γράφει ο Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος Είτε ως τσουρέκι, είτε ως κέικ, είτε σε οποιαδήποτε άλλη μορφή αρτοσκευάσματος με γλυκαντικές ου...
Είτε ως τσουρέκι, είτε ως κέικ, είτε σε οποιαδήποτε άλλη μορφή αρτοσκευάσματος με γλυκαντικές ουσίες και μπαχαρικά η βασιλόπιτα, δεν είναι έθιμο των τελευταίων αιώνων. Σύμφωνα με τη Χριστιανική παράδοση καθιερώθηκε μετά τα χρόνια που έζησε ο άγιος Βασίλειος και χάρη σε συγκεκριμένες διακονίες της μεγάλης αυτής Μορφής της Ορθοδοξίας στο ποίμνιό του.
Αναζητώντας, όμως, κανείς περισσότερα λαογραφικά στοιχεία, εύκολα ανακαλύπτει πως οι ρίζες του ετήσιου αυτού εθίμου είναι στην αρχαιότητα. Οι γεωργοί, π.χ., αφιέρωναν στη θεά Δήμητρα εορταστικούς άρτους από το σιτάρι της νέας σοδειάς. Παρόμοιες αφιερώσεις έκαναν και οι κυνηγοί στη θεά Άρτεμη. Στρατιώτες που έφευγαν για τον πόλεμο αφιέρωναν στον Άρη τρία μικρά ψωμιά: Ένα για να πάνε καλά, ένα για να νικήσουν και το τρίτο για να γυρίσουν σώοι και γεροί. Συναντάμε, επίσης, την προσφορά του θάργηλου άρτου στον Απόλλωνα, τη δεύτερη μέρα του μήνα Θαργηλίωνα (Μάιος-Ιούνιος), που ο θεός είχε τα γενέθλιά του. Ο άρτος αυτός ζυμωνόταν από αλεύρι των πρώτων δημητριακών, που ίσως να μην είχαν ακόμη ωριμάσει καλά, και η τελετή γινόταν ως εκδήλωση ευγνωμοσύνης για την καρποφορία και συνάμα ως παράκληση για την καλή συγκομιδή.
Ανάλογες με τις θρησκευτικές τελετές των Ελλήνων τελούσαν και οι Ρωμαίοι, προς τιμή του θεού Σατούρνου, που αντιστοιχεί στον Κρόνο και τον θεωρούσαν θεό της γονιμότητας. Στη ζύμη πρόσθεταν διάφορες γλυκαντικές ουσίες και μπαχαρικά και πριν το ψήσιμο έβαζαν μέσα ένα μικρό κομμάτι πάπυρο. Εκείνον που θα εύρισκε τον πάπυρο τον θεωρούσαν τυχερό. Αν τύχαινε σε δούλο του σπιτιού, του χάριζαν την ελευθερία του. Αργότερα, τη θέση του πάπυρου πήρε ένας σπόρος, π.χ. φασόλι, κι ακόμα αργότερα το νόμισμα.
Στη θρησκευτική παράδοση η βασιλόπιτα οφείλει το όνομά της στον επίσκοπο Καισαρείας, τον μέγα Βασίλειο, και στο έθιμο αποδίδονται δύο εκδοχές, που έχουν κοινά στοιχεία μεταξύ τους:
Εκδοχή πρώτη: Θέλοντας να ενισχύσει τους φτωχούς ο επίσκοπος Καισαρείας, χωρίς να γνωρίζουν οι ίδιοι από ποιόν συγκεκριμένα προερχόταν η βοήθεια, έβαζε λίρες μέσα σε πίτες, τις οποίες τους μοίραζε. Έτσι, αντιμετώπιζαν προσωρινά την πείνα τους, ενώ παράλληλα με τη λίρα που εύρισκαν μέσα είχαν τη δυνατότητα να προμηθεύονται και είδη πρώτης ανάγκης.
Εκδοχή δεύτερη: Ο έπαρχος/τύραννος της Καππαδοκίας ζήτησε από το μέγα Βασίλειο να του παραδώσει όλο το χρυσάφι της πόλης, διαφορετικά θα την πολιορκούσε και θα προκαλούσε μεγάλες καταστροφές και πολλά θύματα. Ενώ ο άγιος προσευχόταν όλη τη νύχτα στο Θεό για τη σωτηρία της πόλης, το ξημέρωμα ο τύραννος με το στρατό του την περικύκλωσε, έτοιμος να πραγματοποιήσει τις απειλές του, οι οποίες στρέφονταν και κατά του ίδιου του αγίου Βασιλείου. Ο κόσμος που αγαπούσε το δεσπότη του, συγκέντρωσε όλο του το χρυσάφι και το παρέδωσε στον άγιο μέσα σ’ ένα σεντούκι κι αυτός με τη σειρά του στον έπαρχο. Όταν εκείνος επεχείρησε να το ανοίξει και να πάρει το χρυσάφι, είδαν όλοι μια εκτυφλωτική λάμψη και εμφανίστηκε ξαφνικά ένας καβαλάρης, ίσως ο άγιος Μερκούριος, και με το στρατό του, πιθανόν αγγέλους, όρμησαν κατά πάνω του και ο τύραννος υποχώρησε πανικόβλητος μαζί με τους στρατιώτες του. Έτσι σώθηκαν και η πόλη και το χρυσάφι των Χριστιανών, για το οποίο ο άγιος Βασίλειος βρέθηκε σε αμηχανία, πώς θα επέστεφε στον καθένα το δικό του. Ύστερα από πολλή προσευχή, φωτίστηκε και ζήτησε από τους βοηθούς του να ζυμώσουν μικρά ψωμάκια, που μέσα στο καθένα έβαλαν κι ένα χρυσαφικό. Τα ψωμάκια αυτά μοίρασε μετά ένα σε κάθε σπίτι και, ώ του θαύματος! Κάθε νοικοκύρης εύρισκε μέσα στο ψωμάκι του το δικό του χρυσαφικό!
Τιμώντας η λαϊκή παράδοση τον αγαπημένο άγιο και τη μεγάλη προσφορά του, θέλει την πρωτοχρονιά κάθε νοικοκυριό να φτιάχνει τη βασιλόπιτά του (ή βασιλοκουλούρα). Στην παρασκευή της οι νοικοκυρές βάζουν όλη την τέχνη και το μεράκι τους, αφού οι συγκρίσεις στην εμφάνιση, το στόλισμα και τη νοστιμιά είναι αναπόφευκτες. Το «φλουρί» που βάζουνε μέσα μπορεί να μην έχει καμία οικονομική αξία ή να είναι μεταλλικό νόμισμα ευτελούς αξίας. Έχει όμως συναισθηματική και αρκετοί το φυλάνε στα κειμήλιά τους, θεωρώντας ότι τους φέρνει καλοτυχία και γούρι.
Σε αρκετές περιοχές ο στολισμός της έχει ιδιαίτερη σημασία. Συμβολίζει, π.χ., την ευημερία του σπιτιού, το μαντρί των ζώων, την καλύβα του βοσκού κλπ. Αλλού πάλι, το κέντημα της ζύμης γίνεται με πιρούνι, πριν αυτή ψηθεί, για να «βγαίνουν τα μάτια των εχθρών και όσων γλωσσοτρώνε το σπίτι»!
Την ώρα που αλλάζει ο χρόνος ή όποια άλλη ημέρα και ώρα οριστεί από την οικογένεια, ο αρχηγός/νοικοκύρης κόβει τη βασιλόπιτα για το καλό της νέας χρονιάς και σε εορταστικό κλίμα. Όλοι είναι προσεγμένα ντυμένοι, συγκεντρωμένοι και όρθιοι γύρω από το τραπέζι. Η κοπή αναμένεται με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, ιδίως από τα παιδιά, αφού θ’ αναδείξει τον τυχερό της χρονιάς! Αφού σταυρώσει τρεις φορές την πίτα ο νοικοκύρης, συνήθως με το μαχαίρι, εύχεται «καλή χρονιά» σε όλους, εύχονται και όλοι μαζί του. Το πρώτο κομμάτι που κόβει είναι του Χριστού, το δεύτερο του αγίου Βασιλείου, το τρίτο του σπιτιού, το τέταρτο του φτωχού, το επόμενο του νοικοκύρη και στη συνέχεια ένα για κάθε μέλος της οικογένειας, ιεραρχικά. Οι φιλοξενούμενοι στο σπίτι την ώρα της κοπής δικαιούνται κι αυτοί το κομμάτι τους, ενώ κόβει ακόμα για τα χωράφια, τ’ αμπέλια, άλλα περιουσιακά στοιχεία του σπιτιού αν υπάρχουν, όπως το πηγάδι, ο μύλος κλπ. Οι θαλασσινοί κόβουν και για τον άγιο Νικόλαο, την τράτα και την καλή ψαριά. Να σημειώσουμε πως κομμάτι από τη βασιλοκουλούρα κόβει ο νοικοκύρης και για τα ζώα του σπιτιού, αφού ο αϊ-Βασίλης ήταν κι αυτός ζευγολάτης και τ’ αγαπάει. Τη νύχτα της πρωτοχρονιάς, λοιπόν, και την ώρα που τα ζωντανά στο στάβλο είναι κάπως ανήσυχα, περνάει ο άγιος και τα ρωτάει αν τα προσέχουν οι άνθρωποι! Σε ορισμένες περιοχές αναφέρεται πως ειδικά εκείνα που οργώνουν, πάει ο νοικοκύρης και τα ταΐζει με τη βασιλόπιτα στο στόμα. Κι εκείνα, αφού είν’ ευχαριστημένα, θα πουν καλά λόγια για τον αφέντη τους!
Συναντάμε ακόμα δοξασίες, που κομμάτια της βασιλόπιτας έχουν και την έννοια του εξευμενισμού των κακών πνευμάτων ή και τα διώχνουν. Στο στοιχειό του σπιτιού, π.χ., που πρέπει να το φιλεύουμε για να συνεχίσει να φυλάει το βιος και το σπίτι, αλλά και να το καλοπιάνουμε για να το έχουμε με το μέρος μας. Κάτι ανάλογο γίνεται και με το μύλο: το κομμάτι της πίτας στ’ όνομά του του δίνει ευλογία, διώχνοντας έτσι τους κατσιντρέληδες (καλικάτζαρους) που έχουν… ιδιαίτερη αδυναμία στο μυλωνά.
Ο τυχερός που κερδίζει το φλουρί δέχεται τις ευχές όλων, συνοδευόμενες πάντα από θερμές χειραψίες, αγκαλιές και φιλιά. Εκτός από το φλουρί, συνήθως παίρνει και κάποιο χαρτζιλίκι από τους γονείς, τους παππούδες, τα μεγάλα αδέλφια και τους θείους.
Εορταστικό και τελετουργικό χαρακτήρα παίρνει η κοπή της βασιλόπιτας και στις ένοπλες δυνάμεις, στα σώματα ασφαλείας, γενικά στους χώρους εργασίας, ομίλους, σωματεία, ομάδες κλπ. Συνηθίζεται να καλείται και ιερέας, ο οποίος τελεί τη σύντομη ακολουθία και διαβάζει την ειδική ευχή που προβλέπεται από το τυπικό της εκκλησίας στην κοπή της. Ως δώρο στον τυχερό που κερδίζει το φλουρί δίνεται κάποιο συμβολικό/αναμνηστικό δώρο ή ολιγοήμερη άδεια.
Με ανάλογο ενδιαφέρον για τον τυχερό και το δώρο που του αντιστοιχεί, τηρείται το έθιμο και στα σχολεία, τις πρώτες μέρες μετά τις διακοπές των Χριστουγέννων.
Αξίζει, τέλος, να σημειώσουμε πως κάθε νοικοκυρά ζυμώνει ειδικό ψωμί για την πρωτοχρονιά, το βασιλόψωμο. Είναι πολύ προσεγμένο, όπως και το χριστόψωμο, με καθαρό διπλοκοσκινισμένο αλεύρι, σουσάμι, στολίδια και κεντίδια. Το τελετουργικό του ζυμώματος του χριστόψωμου, του βασιλόψωμου και της βασιλόπιτας είναι ανάλογο με αυτό της λειτρουγιάς (διαβάστε περισσότερα εδώ:
================================
Πηγές:
- Εγκυκλοπαίδεια «Γιοβάνη».
- Εγκυκλοπαίδεια «Ελλαδική».
-«Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας», Γ. Α. Μέγας, εκδόσεις «Εστία», 2007.
- Ορθόδοξος Συναξαριστής.
Νίκος Χρ. Παπακωνσταντόπουλος
Ο Νίκος Παπακωνσταντόπουλος γεννήθηκε στο Λειβάρτζι του Δήμου Καλαβρύτων. Σπούδασε Νοσηλευτική, λειτούργημα το οποίο και άσκησε για 37 χρόνια. Από τον Οκτώβριο 2015 είναι συνταξιούχος. Παράλληλα, δραστηριοποιείται και στο λογοτεχνικό χώρο εδώ και δύο δεκαετίες, με εκδόσεις βιβλίων και δημοσιεύσεις άρθρων στον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο, δίνοντας μεγαλύτερη βαρύτητα στη λαογραφία του Τόπου του. Είναι παντρεμένος με την Ελένη Γάλλιου από το Γοργόμυλο Πρέβεζας και έχουν δύο παιδιά.
Δεν υπάρχουν σχόλια
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.