοια, που επέτρεπε το άνοιγμα της γωνίας και τη ρύθμιση του ύψους του. Αυτά έπαιζαν ρόλο στο βάθος του οργώματος.
Αν το σταβάρι έσπαζε στο μπροστινό μέρος, που ήταν και το πιο ευαίσθητο, αντικαθιστούσαν το σπασμένο με το σύβαλμα, για να μην το αλλάξουν ολόκληρο. Η επιμελημένη δουλειά μείωνε και την πιθανότητα νέου ατυχήματος σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Σπάθη: Κάθετη, μικρή δοκός, που συνδέει την αλετροπόδα με το σταβάρι, το κρατάει περισσότερο σταθερό και ρυθμίζει τη γωνία και το ύψος του.
Φτερά: Σε σχήμα λατινικού «V», έδιωχναν δεξιά κι αριστερά της αλετροπόδας το χώμα που έβγαζε το υνί, του οποίου θα λέγαμε ότι αποτελούν προέκταση. Έτσι, άνοιγε περισσότερο η αυλακιά και σκεπαζόταν καλά ο σπόρος.
Εδικά όμως στην εξαγωγή της πατάτας, χρησιμοποιούσαν αλέτρι μονόφτερο, που σκέπαζε με χώμα μόνο τη μία πλευρά και έκανε πιο εύκολη τη δουλειά τους.
Υνί: Είναι το μόνο μεταλλικό μέρος του παραδοσιακού ξύλινου αρότρου. Αυτό κόβει το χώμα και ανοίγει την αυλακιά. Εφάρμοζε πολύ καλά επάνω στο ξύλο με την κατάλληλη γωνία πάντα, για σωστό όργωμα. Οι πιθανότητες να αποσπαστεί ήταν ελάχιστες.
Πρόγκα: Μικρό και ανθεκτικό ξύλο, στο οποίο έχει δοθεί κυρτό σφηνοειδές σχήμα, που εφαρμόζει πολύ καλά στην άκρη στο σταβάρι, με την αιχμή προς τα κάτω. Η πρόγκα ήταν αυτή που συνέδεε το αλέτρι με το ζυγό για να είναι δυνατή η έλξη.
Μικρότερα μέρη είναι οι διάφορες σφήνες και πίροι που κρατούν σταθερά στις υποδοχές τους τα άλλα μεγαλύτερα, όπως το σταβάρι. Ανάλογα με τη θέση στην οποία χρησιμοποιούνται έχουν και τις ονομασίες τους, όπως: Κωλοσφίγι: Σφήνα που κρατά σταθερό το κάθετο μέρος της αλετροπόδας στο οριζόντιο. Καβελαρούδι: Πίρος που ρυθμίζει το ύψος στο σταβάρι. Απανωζέβλια: Πίροι που σταθεροποιούν τις ζέβλες στο ζυγό (βλ. β2, §4).
β2. Απαραίτητα για το όργωμα εξαρτήματα
Ζυγός και μέρη του ζυγού: Αν και ξεχωριστό κομμάτι ο ζυγός από το αλέτρι, είναι οπωσδήποτε αναπόσπαστο μέρος του συστήματος. Το μήκος του ανέρχεται σε 1.5 μέτρο περίπου, απαραίτητα από ανθεκτικό ξύλο κι αυτό και έχει πέντε τρύπες: μία στο κέντρο, δύο δεξιά, δύο αριστερά και σε ίσιες αποστάσεις από το κέντρο. Τις τρύπες άνοιγαν με καμένο σίδερο, αφού τα (χειροκίνητα) τρυπάνια ήταν πολύ σπάνια. Αυτές υποδέχονται τα εξαρτήματα του ζυγού: τα λουριά και τις ζέβλες.
Λουριά: Δερμάτινοι ιμάντες μεγάλης αντοχής που δένονταν στην τρύπα του κέντρου και σ’ αυτούς δενόταν το γκούζι. Αργότερα ορισμένοι αντικατέστησαν τα λουριά με μεταλλικό κρίκο, βιδωτό ή καρφωτό στο ζυγό.
Γκούζι: Χοντρός ξύλινος κρίκος (ο μεταλλικός είναι μεταγενέστερος), ο οποίος υποδεχόταν την πρόγκα.
Ζέβλες: Ζευγάρι από ανθεκτικά ξύλα σε σχήμα «U», μέσα στα οποία πέρναγε ο λαιμός των ζώων, μη αφήνοντάς τους περιθώριο να μετακινηθούν δεξιά ή αριστερά. Αυτές σταθεροποιούνται/μανταλώνουν πάνω στο ζυγό με λεπτότερα ξύλα, που τα συναντάμε και με την ονομασία απανωζέβλια ή κλειδιά. Κάθε ζέβλα είχε δύο ή τρία ζεύγη τέτοιες τρύπες που ρύθμιζαν κατάλληλα το άνοιγμά τους. Δινόταν έτσι μια μικρή χαλαρότητα στα ζώα, δεν τα έσφιγγαν επικίνδυνα στο λαιμό, ούτε τα τραυμάτιζαν.
Όλο το σύστημα άροσης, δηλαδή, ο ζυγός και το αλέτρι μαζί είναι γνωστά με την ονομασία ζυγάλετρα.
γ. Δευτερεύοντα και βοηθητικά εργαλεία
Καμουτσίκι: Ξύλινη βέργα που στη μια άκρη της ήταν δεμένη μία λεπτή δερμάτινη λωρίδα. Με αυτή χτυπούσαν τα ζώα να τρέξουν. Ειδικά στο όργωμα, τα χτυπήματα γίνονταν κυρίως στον αέρα. Ο ήχος τους και μόνο τα κράταγε σε εγρήγορση. Αλλά και το ελαφρύ χτύπημα στα οπίσθιά τους, δεν ήταν καθόλου επώδυνο.
Βουκέντρα: Αιχμηρό μεταλλικό αντικείμενο, σε χοντρή βέργα κι αυτό, με το οποίο κέντριζαν (ακουμπούσαν ελαφρά τα βόδια, χωρίς να τα τραυματίζουν), για να είναι πιο γρήγορα στο όργωμα. Ο ζευγολάτης κράταγε συνήθως ή καμουτσίκι ή βουκέντρα. Γενικά, όμως, στα Καλαβρυτοχώρια δεν την προτιμούσαν.
Ξύστρα: Μικρό τριγωνοειδές μεταλλικό αντικείμενο που έμοιαζε με σπάτουλα, κατασκευασμένο να εφαρμόζει σε ξύλινη βέργα. Με αυτή έξυναν και καθάριζαν το υνί, τα φτερά και την αλετροπόδα από τα χώματα που είχαν κολλήσει επάνω τους. Ήταν το ίδιο γνωστή με την ονομασία ξάλη και συνήθιζαν στην άλλη άκρη της βέργας να δένουν το καμουτσίκι, έχοντας έτσι ένα όργανο για δύο δουλειές.
Σβάρνα, η «πρόγονος» της φρέζας: Είχε σιδερένια μεγάλα καρφιά προς τη γη, σερνόταν κι αυτό από τα ζώα μετά το όργωμα και θρυμμάτιζε τους μεγάλους σβόλους χώματος. Για να έχει μεγαλύτερο βάρος και καλύτερο αποτέλεσμα, ανέβαινε και στεκόταν όρθιος επάνω της ο ζευγολάτης, κατευθύνοντας από τη θέση αυτή το ζευγάρι. Ως απλή σβάρνα μπορεί να χρησιμοποιούσαν και μια πλατειά σανίδα με μεγάλα καρφιά.
Ίσως ήταν από τα λιγότερο συνηθισμένα εργαλεία, αφού το ζευγολάτη ακολουθούσαν εργάτες, έσπαζαν αυτοί τους όγκους του χώματος με ξινάρια και γενικά «έσαζαν» τις ατέλειες που άφηνε το αλέτρι. Ένα από τα καταλληλότερα εργαλεία για τη δουλειά αυτή από τον εργάτη είναι το δικέλι.
Λίγο πριν κλείσουμε τον κύκλο δημοσιευμάτων με τον γενικότερο τίτλο «στο κατώι του χρόνου», θέλω θερμά να ευχαριστήσω και πάλι τον εξαίρετο φίλο και πατριώτη Νίκο Κυριαζή, δημιουργό και διαχειριστή του ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ NEWS, που μου εμπιστεύτηκε το θέμα, με αφορμή τη νοσταλγική φωτογραφία με την ομώνυμη λεζάντα, του επίσης εκλεκτού φίλου Αλέξη Λεχουρίτη. Το ίδιο θερμά ευχαριστούμε και όσους πρόθυμα μας έδωσαν πολύτιμες πληροφορίες για τη συγγραφή όλων αυτών των άρθρων και την προβολή του πλούσιου φωτογραφικού υλικού από την ανεκτίμητη συλλογή τους. Μεταξύ αυτών ο Ανδρέας Κακαβάς (Λειβάρτζι), ο Κωνσταντίνος Καλογήρου (Λειβάρτζι) και ο Ευστάθιος Τσεντούρος (Κερασιά). Ευχαριστούμε ακόμα και τον Πανελλήνιο Σύλλογο Φίλων του Γνήσιου Δημοτικού Τραγουδιού και της Παράδοσης, «Η ΡΩΜΙΟΣΥΝΗ», και τον Πρόεδρό του, το συμπατριώτη μας Γιώργο Δαλιάνη, για τη λήψη φωτογραφιών σε εκθέματα του λαογραφικού τους μουσείου.
Το δεύτερο μέρος του άρθρου, με θέμα το αλογάλετρο, το οποίο έχει ορισμένες διαφορές από το βοϊδάλετρο, θα δημοσιευτεί σύντομα.
Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος
Ο Νίκος Παπακωνσταντόπουλος γεννήθηκε στο Λειβάρτζι του Δήμου Καλαβρύτων. Σπούδασε Νοσηλευτική, λειτούργημα το οποίο και άσκησε για 37 χρόνια. Από τον Οκτώβριο 2015 είναι συνταξιούχος. Παράλληλα, δραστηριοποιείται και στο λογοτεχνικό χώρο εδώ και δύο δεκαετίες, με εκδόσεις βιβλίων και δημοσιεύσεις άρθρων στον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο, δίνοντας μεγαλύτερη βαρύτητα στη λαογραφία του Τόπου του. Είναι παντρεμένος με την Ελένη Γάλλιου από το Γοργόμυλο Πρέβεζας και έχουν δύο παιδιά.
Ο Νίκος Παπακωνσταντόπουλος γεννήθηκε στο Λειβάρτζι του Δήμου Καλαβρύτων. Σπούδασε Νοσηλευτική, λειτούργημα το οποίο και άσκησε για 37 χρόνια. Από τον Οκτώβριο 2015 είναι συνταξιούχος. Παράλληλα, δραστηριοποιείται και στο λογοτεχνικό χώρο εδώ και δύο δεκαετίες, με εκδόσεις βιβλίων και δημοσιεύσεις άρθρων στον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο, δίνοντας μεγαλύτερη βαρύτητα στη λαογραφία του Τόπου του. Είναι παντρεμένος με την Ελένη Γάλλιου από το Γοργόμυλο Πρέβεζας και έχουν δύο παιδιά.
Δεν υπάρχουν σχόλια
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.