Το Ερειπωμένο Σκούπι Καλαβρύτων

Το παρόν άρθρο είναι της καθηγήτριας Ελένης Ψυχογιού, πρώην ερευνήτρια στο Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθη...

Το παρόν άρθρο είναι της καθηγήτριας Ελένης Ψυχογιού, πρώην ερευνήτρια στο Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών  που ευγενώς παραχωρήθηκε προς δημοσίευση στο ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ-NEWS και την ευχαριστούμε θερμά

Η Ελένη Ψυχογιού γεννήθηκε το 1946 και μεγάλωσε στα Λεχαινά Ηλείας. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στη Φιλοσοφική Σχολή (1964-1968), από όπου πήρε πτυχίο ιστορίας και αρχαιολογίας (1969). Από το 1972 έως το 2006 εργάστηκε ως ερευνήτρια στο Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.

γράφει η Ελένη Ψυχογιού

Προ καιρού είχα φέρει στο προσκήνιο το χωριό Πάος (πρ. Σκούπι) Καλαβρύτων με την ανάρτησή μου της εικόνας του αρχάγγελου Μιχαήλ με την ευκαιρία της γιορτής του. Μαζί ήρθαν στη μνήμη μου και όσα λίγα γνωρίζω να αφορούν το χωριό. Καθώς κάθε είδους ερημώσεις είναι επίκαιρες –δυστυχώς– γράφω λίγα λόγια (λίγα σχετικά με το μέγεθος του ζητήματος) για όποιον τυχόν ενδιαφέρεται.

Τα χωριά δεν ερημώνουν μόνο λόγω της πολεμικής βίας που δημιουργεί χιλιάδες πρόσφυγες αλλά και λόγω δημογραφικών, κοινωνικών, οικονομικών παραγόντων όσο και περιβαλλοντικών καταναγκασμών και φυσικών καταστροφών ή λόγω μεγάλης κλίμακας τεχνικών έργων που προκαλούν επίσης, μαζικές ή όχι, μετακινήσεις πληθυσμών. Η Ελένη Αντωνιάδη-Μπιμπίκου στο άρθρο της «Ερημωμένα χωριά στην Ελλάδα ένας προσωρινός απολογισμός» (στο Σπύρος Ασδραχάς (εισαγωγή-επιλογή κειμένων), Η οικονομική δομή των Βαλκανικών χωρών (15ος-19ος αιώνας), Μέλισσα, Αθήνα 1979), στα ερημωμένα χωριά περιλαμβάνει και αυτά που εκκενώθηκαν και οι κάτοικοί τους μετεγκαταστάθηκαν σε άλλο σημείο, σχηματίζοντας καινούριο οικισμό

Ένα τέτοιο ερημωμένο χωριό είναι λοιπόν και το ορεινό Σκούπι Καλαβρύτων. Το χωριό ήταν στη θέση του αρχαίου πολίσματος Πάος (η) της αρκαδικής περιοχής της Αζανίας (που είχε ερημωθεί φαίνεται με τη σειρά του) κατά τον ντόπιο ιστορικό Γεώργιο Παπανδρέου («Η ιστορία του Σκουπίου και της Πάου (Καλαβρύτων)», εν Αθήναις 1925). Το πετρο-χτισμένο κλιμακωτά στην προσήλια πλευρά ενός βαθιού φαραγγιού όπου ρέει ο ποταμός Σείριος (ή Παΐσιος ή Σκουπίτης), βρίσκεται στην καρδιά του ορεινού όγκου του Ερύμανθου/Ωλονού. Εκκενώθηκε το 1973, κυρίως λόγω εδαφικών κατολισθήσεων που απειλούσαν να καλύψουν το χωριό και τους κατοίκους του. Οι κάτοικοι, εκόντες άκοντες, μετεγκαταστάθηκαν προληπτικά με άνωθεν διαταγές, χαμηλότερα, σε μια λάκα στη βάση του φαραγγιού όπου ήταν χτισμένο το πρώην Σκούπι, κατά μήκος της ορεινής εθνικής οδού «111» που συνδέει την Πάτρα με την Τρίπολη. Το νέο χωριό πήρε το όνομα Πάος (βλ. και Κωνσταντίνου Θ. Κυριακόπουλου, «Η Πάος (Σκούπι) Καλαβρύτων, Αθήνα 1984. 

Όταν τα κράτη δεν είναι σε θέση να αποτρέψουν τις καταστροφές, είτε λόγω έλλειψης πόρων, είτε γιατί οι περιβαλλοντικές συνθήκες είναι όντως απαγορευτικές για την προστασία των επαπειλούμενων χωριών, αποφασίζουν την ερήμωσή τους. Συχνά όμως η ερήμωση επιλέγεται άνωθεν και ως η «εύκολη λύση», χωρίς να μελετηθούν και να εξαντληθούν όλες οι δυνατότητες αποφυγής της, περιφρονώντας τις μη αναστρέψιμες συνέπειες στην ποιότητα του βίου των μετακινούμενων, στην ιστορική και κοινωνική τους μνήμη όσο και τις ανεπανόρθωτες αλλαγές στο ιστορικό, το φυσικό και το δομημένο περιβάλλον που επιφέρει -αναπόφευκτα ή μη- αυτή η ερήμωση (παραδείγματα υπάρχουν άφθονα, βλ. και το εξαιρετικό, πρόσφατο φιλμ «Η Αρχαιολόγος» του Κ. Τσακίρη, βλ. http://tvxs.gr/…/i-arxaiologos-toy-k-tsakiri-sto-17o-festib…). 

Επισκέφθηκα το παλιό χωριό Σκούπι (και το νέο χωριό Πάος, το οποίο όμως είχα ήδη επισκεφθεί επανειλημμένα από τη δεκαετία του ‘80 κε.) τον Ιούλιο του 2002, στο πλαίσιο των περιήγησέων μου «στα ίχνη της Ελένης/Αγιαλένης». Η επίσκεψή μου οφείλεται στο ότι ο ντόπιος ιστορικός Γεώργιος Παπανδρέου υποστηρίζει ότι το παλιό χωριό είναι χτισμένο πάνω ή κοντά στο αρχαίο πόλισμα Πάος όπου υπήρχε λατρεία στους Διόσκουρους, λόγω και του ότι θρυλούνταν από τους αρχαίους κατοίκους ότι οι δίδυμοι θεοί είχαν φιλοξενηθεί εκεί από κάποιον ονόματι Λαφάνη. Υποστηρίζει επίσης ότι ένας εκ των δύο ναών του παλιού χωριού Σκούπι, ο αφιερωμένος στους «ως δίδυμους» καβαλάρηδες αγίους Θεοδώρους, είναι χτισμένος πάνω σε αρχαίο ναό αφιερωμένο στους δίδυμους Διόσκουρους (βλ. και http://fiestaperpetua.blogspot.gr/…/icons-of-saints-constan…)

Το παλιό χωριό Σκούπι αρχιτεκτονικά, παραγωγικά, κοινωνικά και συμβολικά/θρησκευτικά ήταν δομημένο με βάση τις συνθήκες και τους όρους του παραδοσιακού, προ-βιομηχανικού αγροτο-κτηνοτροφικού βίου και ό,τι αυτός συνεπαγόταν, με την εξέλιξη μέσα στα χρόνια. Το νέο χωριό που αντικατέστησε το παλιό «Σκούπι» (ή «Σκούπης») πήρε το όνομα του αρχαίου πολίσματος Πάος. Η «διάβαση» από το παλιό χωριό και η ενσωμάτωση στο νέο δεν είχε ολοκληρωθεί για πολλούς μέχρι την εποχή που το είχα πρωτο-επισκεφθεί τουλάχιστον, δηλ. 15-20 χρόνια μετά τη μετεγκατάσταση –και ίσως για κάποιους ηλικιωμένους να μην πρόλαβε να ολοκληρωθεί ποτέ. Οι κάτοικοι του νέου χωριού, κυρίως όσοι είχαν γεννηθεί και αναστηθεί στο παλιό χωριό (όσοι δεν σκόρπισαν σε Πάτρα και Αθήνα ή στο εξωτερικό), νιώθουν, κατά τις μαρτυρίες τους, ωσάν να έχουν και οι ίδιοι «ερημωθεί», μεταφορικά και εμπειρικά, από τη μετεγκατάστασή τους σε ένα χωριό νέο –και ως προς το όνομα, όσο αρχαίο κι αν είναι αυτό– χτισμένο στο «πουθενά» σε τετράγωνα μπλόκ κατοικιών με ευθύγραμμους δρόμους που δεν τους παρέχουν σημεία αναγνώρισης και μνήμης του τοπίου, ούτε διευκολύνουν τις παραγωγικές τους δραστηριότητες. Η οπτική επαφή με το παλιό χωριό στο βάθος του φαραγγιού καθιστά το τραύμα και τη νοσταλγία πιο έντονη, ενώ η δυνατότητα να το επισκέπτονται καθημερινά σχεδόν όσοι διατηρούν εκεί κτηνοτροφικές ασχολίες, είναι μια παρηγοριά. Το 2002 που επισκέφθηκα το παλιό Σκούπι , διατηρούσαν, παρακινδυνευμένα, τον παλιό ενοριακό ναό του χωριού, τον άη-Γιάννη τον Πρόδρομο και τον λειτουργούν στη γιορτή του, ενώ στο νέο χωριό έχουν αφιερώσει στους αγίους Θεοδώρους τον νέο ενοριακό ναό, δηλαδή στη μνήμη του ομώνυμου ναού στο παλιό χωριό, που είχε εγκαταλειφθεί και απογυμνωθεί μετά την ερήμωση και τον οποίο είχαν αρχίσει να αναστηλώνουν.

Οι αναρτώμενες επιλεγμένες φωτογραφίες (τραβηγμένες από την Ε.Ψ. το 2002) αφηγούνται συμπληρωματικά την ιστορία του χωριού, κυρίως ως προς το δομημένο περιβάλλον και το θρησκευτικό πλαίσιο του παλιού χωριού .