Ὁμιλία Μαξίμου Ἰβηρίτου (Νικολοπούλου): Ὁ πρῶτος μετά τήν ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως Οἰκ. Πατριάρχης Γεννάδιος Β΄ Σχολάριος.

Ὁμιλία Μοναχοῦ Μαξίμου Ἰβηρίτου (Νικολοπούλου) εἰς τόν Μητροπολιτικόν Ἱ. Ναόν Καβάλας  τήν Α΄ Κυριακήν τῶν Νηστειῶν-τῆς Ὀρθοδοξίας (7/...

Ὁμιλία Μοναχοῦ Μαξίμου Ἰβηρίτου (Νικολοπούλου)

εἰς τόν Μητροπολιτικόν Ἱ. Ναόν Καβάλας 

τήν Α΄ Κυριακήν τῶν Νηστειῶν-τῆς Ὀρθοδοξίας (7/20 Μαρτίου 2016)  

μέ θέμα: 

Ὁ πρῶτος μετά τήν ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως

 Οἰκουμενικός Πατριάρχης Γεννάδιος Β΄ Σχολάριος.

Ε ὐ λ α β έ ς  Ἀ φ ι έ ρ ω μ α ! 

Σεβαστόν ἐκκλησίασμα, 

Ἡ ἀγάπη καί ἡ εὐλογία τοῦ ἐπιτοπίου Ἱεράρχου, Σεβασμιωτά-του Μητροπολίτου κ. Προκοπίου, τοῦ Συλλόγου Πελοποννησίων Ν. Καβάλας, τῆς Χριστιανικῆς Ἑνώσεως Καβάλας, τοῦ Συλλόγου Φί-λων Ἁγίου Ὄρους καί ἄλλων ἐνταῦθα εὐσεβῶν ἀδελφῶν μέ ἠξίωσαν νά παρευρεθῶ καί πάλιν εἰς τήν περιώνυμον πόλιν σας, ἵνα κατά τήν λαμπράν καί σεβασμίαν ταύτην ἡμέραν, Κυριακήν τῆς Ὀρθοδοξίας, ὁμιλήσω πρός ὑμᾶς ἐν συγκινήσει καί κατανύξει ψυχῆς, ὑπό τόν πέ-πλον βεβαίως τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, ὁρισθείσης ταύτης ὑπό τῆς Ἁγίας μας Ἐκκλησίας κατά μίμησιν τῆς τεσσαρακον-θημέρου νηστείας τοῦ Κυρίου καί Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ.

Τό θέμα τῆς ἑσπερινῆς ταύτης ὁμιλίας μου ἀποτελεῖ ἐλάχιστον εὐσεβές Ἀφιέρωμα καί Μνημόσυνον συγχρόνως εἰς τόν πρῶτον μετά τήν ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως Πατριάρχην Γεννάδιον Β΄ Σχολάριον. 

Ὡς γνωστόν, μετά τόν θάνατον αὐτοῦ, κατά τήν Κυριακήν τῆς Ὀρθοδοξίας ἐτελέσθη Πατριαρχικόν μνημόσυνον καί συνετάχθη τό κατωτέρω κείμενον, ὅπως τό διέσωσεν ὁ ὑπ' ἀριθ. 1294 Παρισινός κῶ-διξ, τό ὁποῖον κατεχωρίσθη ἐν τῷ Συνοδικῷ τῆς ΚΠόλεως:

"† Γενναδίου τοῦ σοφωτάτου καί οἰκουμενικοῦ πατριάρχου, τοῦ ἐν τῇ καθ' ἡμᾶς γενεᾷ τήν μέν ἀρετήν φωστῆρος λάμψαντος δί-κην, μέγιστον δέ κράτος ἀραμένου ἐπί σοφίᾳ παντοδαπεῖ καί δυ-νάμει λόγων ἀνυπερβλήτῳ· καί λαμπρόν μέν ὑπέρ τῆς ὀρθοδόξου πίστεως ἀγωνισαμένου καί λόγοις καί συγγράμμασι καί διαλέξεσι καί διδασκαλίαις, παρρησιασαμένου δέ τήν εὐσέβειαν πολλάκις ἀπαραμίλλῳ ψυχῆς γενναιότητι ἐνώπιον βασιλέων καί δυναστῶν καί λαῶν καί δήμων ὅλων· καί ἐπί πάντων ἁπλῶς τήν ἱεράν τῆς χριστια-νικῆς πίστεως ὁμολογίαν καί ἀλήθειαν ἀναδιδάξαντός τε καί ἀπο-δείξαντος καί κήρυκος παντός ἀνακηρύξαντος γεγωνότερόν τε καί εὐσημότερον· εἶτα τήν ἡσυχίαν ἀντί πάντων ἀσπασαμένου τε καί ἑλομένου διαγωγήν καί τόν βίον ἐν αὐτῇ μεταλλάξαντος ὁσίως καί μακαρίως, καί οὕτω τήν πολυειδῆ ἐπισφραγισαμένου ἑαυτῷ ἀρετήν ἀοιδίμως, αἰωνία ἡ μνήμη" (βλ.Μπόνη Κωνστ., Γεννάδιος Β΄  Σχολάριος, Θ.Η.Ε., 4ος τόμ., Ἀθῆναι 1964, στ. 283). 

Προσφάτως, μεταξύ τῶν ἐτῶν 2010-2014 ἐπανεξεδόθησαν εἰς ὀκτώ τόμους καί τά Ἅπαντα αὐτοῦ ὑπό τοῦ ἐν Ἀθήναις Κέντρου Πα-τερικῶν Ἐκδόσεων (ΚΕ.Π.Ε.), τῇ ἐπιμελείᾳ τοῦ Ἀναπλ. Πανεπιστη-μιακοῦ Καθηγητοῦ εἰς τήν Σορβόννην Μιχαήλ Κακούρου. Πρόκειται διά τήν ἐπανέκδοσιν μεταβυζαντινῶν κειμένων καί ἐν συνεχείᾳ νεω-τέρων ἐκκλησιαστικῶν κειμένων, μετά τήν ἀποπεράτωσιν τῆς ἐπανεκ-δόσεως τῆς Ἑλληνικῆς Πατρολογίας (Patrologia Graeca) τοῦ J.-P. Migne, ὑπό τήν γενικήν διεύθυνσιν τοῦ Πρωτοπρεσβυτέρου Ἰωάννου Διώτη. Τά ἔργα τοῦ Σχολαρίου εἶχον ἐκδοθῆ εἰς κριτικήν ἔκδοσιν ὑπό τῶν L. Petit καί M. Jugie εἰς ὀκτώ τόμους (1928-1936).

Ὅθεν, ἁρμόζει νά ἀναφερθῶμεν σήμερον εἰς τά τοῦ Βίου του, ἐμπλουτίζοντες τοῦτον καί δι' ἀγνώστων τινῶν ἱστορικῶν στοιχείων, ἐκ τοῦ Ἀρχείου τῆς Ἱ. Μονῆς Βατοπαιδίου Ἁγίου Ὄρους Ἄθω. 

Ὁ Γεννάδιος Σχολάριος ὑπῆρξεν ὁ κορυφαῖος Ἡγέτης τῆς Ὀρ-θοδόξου Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας καί ὁ Ἐθνάρχης τοῦ Ἑλληνικοῦ Γένους, ἐν καιρῷ ὀδύνης καί θλίψεων πολλῶν. Ὁ Γεννάδιος ἐστήριξε πολύ τό δοῦλον Γένος τῶν Ἑλλήνων. Αὐτός ἵδρυσεν εἰς τήν ΚΠολιν τήν Μεγάλην τοῦ Γένους Σχολήν, ἥτις διεδραμάτισε σωτήριον ῥόλον διά τήν διάσωσιν τῆς Γλώσσης, τῆς Πίστεως καί τῆς Ἱστορίας.

Ὁ ἐκ Τριγλίας τῆς Μικρασίας ἐξαίρετος φιλόλογος καί ἱστορι-κός συγγραφεύς Τρύφων Εὐαγγελίδης, γράφει τά ἑξῆς τιμητικά λό-για διά τόν πρῶτον μετά τήν ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως Οἰκουμενικόν Πα-τριάρχην Γεννάδιον Β΄ Σχολάριον, εἰς σχετικόν ἔργον του δι' αὐτόν, ἐκδοθέν ἐν Ἀθήναις τό 1896:

"Τετραχῶς (=κατά τέσσαρας τρόπους) μελέτης ἄξιος καθίσταται ἡμῖν ὁ Γεννάδιος Σχολάριος. Πρῶτον μέν ὅτι εἷς τῶν διασημοτέρων τοῦ ΙΕ΄ αἰῶνος λογίων ἐγένετο, εἶτα δέ ὅτι ἔνθερμος τῆς Ὀρθοδοξίας ὑπερασπιστής καί διαπρύσιος κῆρυξ ὑπῆρξε, τρίτον ὅτι αὐτός ἐχρη-μάτισεν ὁ μετά τήν ἅλωσιν τῆς πόλεως τοῦ Κωνσταντίνου πρῶτος Οἰκουμενικός Πατριάρχης καί ἀντάξιος τῶν Χρυσοστόμων καί τῶν Φωτίων διάδοχος, καί τελευταῖον ὅτι αὐτός, διά τῆς συνετῆς καί ἐθνωφελοῦς πολιτικῆς, κατά τούς φοβερούς ἐκείνους τοῦ Γένους ἡμῶν χρόνους, κατώρθωσεν ὥστε ἡ Ἐκκλησία ἡμῶν νά περιβληθῇ ἰσχύν καί αἴγλην τοιαύτην, ὧν ἐστερεῖτο, ἴσως, ἐπί τοῦ πρό τῆς Ἁλώ-σεως Ἑλληνικοῦ καθεστῶτος" (βλ. Εὐαγγελίδου Τρύφωνος Ε., Γεννάδιος Β΄ ὁ Σχολάριος, Ἐν Ἀθήναις 1896, σελ. 5-6).

Ὁ Γεννάδιος ἐγεννήθη εἰς τήν ΚΠολιν τό 1405 ἐκ πατρός μετοί-κου ἐκ Θεσσαλίας ἤ κατ' ἄλλους ἐκ Χίου. Οἱ γονεῖς του διεκρίνοντο ἐπί εὐπορίᾳ, ἐξ οὗ καί ἡ λαμπρά μόρφωσις, ἥν ἐπεδίωξαν ἐνωρίς ἤδη δι' αὐτόν· ὅμως ἀνεχώρησαν ἐνωρίς διά τά ἐπουράνια, καί ὁ ἴδιος ἠναγκάσθη νά συνεχίσῃ μόνος τάς σπουδάς του (Ἅπαντα, I, 284,9). 

Τό κατά κόσμον ὄνομα τοῦ Γενναδίου ἦτο Γεώργιος, τό δέ ἐπώ-νυμον Κουρτέσης ἤ Κορτέσιος, ὅπερ σημαίνει αὐλικός καί εἶναι συ-ώνυμον τοῦ Σχολαρίου. Πιθανῶς, Σχολάριος ὠνομάσθη διά τό ὅτι κατά τήν νεότητα αὐτοῦ εἶχε χρέη σχολαρίου, ἤτοι φύλακος τῶν ἀνα-κτόρων. Περί τό 1450 περιεβλήθη τό Μοναχικόν Σχῆμα, τό δέ νεανι-κόν αὐτοῦ ὄνομα μετήλλαξεν εἰς τό ἱερατικόν Γεννάδιος. 

Τά δύο τελευταῖα ὀνόματα (Γεννάδιος Σχολάριος) διετήρησε καί μετά τήν ἄνοδον αὐτοῦ εἰς τόν Πατριαρχικόν θρόνον μέχρι τοῦ τέλους τοῦ βίου αὐτοῦ, ἄν καί ὁ ἴδιος ἐν τοῖς σῳζομένοις χειρογρά-φοις κώδιξιν αὐτοῦ, κατά τούς μετά τήν πολυκύμαντον Πατριαρχίαν του χρόνους, ἀρέσκεται εἰς τόν τίτλον τοῦ "ταπεινοῦ μοναχοῦ Γεννα-δίου". 

Ὁ ἴδιος, ῥητῶς διδάσκαλον καί παιδαγωγόν αὐτοῦ ἕνα ὀνο-μάζει, τόν περιφανῆ Ἅγιον Μᾶρκον τόν Εὐγενικόν, τόν μετέπειτα ἐν-δοξότατον Μητροπολίτην Ἐφέσου (Ἅπαντα, IV, 117, 31). Ὁ Εὐγενικός ἐδίδαξεν αὐτόν τά στοιχειώδη γράμματα καί τόν ἐμόρφωσεν διά τῆς ἐγκυκλίου παιδείας. Ὡς πρός τήν Ῥητορικήν, τήν Φιλοσοφίαν καί τήν Θεολογίαν ὁ ἴδιος μετά τῆς συνήθους Βυζαντινῆς φραστικῆς ὑπερβολῆς, μᾶς πληροφορεῖ ὅτι δέν ἔσχε διδασκάλους, ἀλλ' αὐτοδι-δάκτως ἐντριβής τούτων ἐγένετο. Ἐπί πλέον, ὁ πολυμαθής Γεώργιος ἐξέμαθε καί τήν λατινικήν γλῶσσαν, τήν ὁποίαν οὐχί μόνον ὡμίλει, ἀλλά καί εὐχερῶς ἔγραφεν. Ἐμελέτησεν ἐπίσης τούς Λατίνους ἐκκλη-σιαστικούς συγγραφεῖς, κατ' ἐξοχήν δέ τόν Θωμᾶν τόν Ἀκινᾶτον (Ἅπαντα, Ι, 376]89/ΙV, 403]10).

Τέλος, ἐντρυφέστατος ἀπεδείχθη καί περί τήν Νομικήν ἐπιστή- μην. Κατέχων λοιπόν ἅπασαν τήν σοφίαν τῆς ἐποχῆς του καί ὡπλι- σμένος δι' ὅλων τῶν ἐφοδίων τῆς γνώσεως, ἀπεφάσισε νεαρός εἰσέτι νά μεταδώσῃ τά φῶτα τῶν γνώσεων αὐτοῦ καί εἰς ἄλλους, διά τῆς ἱδρύσεως ὑπ' αὐτοῦ Σχολῆς ἐν τῷ ἰδίῳ οἴκῳ, ἔνθα προσήρχετο πλῆθος μαθητῶν· οὐχί μόνον Ἑλλήνων, ἀλλά καί Ἰταλῶν. Ἐκ παραλλήλου εὕρισκε καιρόν νά ἐμφανίζηται καί ὡς συνήγορος εἰς τά δικαστήρια (Ἅπαντα, I, 289, 10).

Χάριν τῶν μαθητῶν του συνέθεσε Γραμματικήν καί ἐποίησεν Ἀνθολογίαν Ἀριστοτελικῶν ἔργων· μετέφρασεν ἐπίσης καί ἐσχολίασε πολλά ἔργα Θωμᾶ τοῦ Ἀκινάτου. Ἐκ τῶν μαθητῶν του ὁ ἴδιος ἀνα-φέρει τρεῖς κυρίως: τόν προώρως ἐν τῇ Ἱ. Μονῇ Βατοπαιδίου Ἁγίου Ὄρους Ἄθω θανόντα καί ταφέντα ἀνεψιόν αὐτοῦ ἐπ' ἀδελφῇ Θεό-δωρον Σοφιανόν, τόν μή ἐγγύτερον γνωστόν Ἰωάννην καί τόν γνω-στόν Βυζαντινόν λόγιον Ματθαῖον Καμαριώτην, εἰς τόν ὁποῖον ὀφεί-λεται ἡ μετάφρασις καί ὁ σχολιασμός τοῦ ἔργου τοῦ Ἀκινάτου "Περί ὄντος καί οὐσίας"  (Ἅπαντα, I, 278, 6/IV, 410, 12 κ.ἑ.).

Ἡ  μεγάλη φήμη, τήν ὁποίαν ἀπέκτησε, τόν ὡδήγησεν εἰς τό αὐ-τοκρατορικόν Παλάτιον, ἐν τῇ ἀρχῇ ὡς σχολάριος καί ὕστερον ὡς καθολικός (=γενικός) κριτής τῶν Ῥωμαίων· τέλος δέ ὡς καθολικός σε-κρετάριος τοῦ βασιλέως. Συγχρόνως ἐδίδασκε καθ' ἑκάστην Παρα-σκευήν ἐν τῷ τρικλίνῳ τοῦ βασιλέως τόν λόγον τοῦ Θεοῦ, καίτοι λαϊ-κός ὤν, παρούσης τῆς συγκλήτου καί πλήθους ἄλλων πολιτῶν. Ὁ βα-σιλεύς καί οἱ ἐν τῷ Παλατίῳ ηὐφραίνοντο ἐκ τῆς μετ' αὐτοῦ συνομι-λίας καί οὐχί μόνον, ἀλλ' ἠγαπᾶτο καί ἐθαυμάζετο ὑπό πάντων. Ἡ φήμη του δέν περιωρίζετο ἐντός τοῦ Βυζαντίου, ἀλλ' ἐξετείνετο καί πέραν τῶν ὁρίων του, μέχρι καί τῆς Ἰταλίας ( Ἅπαντα, I, 285,9).

Ἡ ὑψηλή ἐν τῷ Παλατίῳ θέσις ἐδημιούργησεν εἰς αὐτόν στενω-τάτους δεσμούς φιλίας πρός ἅπαντα σχεδόν τά μέλη τῆς βασιλικῆς οἰ-κογενείας, μετά τῶν ὁποίων καί ἀλληλογραφίαν διετήρει, καθώς καί μετά τῶν πολιτικῶν ἀνδρῶν τῆς ἐπικρατείας ἐν τῇ πρωτευούσῃ καί ἐκτός αὐτῆς: ἐν Κρήτῃ, Πελοποννήσῳ Σινᾷ, Τραπεζοῦντι καί Ἰταλίᾳ. Ἰδιαιτέρους δεσμούς φιλίας ἀνέπτυξε μετά τοῦ περιφήμου μεγάλου Δουκός Λουκᾶ Νοταρᾶ, τοῦ μετέπειτα αὐτοκράτορος Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, τοῦ Δεσπότου τῆς Πελοποννήσου Θεοδώρου, τοῦ πε-ριφανοῦς Φραγκίσκου Φιλαδέλφου, γαμβροῦ τοῦ Χρυσολωρᾶ καί πολλῶν ἄλλων περιφανῶν ἀνδρῶν.

Τό φθινόπωρον τοῦ 1436 ὁ αὐτοκράτωρ Ἰωάννης Η΄ ὁ Παλαι-ολόγος, πρό τοῦ ἐπαπειλουμένου ἐκ τῶν Τούρκων κινδύνου, συνεκά-λεσεν εἰς τάς κοινάς συνεδρίας ἐν τῷ Παλατίῳ τούς ἐπισημοτέρους κληρικούς καί πολιτικούς τῆς ἐπικρατείας, ὅπως συσκεφθοῦν ἐπί τῆς ἑνιαίας στάσεως τῶν Ἀνατολικῶν κατά τήν ἀποφασισθεῖσαν νά συγ-κληθῇ ἐν Ἰταλίᾳ Σύνοδον, πρός ἐξασφάλισιν βοηθείας ἐκ τῆς Δύσεως. Τῶν συσκέψεων μετεῖχε καί ὁ Σχολάριος, ὅστις εἶχε καί πρωτεύοντα ῥόλον. 

Ὁ Σχολάριος ὑπεστήριξε τήν αὐτοκρατορικήν γνώμην, ἤτοι "οἰ-κονομικήν" (=συμβατικήν) ἕνωσιν μετά τῶν Δυτικῶν· δηλ. κατ' οἰκο-νομίαν ἀναγνώρισιν τῶν ἑτεροδιδασκαλιῶν τῆς Δυτικῆς Ἐκκλησίας, ἀλλ' ἄνευ ὑποχρεωτικοῦ χαρακτῆρος καί δεσμευτικοῦ διά τήν χρι-στιανικήν Ὀρθοδοξίαν (Ἅπαντα, III, 61). Ἀντιθέτως, οἱ περί τόν σοφόν Ἰωσήφ Βρυέννιον καί τόν μέγαν ἀληθῶς Ἕλληνα Θεολόγον Ἅγιον Μᾶρκον τόν Εὐγενικόν ἐκηρύχθησαν ὑπέρ εἰλικρινοῦς, σαφοῦς καί καθαρῶς δογματικῆς ἑνώσεως μέ τήν Ὀρθοδοξίαν.

Εἰς τήν συνέχειαν, τήν 27 Νοεμβρίου 1437 ὁ Σχολάριος ἀπέφυ-γε νά μεταβῇ εἰς τήν Βενετίαν μετά τῶν Ἀντιπροσώπων τῆς Ἀνατολι-κῆς Ἐκκλησίας, ὅπως συμμετάσχουν εἰς τήν ἐν Φεῤῥάρᾳ ἑνωτικήν Σύνοδον, προφασισθείς ἀσθένειαν. Τό ἔαρ ὅμως τοῦ 1438 ἠναγκάσθη νά μεταβῇ ἐκεῖ. Ἐν Ἰταλίᾳ ἦλθεν εἰς ἀντίθεσιν μέ τόν διδάσκαλόν του Ἅγιον Μᾶρκον τόν Εὐγενικόν· ὅμως ἔσπευσε νά ἀναχωρήσῃ πρό τῆς ἐπισήμου ἀνακηρύξεως τῆς ἑνώσεως τήν 6 Ἰουλίου 1439 καί ἐπανῆλ-θεν εἰς τήν ΚΠολιν τό 1440. Ἐλεγχθείς ἐν συνεχείᾳ δι' ἐπιτιμητικῆς ἐπιστολῆς ἀπό τόν ἄλλοτε διδάσκαλόν του, ὅπως καθορίσῃ ἐπακρι-βῶς τήν θέσιν του, ἐπείσθη καί μετέβαλε τάς ἰδέας του. Γενόμενος ἔκτοτε φανατικός ἀνθενωτικός, κατέστη ὡς ὁ ἴδιος λέγει εἰς τά Ἅ-παντα "τῆς τῶν ὀρθοδόξων συνάξεως ἐξάρχων" ( Ἅπαντα, VI, 178).

Ἀπό τοῦ φθινοπώρου τοῦ 1444 ὁ ὁρμητικός Σχολάριος ἐῤῥίφθη ὁλοψύχως εἰς τόν θεολογικόν ἀγῶνα, ὡς ἐπάξιος διάδοχος τοῦ διδα-σκάλου του Ἁγίου Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ, ὅστις τήν 23 Ἰουνίου 1451 εἶχεν ἀναχωρήσει διά τά ἐπουράνια. Αἱ μελέται τοῦ Σχολαρίου κατά τοῦ Filioque καί κατά τοῦ ἑνωτικοῦ δόγματος τῆς ἐν Φλωρεντίᾳ Συνόδου διεδέχοντο ἡ μία τήν ἄλλην. Ὁ ἴδιος ἀνεδείχθη κατόπιν καί νικηφόρος κατά τήν ἐν δημοσίᾳ διεξαγωγήν συζητήσεως ἐν ΚΠόλει μετά Λατίνων Θεολόγων περί τῶν διαφορῶν τῶν δύο Ἐκκλησιῶν, τήν ὁποίαν συζήτησιν προεκάλεσεν ὁ ἑνωτικός νέος Πατριάρχης Γρη-γόριος Γ΄, ἐν συνεννοήσει πιθανῶς πρός τούς ἐν Ῥώμῃ ἐγκατασταθέν-τας καί προαχθέντας εἰς καρδιναλίους Βησσαρίωνα τόν Τραπεζούν-τιον καί Ἰσίδωρον τόν Κιέβου Μητροπολίτην (Ἅπαντα, ΙΙΙ, 288).

Ἡ στάσις τοῦ Σχολαρίου ἠνόχλησεν ἀρχικῶς κατά πολύ τόν αὐτοκράτοτρα Ἰωάννην Η΄ Παλαιολόγον, ἀργότερον ὅμως ἐμετρίασε κάπως τήν πρός αὐτόν ὀργήν του· ὅμως ὁ ἐπελθών θάνατος αὐτοῦ τήν 31 Ὀκτωβρίου 1448, ὑστέρησεν εἰς τόν Σχολάριον τήν προτέραν εὔ-νοιαν τῆς αὐλῆς. Ὁ νέος αὐτοκράτωρ Κωνσταντῖνος ΙΑ΄ Παλαιολό-γος ὁ Δραγάτσης ἦτο ἤδη δυσηρεστημένος ἔναντι τοῦ Σχολαρίου ἀπό τοῦ 1438, λόγῳ τῆς παρασπονδίας αὐτοῦ κατά τήν Σύνοδον τῆς Φλω-ρεντίας, καί πιθανώτατα λόγῳ τῶν φημολογουμέμων ἐπεμβάσεων τοῦ Σχολαρίου κατά τῆς ἀναῤῥήσεως τοῦ Κωνσταντίνου εἰς τόν θρόνον, διό καί τόν ἀπεμάκρυνεν ἐκ τῆς αὐλῆς· ἠνάγκασε δέ τοῦτον νά ἀσπα-σθῇ τόν Μοναχικόν βίον καί νά ἀναλάβῃ ἔκτοτε ἀπροκάλυπτον τόν κατά τῆς ἑνωτικῆς τάσεως ἀγῶνα, τόν ὁποῖον διεξήγαγεν ἐντόνως. Εἰς τήν συνέχειαν μετεβλήθη καί τούτου τοῦ βασιλέως ἡ διάθεσις πρός τόν Μοναχόν πλέον Γεννάδιον, πιθανώτατα λόγῳ τῆς παρεμβο- λῆς τοῦ φίλου του Μεγάλου Δουκός Λουκᾶ Νοταρᾶ (Ἅπαντα, IV, 492).

Τό φθινώπορον τοῦ 1451 οἱ Οὑσσῖται τῆς Πράγας ἀπέστειλαν πρεσβείαν εἰς τήν βασιλεύουσαν, ἐπιζητοῦντες τήν μετά τῆς Ἀνατο-λικῆς Ἐκκλησίας ἕνωσιν. Ὁ Σχολάριος ἤσκησε μεγάλην ἕλξιν καί πει-θώ ἐπί τοῦ ἀρχηγοῦ τῆς πρεσβείας Ἄγγλου ἱερέως Platris, ὥστε οὗτος ἀπεδέχθη ἄνευ ἀντιῤῥήσεως τό ὀρθόδοξον δόγμα.

Ἐν τῷ μεταξύ, λόγῳ τῆς ἀγωνιώδους καταστάσεως τοῦ ἐπί θύ-ραις τουρκικοῦ κινδύνου, ὁ Γεννάδιος ἐξεπέλυε προκηρύξεις πυρίνου περιεχομένου πρός τά ὁσημέραι περίφοβα καθιστάμενα πλήθη, καί ὅτε τήν 12 Νοεμβρίου 1452 ἐκλήθη εἰς τό Παλάτιον τοῦ Ξυλαλᾶ διά σύσκεψιν μετά πολλῶν ἐκκλησιαστικῶν, ὅπως συσκεφθοῦν ὑπέρ τῆς ἑνώσεως, ἐκεῖνος οὐχί μόνον ἠρνήθη νά προσέλθῃ, ἀλλά καί γραπτῶς ἐδήλωσεν ὅτι θεωρεῖ ματαίας καί ἐπιβλαβεῖς πάσας τάς ἑνωτικάς ταύ-τας προσπαθείας. Ἐξαπέλυσε δέ καί σχετικήν Ἐγκύκλιον πρός ἅπαν-τας τούς πολίτας τῆς ΚΠόλεως, ἱερωμένοις καί κοσμικοῖς, τονίζων ὅτι ἡ ἑνωτική προσπάθεια εἶναι ἀσύμφορος καί ὁ ἴδιος θά σιωπήσῃ ἐφε-ξῆς· ἐκεῖνοι δέ, ἄς πράξουν ὅτι βούλονται (Ἅπαντα, III, 171]4).

Τό 1452, ἐγκεκλεισμένος ὤν ἐν τῇ Ἱ. Μονῇ τῆς Παμμακαρίστου, ἀπέστειλεν ἐπιστολήν πρός τούς Ἁγιορείτας, διά τῶν Ἁγιορειτῶν Μο-ναχῶν Ἀναστασίου καί Σίμωνος, καθ' ὅν χρόνον παρῄνει, ὅπως συγ-κροτηθῇ ἐν ΚΠόλει Σύνοδος πρός ἐπανόρθωσιν τῶν ἐν Φλωρεντίᾳ ἀνοσιουργημάτων· διά τῆς ἐπιστολῆς ταύτης συνίστα εἰς αὐτούς ἵνα ἐμμένουν στεῤῥῶς εἰς τά τῶν Πατέρων αὐτῶν δόγματα καί νά τα-χθοῦν κατά τοῦ ἑνωτικοῦ (πρβλ. Σμυρνάκη Γερασίμου, Τό Ἅγιον Ὄρος, ἐκδ. "Πανέληνος", Καρυές Ἁγίου Ὄρους 1988, σελ. 109).

Ὅτε τήν 12 Δεκεμβρίου 1452 Λατῖνοι καί Ἕλληνες συνελει-τούργησαν εἰς τόν Ἱ. Ναόν τῆς Ἀγίας Σοφίας, τήν εἰκονικήν ἕνωσιν οἱονεί ἐπισφραγίζοντες, καί ἐμνημονεύθησαν ὁ πάπας καί ὁ ἀπεσταλ-μένος αὐτοῦ καρδινάλιος Ἰσίδωρος ὁ Κιέβου, ὁ Γεννάδιος ἐθυροκόλ-λησεν εἰς τήν Μονήν του νέον μανιφέστον, ἀρχόμενον ὡς ἑξῆς: "Ἄθλι-οι Ῥωμαῖοι, εἰς τί ἐπλανήθητε καί ἀπεμακρύνατε ἐκ τῆς ἐλπίδος τοῦ Θεοῦ καί ἠλπίσατε εἰς τήν δύναμιν τῶν Φράγκων, καί σύν τῇ πόλει, ἐν ᾗ μέλλει φθαρῆναι, ἐχάσατε καί τήν εὐσέβειάν σας;...".

Καί τό δρᾶμα συνετελέσθη τήν 29 Μαΐου 1453, ἡμέραν Τρίτην, ὅτε ἡ περίδοξος Πόλις ἔπιπτεν εἰς τάς χεῖρας τοῦ κατακτητοῦ Μωά-μεθ Β΄. Ὁ Γεννάδιος βεβαιοῖ, ὅτι ἡ Πόλις ἐκυριεύθη ἐκ τῆς κατεδαφί-σεως τοῦ τείχους, ὅτι γενναίως διεξήχθη ἡ ἄμυνα τοῦ τείχους παρά τόν Κεράτιον κόλπον, ἔνθα διεκρίθη ὁ ἐπ' ἀδελφῇ ἀνεψιός αὐτοῦ Θεόδωρος Σοφιανός. Ὁ Γεννάδιος ἐσύρθη καί οὗτος αἰχμάλωτος μετά τῆς ἰδίας ἀδελφῆς, τῆς μητρός τοῦ Σοφιανοῦ, καί ὡδηγήθη παρά τήν Ἀδριανούπολιν εἰς χεῖρας ἐπιφανοῦς Τούρκου μεγιστᾶνος. Ὅμως ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ δέν ἐβράδυνε νά συναντήσῃ καί πάλιν τόν ἠγνοη-μένον Μοναχόν, καί μετ' οὐ πολύ νά τόν ἀνυψώσῃ εἰς τόν Πατριαρχι-κόν θρόνον ὡς Γεννάδιον Β΄.

Ὁ Γεννάδιος ἐθεώρησε τήν ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως ὡς ὁριστικήν νίκην κατά τοῦ ἐκλατινισμοῦ καί τῶν λατινοφρόνων. Ὁ δέ διορατι- κός Μωάμεθ Β΄ τό ἐσημείωσεν εἰς τόν νοῦν του καί ἀνεζήτησε τόν Σχολάριον, ἵνα τοῦ ἀναθέσῃ τήν πνευματικήν ἀρχηγίαν τῶν Ὀρθοδό-ξων χριστιανῶν, ἐφ' ὅσον οὗτος ἀνεγνωρίζετο καί ὡς μέγας τῶν Δυ-τικῶν ἐχθρός καί πολέμιος. Προφανῶς, προέβη εἰς τήν ἐνέργειαν ταύ-την διότι ἤθελε πρῶτον νά συσπειρώσῃ καί πάλιν τούς ἐπτοημένους χριστιανούς περί τόν πνευματικόν ἡγέτην αὐτῶν, καί δεύτερον διότι ἐφοβεῖτο νέαν τινά σταυροφορίαν ἐκ μέρους τῆς Δύσεως.

Συμφώνως μέ μίαν παλαιάν διήγησιν, ὅτε ὁ κατακτητής Μωά-μεθ Β΄ ἐγκατεστάθη εἰς τά Βυζαντινά ἀνάκτορα, ἐν καιρῷ  συμποσί-ου μετ' ἐπισήμων Τούρκων ἐφάνη ἐπί τοῦ τοίχου τοῦ δωματίου "ἕν γυμνόν χέρι" μέ ἀνοικτήν τήν παλάμην καί τούς πέντε δακτύλους. Ὁ βασιλεύς περιῆλθεν εἰς ἀμηχανίαν καί ἐζήτησε νά μάθῃ τήν ἔννοιαν τοῦ ὁράματος. Τότε οἱ παριστάμενοι τόν συνεβούλευσαν νά ἐρωτήσῃ τούς λεγομένους μάντεις καί μάγους ἐκ τῶν Τούρκων καί Ἀράβων, ἀλλ' οὐδείς ὅμως ἐξ αὐτῶν ἠδυνήθη νά ἑρμηνεύσῃ τό ὅραμα. Βλέπων ταῦτα ὁ Ἕλλην μάγειρος τοῦ βασιλέως, τοῦ συνέστησε νά εὕρῃ ἕνα Ἅγιον χριστιανόν, πρός φανέρωσιν τῆς ἀληθείας. Ἐν τέλει, τινές τῶν χριστιανῶν τοῦ συνέστησαν ὡς Ἅγιον τόν σοφόν Γεννάδιον Σχολά-ριον, ὅστις καί ἐπαρουσιάσθη ἐνώπιον αὐτοῦ. Ὁ εὐσεβής Γεννάδιος, εἰς τό ἄκουσμα τοῦ ὁράματος τοῦ βασιλέως ἐζήτησε προθεσμίαν 7 ἡμερῶν διά νά τοῦ ἀπαντήσῃ περί τούτου, τήν ὁποίαν καί ἔλαβε. Πράγματι, ἐπανελθών ὁ Γεννάδιος ἔμπροσθεν αὐτοῦ, τοῦ εἶπε τά ἑξῆς: 

"Γίγνωσκε οὖν Βασιλεῦ, ὅτι οἱ πέντε δάκτυλοι τῆς χειρός τούς ὁποίους βλέπεις, σημαίνει ὅτι, ἐάν πέντε χριστιανοί ἀληθεῖς εὑρί-σκοντο εἰς τήν πόλιν ταύτην δέν θά εἰσήρχεσο εἰς αὐτήν". 

Ἡ ἀπάντησις ἤρεσεν εἰς τόν πορθητήν. Ἀπευθυνόμενος δέ πρός τόν Σχολάριον, τόν παρώτρυνε νά τοῦ ζητήσῃ ὅ,τι ἐπιθυμεῖ· καί ἐκεῖ-νος, λαβών τήν εὐκαιρίαν, ἐζήτησε νά παύσουν αἱ κατά τῶν χριστια-νῶν σφαγαί, ἁρπαγαί καί διωγμοί. Τῷ ὄντι, ἀπό τῆς ὥρας ἐκείνης ἐβελτιώθησαν τά πράγματα καί διεσώθη ὁ Ἑλληνισμός καί ὁ Ὀρθό-δοξος Χριστιανισμός· ἐπί πλέον, ὁ Πορθητής ἐνέκρινε καί ἐχειροτονή-θη Πατριάρχης ὁ Γεννάδιος Σχολάριος (πρβλ. Ἀφυπνιστική φωνή Πατέ-ρων πρός Μετάνοιαν, περιοδ. " Ἅγιος Νεκτάριος", ἐκδ. "Ὀρθοδόξου Κυ-ψέλης", τεῦχ. τρίτον, Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 101-102).

Ἐν τῷ μεταξύ ὁ Πατριαρχικός θρόνος παρέμενε κενός ἀπό 4ετί-ας περίπου, ἤτοι ἀπό τοῦ 1450, καθότι ὁ Γρηγόριος Γ΄ ἀπῆλθεν εἰς Ῥώμην καί ἐγένετο Λατῖνος· ἐκεῖ καί  ἐτελεύτησε. Συμφώνως μέ τούς "Πατριαρχικούς Πίνακας" τοῦ Μανουήλ Ἰ. Γεδεών, τοῦ Γρηγορίου Γ΄ καθαιρεθέντος, ἐν τῇ πρώτῃ Συνεδρίᾳ τῆς Συνόδου τοῦ 1450, ἐξε-λέγη Πατριάρχης ΚΠόλεως ὁ ἡγούμενος τῆς Ἱ. Μονῆς Περιβλέπτου  ὡς Ἀθανάσιος Β΄, καί ἐχειροτονήθη ὑπό τῶν Μητροπολιτῶν Μητρο-φάνους Κυζίκου, Μακαρίου Νικομηδείας καί Νεοφύτου Νικαίας, συμπαρεδρεύσας ἐν ταῖς λοιπαῖς Συνεδρίαις τῆς Συνόδου τό 1450. Κατά πᾶσαν πιθανότητα, συκοφαντηθείς οὗτος εἰς τό δογματικόν κε-φάλαιον, παρῃτήθη ἐντός τοῦ ἰδίου ἔτους, κοσμήσας τόν θρόνον ἐπί βραχύτατον διάστημα. Ἐπ' αὐτοῦ ἱδρύθη πιθανῶς τό 1450 ἡ ἐν Βο-βοτσίνῃ τῆς Κορυτσᾶς Ἱ. Μονή τοῦ Ἁγίου Νικολάου.

Ὅτε ἀνεκαλύφθη ὁ Σχολάριος μεταξύ τῶν αἰχμαλώτων, ὁ ἴδιος ὁ ἀφέντης του ἔσπευσεν νά τόν ἐπαναφέρῃ εἰς τήν Πόλιν καί νά τόν ἀποδώσῃ εἰς τόν Μωάμεθ Β΄. Ὁ κατακτητής, ὡς πρώτην ἔνδειξιν τῆς εὐνοίας του πρός τόν Σχολάριον, ἀπέδωκεν εἰς αὐτόν τήν ἔρημον καί λεηλατηθεῖσαν Μονήν αὐτοῦ, τοῦ Παντοκράτορος, ἔνθα εἶχε τό Κελ-λίον του, τήν ὁποίαν καί ἐπάνδρωσεν ὁ Σχολάριος μέ ὅσους ἠδυνήθη νά εὕρῃ παλαιούς συμμοναστάς.

Πρός ἐκλογήν νέου Πατριάρχου μετά τήν ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως προσεκλήθησαν εἰς Σύνοδον πολλοί Ἐπίσκοποι ἐξ Ἀσίας καί Εὐρώ-πης, οἵτινες ἐξέλεξαν "τῶν περί ταῦτα νόμων" τηρηθέντων διά κανο-νικῶν ψήφων τόν Σχολάριον, ὡς Γεννάδιον Β΄.

Ὁ Σχολάριος λέγει, ὅτι ἠρνεῖτο ἐπί πολύ νά δεχθῇ τά βάρη τοῦ νέου ἀξιώματος, διά τό ὁποῖον ἦτο ἀπροετοίμαστος καί λόγῳ τῆς προηγηθείσης αἰχμαλωσίας του, διό καί ἐθεώρει τόν ἑαυτόν του κω-λυόμενον. Ἀμέσως ὅμως τοῦ ἀπεδόθη καί ἐγγράφως ἡ ἐλευθερία, καί οὕτως ἀνῆλθεν εἰς τόν Οἰκουμενικόν θρόνον. 

Ὁ χρονογράφος ἐκείνων τῶν χρόνων Γεώργιος Φραντζῆς ἀφη-γεῖται ὅτι ὁ Μωάμεθ Β΄, "οὕτω καί αὐτός θέλων ποιῆσαι ὡς βασιλεύς τῆς πόλεως, καθώς ἐποίουν καί οἱ χριστιανοί βασιλεῖς", ἐκάλεσεν εἰς συνέντευξιν καί εἰς ἄριστον τόν ἐκλεγέντα Πατριάρχην Γεννάδιον τόν Σχολάριον, ἐδέξατο μετά μεγίστων τιμῶν, ἐνεχείρισε πολύτιμον δικανίκιον [ἤτοι μακράν ῥάβδον φέρουσαν ἄνωθεν χρυσοῦν μῆλον, καί ἐπίσης ἐπίχρυσον ἀργυροῦν ἐπιστήθιον Σταυρόν, διότι εἶχε χαθῆ ὁ ἀρχικός] "καί κατῆλθε μετά τοῦ πατριάρχου ἕως κάτωθεν τῆς αὐλῆς, θέλοντος καί μή θέλοντος τοῦ πατριάρχου, καί τόν ἵππον ηὐτρεπισμένον ἔχων ἀνεβίβασεν αὐτόν", ἐν τούτῳ εὐγενέστερον καί ὄντως βασιλικώτερον τῶν βυζαντινῶν αὐτοῦ προκατόχων δεικνύμε-ος· διέταξε δέ ὅπως συνοδεύσουν τόν Σχολάριον ἄχρι τοῦ Πατριαρ-χείου πάντες οἱ ἄρχοντες τῆς αὐλῆς.

Ἡ διαβεβαίωσις τοῦ πανισχύρου ἑλληνομαθοῦς σουλτάνου εἰς τόν πρῶτον Πατριάρχην μετά τήν ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως, διεσώθη ὡς "λόγος τιμῆς" καί "συνθήκη" μέ τόν "λαόν τοῦ Μεσσίου". Τοῦ εἶπε: "Πατριάρχευε ἐπ' εὐτυχίᾳ καί ἔχε καί τήν φιλίαν ἡμῶν, ἐν οἷς θέλεις, ἔχων πάντα τά σά προνόμια, ὡς καί οἱ πρό σοῦ πατριάρχαι εἶχον" (βλ. Μυστακίδη Β., Ἐπί τῇ Ἁλώσει, τά μετά τήν Ἅλωσιν, τό Ἑλληνικόν Ἔθνος καί τά Πατριαρχεῖα, Κπολι 1920, σελ. 13).

Ὁ Πορθητής ἔδωκε καί προνόμια, τά ὁποῖα περιελάμβανον: α) τό ἀνεξέλεγκτον τῆς ἐκκλησιαστικῆς διοικήσεώς του, β) τό ἀφορο-λόγητον τῶν εἰσοδημάτων τῆς Ἐκκλησίας του καί γ) τό ἀδιάσειστον τοῦ θρόνου του ἀπό τήν ΚΠολιν εἰς τόν αἰῶνα. Ἐπίσης, ἀνενέωσε καί κατωχύρωσε τά αὐτοκτρατορικά προνόμια τῆς Ἁγιορειτικῆς Πολι-τείας, ὡς κανονικοῦ ἐδάφους τῆς δικαιοδοσίας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πα-τριάρχου (πρβλ.Πανώτη Ἀριστείδη Γ., Τό Συνοδικόν τῆς ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησί-ας, Ἀθήνα 2008, σελ. 354). 

Ἡ ἀνάῤῥησις τοῦ Σχολαρίου ἔλαβε χώραν εἰς τόν μεγαλοπρεπῆ Ἱ. Ναόν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων τήν 6 Ἰανουαρίου 1454, ὅτε ὁ σουλ-τᾶνος ἐγκατέλειψε τήν Ἀδριανούπολιν καί ἐπέστρεψεν εἰς τήν ΚΠο-λιν. Νά σημειωθῇ, ὅτι εἰς τούς "Πατριαρχικούς Πίνακας" ἀναφέρεται, ὅτι ἐπατριάρχευσεν ἀπό τοῦ ἔαρος τοῦ 1454. Ὁ νέος Πατριάρχης ἐζή-τησεν ὅμως καί μετεκινήθη ἀπό τόν Ἱ. Ναόν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων εἰς τήν Ἱ. Μονήν Παμμακαρίστου τῆς συνοικίας Φαναρίου, διότι ἡ περιοχή τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων εἶχεν ἐπικοισθῆ ὑπό τῶν Τούρκων.

Ὅπως ὁ ἴδιος βεβαιοῖ, ἀπό τῶν πρώτων ἡμερῶν εὑρέθη ἀντιμέ-τωπος μεγίστων καί πολυπλόκων ζητημάτων, ἄνευ συμβούλων καί συνεργατῶν (Ἅπαντα, IV, 225). Ἐπί πλέον, παρά τόν ὄλεθρον, ἐξηκο-λούθουν αἱ θρησκευτικαί διαιρέσεις, ἐπολλαπλασιάζοντο καί οἱ καθ' ἡμέραν ἀποθρασυνόμενοι ἀπαιτηταί ἐκκλησιαστικῶν ἀξιωμάτων, ἐπειδή δῆθεν συνετέλεσαν εἰς τήν προαγωγήν του εἰς Πατριάρχην. Μάλιστα πολλοί ἐκ τῶν ἀνωτέρω, μή λαμβάνοντες τά αἰτούμενα, ἠ-σπάζοντο τόν ἰσλαμισμόν ἤ ἠπείλουν νά πράξουν τοῦτο. Εἰς γενικάς γραμμάς ὑπῆρχε τῷ καιρῷ ἐκείνῳ μία κατάπτωσις συνειδήσεων.

Γεγονός εἶναι, ὅτι ἀπό τῶν πρώτων ἡμερῶν ἐφάνη ὅτι ὁ στέφα-νος τοῦ θρόνου δέν ἦτο ἐξ ἀνθέων, ἀλλ' ἐξ ἀκανθῶν· ἡ δέ περί τόν Πατριάρχην ἀτμόσφαιρα ἀπέβαινεν ὀλίγον κατ' ὀλίγον βαρυτέρα καί ἀποπνικτικωτέρα, μέ ἀποτέλεσμα νά κινδυνεύῃ καί ἡ ἰδία ἡ ζωή του (Ἅπαντα, IV, 228 καί 265).

Εἰς μάτην ἐκήρυττεν, ὅτι ἡ σωτηρία τοῦ Γένους δύναται νά ἐπι-τευχθῇ μόνον διά τῆς εὐλαβοῦς ὑποταγῆς πρός τήν Ἐκκλησίαν (Ἅ-παντα, IV, 232). Αἱ πανταχόθεν πικρίαι, ἡ στομαχική ἀσθένεια, ἐκ τῆς ὁποίας ἔπασχεν ἀπό μακροῦ, αἱ συχναί λιποθυμίαι κ.ἄ., ἐκλόνησαν πλέον τήν δύναμιν τοῦ ἀκάμπτου ἀνδρός, διό καί ἀπεφάσισε νά ἀπο-χωρήσῃ τοῦ θρόνου. Εἰς τό ἄκουσμα τοῦτο ὁ σουλτᾶνος ἀντέστη καί ὥρισε προθεσμίας ἑνός ἤ δύο μηνῶν ἵνα σκεφθῇ καί ἀποφασίσῃ ὁρι-στικῶς (Ἅπαντα, IV, 229 καί 232). 

Ὁ μαθητής τοῦ Σχολαρίου Θεόδωρος Ἀγαλλιανός, ἀναφέρει ὅτι τό ἔργον τοῦ Σχολαρίου προεκάλεσεν ἀντιδράσεις θρησκευτικῶν πουριτανῶν, διότι ἐχρησιμοποίησε τήν ἐκκλησιαστικήν οἰκονομίαν διά νά ἐπικυρώσῃ ἤ ἀκυρώσῃ γάμους αἰχμαλωτισθέντων χριστιανῶν κατά τήν ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως, τούς ὁποίους εἶχον συνάψει κατά τήν διάρκειαν τῆς αἰχμαλωσίας των. Ἰδιαιτέρως ἐπεκρίθη, ἐπειδή ἐπέτρε-ψε γάμους 12ετῶν νέων, ἀνηλίκων κατά τόν νόμον· ὅμως τοῦτο τό ἔ-καμε  διά τήν προστασίαν τῶν νέων ἐκ τῆς ἁρπαγῆς τῶν Τούρκων καί τῆς ἐντάξεώς των εἰς τό σῶμα τῶν γενιτσάρων ὡς μωαμεθανῶν πλέον (πρβλ.Ράνσιμαν Στῆβεν, Ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία ἐν αἰχμαλωσίᾳ, Β΄ τόμ., ἐκδ. Μπεργαδῆ, Ἀθήνα 1979, σελ. 364-365).

Ἡ Πατριαρχία τοῦ Γενναδίου παρετάθη μέχρι τοῦ Μαΐου τοῦ 1456, ὅτε συκοφαντηθείς ὑπό φαυλοβίου γυναικός, παρῃτήσατο τήν Πατριαρχικήν ἀξίαν καί ἀνεχώρησεν εἰς Ἅγιον Ὄρος, ἔνθα καί ἀφί-χθη ἐνταῦθα κατά τάς ἀρχάς Μαΐου, διότι τήν 12 Μαΐου 1456 ἀναφέ-ρεται ὅτι, "ἐπεσκέφθη τό Βατοπαίδιον ὁ πατριάρχης Γεννάδιος τό ἑσπέρας τοῦ σαββάτου τῆς Πεντηκοστῆς", διαμείνας ἐν αὐτῇ καί μέχρι τοῦ Σεπτεμβρίου (βλ. ΤΚΗ΄ χειρ χαρτ. τεῦχ. τοῦ τμήματος τῶν ἱεροτελε-στικῶν τῆς Ἱ. Μ. Βατοπαιδίου)· καί τόν ὑπ' ἀριθ. 1223 κώδικα (Ψαλτήριον 14ου αἰ.), Ε. φ. 307 β: "+ Ἐν τῷ ͵ςϡξδ΄ ἰνδ. δ΄ μηνί μαΐῳ ιβ΄ [1456] ἦλθ(εν) ὁ πα-ναγιώτ(α)τ(ος) ἡμ(ῶν) δεσπότ(ης) καί πρώ (ην) π(ατ)ρι/ άρχης κύρ Γεννά-δι(ος) ἐν τῆ καθ' ἱμᾶς ἱερᾶ καί θεία μονῆ τοῦ Βατοπεδίου ἡμέ ρ(α) σαββάτῳ, ἐν ἑσπέρα τῆς/ἁγίας πεντηκοστῆς" (Καδᾶ Σωτ. Ν., Τά Σημειώμα τα τῶν χειρο-γράφων τῆς Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2000, σελ. 222).

Οὕτω, μετά Πατριαρχίαν ἑνός ἔτους ὁ Σχολάριος ἀπεχώρησεν ἐκ τοῦ θρόνου καί ἀπῆλθεν ἐν ἐν τῇ Ἱ. Μονῇ Βατοπαιδίου Ἁγίου Ὄ-ρους Ἄθω. Ἀλλ' ἐνταῦθα ἔπληξεν αὐτόν ἄλλη οἰκογενειακή συμφορά μέ τόν θάνατον τοῦ πεφιλημένου ἀνεψιοῦ του Θεοδώρου Σοφιανοῦ, τοῦ ὁποίου ὁ Γεννάδιος ἐξεθείασε καί ἐξύμνησε τά ποικίλα χαρίσμα-τα διά συγκινητικωτάτου ἐπικηδείου λόγου τόν Αὔγουστον τοῦ 1456.

Εἰς ὅ,τι ἀφορᾷ τάς σχέσεις τοῦ Σχολαρίου μετά τῆς Ἱ. Μονῆς Βατοπαιδίου, ἔχομεν τά ἑξῆς: Εἰς τήν Σύνοδον τῆς Φεῤῥάρας, ὡς μέ-λος τῆς Ἁγιορειτικῆς Ἐπιτροπῆς παρέστη καί ὁ Προηγούμενος Ὅσι-ος Γεννάδιος ὁ Βατοπαιδινός, ὁ ἐπιλεγόμενος Καρδαμῆς, φημιζόμε-νος ἐπί κατά κόσμον μορφώσει καί ἀρετῇ. Ὁ Ὅσιος Γεννάδιος Βατο-παιδινός ἠξιώθη μετά τῶν μαθητῶν του Ἀγαπίου καί Νικοδήμου νά ἴδῃ τό θαῦμα τῆς Παναγίας Ἐλαιοβρυτίσσης. Ὁ ῥηθείς Ὅσιος εἶχε πνευματικήν φιλίαν μετά τοῦ Ἐπισκόπου Ἐφέσου Ἁγίου Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ· ὅστις ὅταν ἀνεχώρησεν ἐκ ΚΠόλεως, ὥρισεν ὡς τόπον διαμονῆς του τήν Ἱ. Μονήν Βατοπαιδίου, λόγῳ τῆς πνευματικῆς ταύ-της σχέσεως. Ὅμως καθ' ὁδόν συνελήφθη ὑπό τῶν αὐτοκρατορικῶν στρατευμάτων (ὡς ἀνθενωτικός) καί ὡδηγήθη ἐξόριστος εἰς τήν Λῆ-μνον. Ὁ Ὅσιος Γεννάδιος Βατοπαιδινός ἦτο καί συνυποψήφιος διά τήν ἐκλογήν Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου μετά τόν θάνατον τοῦ Πα-τριάρχου Ἰωσήφ (†1439), ὅμως ἀπεῤῥίφθη ὑπό τοῦ αὐτοκράτορος ἡ ὑποψηφιότης του, καθότι ἦτο καί οὗτος ἀνθενωτικός καί προετιμήθη ὁ ἀπό Κυζίκου Μητροφάνης. Ὁ Γεννάδιος Σχολάριος, γνωρίζων ἐκ τοῦ σύνεγγυς καί εὐλαβούμενος τόν Ὅσιον Γεννάδιον Βατοπαιδινόν, ἐζήτησε καί ἔλαβε κατά τήν εἰς Μοναχόν κουράν του τό ὄνομά του. Ἕνεκεν τῆς σχέσεως ταύτης, μετά τήν παραίτησίν του ἀπό τόν Οἰ-κουμενικόν θρόνον ἐπέλεξε καί ὡς τόπον διαμονῆς τήν Ἱ. Μονήν Βα-τοπαιδίου, ὅπως καί ὁ ἀνεψιός του Θεόδωρος Σοφιανός (αἱ ἀνωτέρω σημαντικαί πληροφορίαι, μοί ἐδόθησαν τό θέρος τοῦ 2015 ὑπό τοῦ νεωτέρου Γέροντος Ἰωσήφ Βατοπαιδινοῦ).

Μετά βραχεῖαν ἐν Ἄθῳ διαμονήν ὁ Σχολάριος ἀπεσύρθη εἰς τήν παρά τάς Σέῤῥας ἤ Φεῤῥάς, Ἱ. Μονήν τοῦ Τιμίου Προδρόμου, τήν λε-γομένην τοῦ Μενοικέως. Ἐνταῦθα κατέγινεν εἰς τήν πλήρη ἀνασκευ-ήν τῶν ἰδεῶν τοῦ Πλήθωνος καί δή τοῦ περί "Νόμων" συγγράμματός του, τό ὁποῖον ὡς Πατριάρχης διέταξε νά ῥιφθῇ ἐπί τῆς πυρᾶς, καί νά ἐξαφανισθοῦν πάντα τά τυχόν ὑπάρχοντα ἀντίγραφα αὐτοῦ.

Ἐκ τῶν συγγραμμάτων τοῦ Σχολαρίου φαίνεται, ὅτι οὗτος ἐπα-τριάρχευσε διά δευτέραν καί τρίτην μάλιστα φοράν. Μόνον ὅτι δέν τυγχάνει γνωστόν τό ἀκριβές ἔτος τῶν τελευταίων τούτων ἀνακλήσε-ών του ἐπί τοῦ Πατριαρχικοῦ θρόνου. Πάντως, συμφώνως μέ μίαν ἐπιστολήν του πρός τόν Θεόδωρον Βρανᾶν τοῦ ἔτους 1464, ἀποστα-λείσης ἐκ τῆς Ἱ. Μονῆς τοῦ Τιμίου Προδρόμου, πληροφορούμεθα περί μιᾶς "καινοτομίας", πολλούς ἐγκυμονούσης καθώς λέγει κινδύνους διά τό μέλλον τῆς Ἐκκλησίας (Ἅπαντα, IV, 265). Προφανῶς, ἡ ἀνωτέρω καινοτομία ἀναφέρεται εἰς τό ἐπεισόδιον τοῦ Γεωργίου Ἀμιρούζη, γνωστοῦ διά τό φιλότουρκον παρελθόν του κατά τήν ἅλωσιν τοῦ Πόντου, ὅστις διά νά νυμφευθῇ τήν χήραν τοῦ Νερίου Accia juoli, ἔπεισε τόν σουλτᾶνον νά ἀπομακρύνῃ ἐκ τοῦ θρόνου τόν Πατριάρ-χην Ἰωάσαφ Α΄ τόν Κόκκαν, τόν μή ἐγκρίνοντα τόν γάμον τοῦτον.

Συμφώνως μέ τά κατ' ἔτος ἐκδοθέντα Ἡμερολόγια τοῦ Οἰκου-μενικοῦ Πατριαρχείου, σημειοῦται ὅτι ἡ δευτέρα Πατριαρχεία τοῦ Γενναδίου Β΄, πιθανῶς ἦτο ἐνιαυσία καί ἤρχισεν ἀπό τό θέρος τοῦ 1462· ἡ δέ τρίτη, πιθανῶς ἦτο ὀλιγόμηνος καί ἤρχισεν ἀπό τόν Αὔ-γουστον τοῦ 1464. Πάντως, μετά τήν τρίτην Πατριαρχίαν ὁ Γεννάδι-ος ἐπέστρεψεν ὁριστικῶς πλέον εἰς τήν ἀγαπητήν Μονήν του, ἐπί τοῦ ὄρους Μενοικέως, ὑπό τήν προστασίαν τῆς ἐγκατασταθείσης εἰς τάς Σέῤῥας ἀρχοντίσσης Μάρας ἤ Μάρως, Σερβίδος χήρας τοῦ σουλτά-νου Μουράτ Β΄ καί μητρυιᾶς τοῦ Πορθητοῦ-Μωάμεθ Β΄. Ἐκεῖ ἀφιε-ρώθη ἐξ ὁλοκλήρου εἰς τήν σύνταξιν τῶν ὡραιοτέρων λόγων καί θεο-λογικῶν του ἔργων μέχρι τέλους. Εἰς τήν Μονήν ταύτην ἔζησεν ἐπί 13 περίπου ἔτη.

Τά συγγράμματα τοῦ Σχολαρίου, συμφώνως μέ τήν πρώτην ἐν Παρισίοις ἔκδοσιν (1928-1936), ἀλλά καί μέ τήν ἐν Ἀθήναις πανομοι-ότυπον ἀνατύπωσιν (2010-2014), διαχωρίζονται ὡς ἑξῆς:

Α΄ τόμ. Ῥητορικά· Β΄ τόμ. Δογματικά καί Πολεμικά κατά Λατί-νων· Γ΄ τόμ. (συνέχεια) Πολεμικά κατά Λατίνων· Δ΄ τόμ. Πολεμικά κατά Γεμιστοῦ Πλήθωνος· Ε΄ τόμ. Μεταφράσεις καί Σχόλια· ΣΤ΄ τόμ. (συνέ-χεια) Μεταφράσεις καί Σχόλια Θωμᾶ τοῦ Ἀκινάτου· Ζ΄ τόμ. Σχόλια εἰς τά ἔργα τοῦ Ἀριστοτέλους· Η΄ τόμ. Φιλοσοφικά ἔργα καί Μετα-φράσεις, ὅπως ἡ Γραμματική αὐτοῦ καί Σύμμεικτα.

Ἔκτινος σημειώματος τοῦ ὑπ' ἀριθ. 1289 Παρισινινοῦ κώδικος, πληροφορούμεθα ὅτι ὁ Σχολάριος ἔζῃ εἰσέτι τό 1472. Καθώς φαίνε-ται, ἐκοιμήθη ἑβδομηκοντούτης περίπου καί ἐτάφη πλησίον τοῦ κτή-τορος Ἰωαννικίου-Ἰωάννου εἰς τό μεσαῖον τμῆμα τοῦ Καθολικοῦ τῆς Μονῆς. Τόν Μάϊον τοῦ 1854 ὁ Πατριάρχης Ἄνθιμος ΣΤ΄ ὁ Κουτα-λιανός διέταξε τήν ἀνακομιδήν αὐτοῦ καί τήν ταφήν του εἰς τόν ἐσω-νάρθηκα τοῦ Μεσονυκτικοῦ τοῦ Καθολικοῦ, κατά τό δεξιόν μέρος. (σήμερον τά ἱερά λείψανα αὐτοῦ εὑρίσκονται ἐναποτεθημένα εἰς εἰδικόν κιβώτιον). Ἐπί τοῦ νέου τάφου ἐγράφη τό ἀκόλουθον ἐπίγραμμα:

"Τάφος Γενναδίου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως τοῦ Σχο-λαρίου τοῦ πρώτου μετά τήν ἅλωσιν αὐτῆς. Ἐγένετο ἡ ἀνακομιδή τῶν λειψάνων αὐτοῦ ἐπί ἔτους 1854, Μαΐου 7, ἐπί πατριαρχίας τοῦ κλεινοῦ Ἀνθίμου Κουταλιανοῦ, ἐπί μητροπολίτου Σερρῶν κυρίου Ἰακώβου Πατμίου καί ἡγουμενίας τοῦ κυρίου Ἀνθίμου ἱερομονάχου Σερραίου καί Θεοδοσίου Δικαίου" (βλ.Παπαγεωργίου Π., ἐν Byzant. Zei-tschr., 3[1884], 314/6).

Εἰς τόν τάφον τοῦ Γενναδίου ἐστάλη ἀπό τόν Πατριάρχην Ἄν-θιμον ἐπίγραμμα τοῦ ποιητοῦ Ἠλιού Τανταλίδου, σῳζόμενον μέχρι σήμερον ἐπί μαρμαρίνης πλακός εἰς ἀρχαΐζουσαν γλῶσσαν:



"ΗΔΕ ΜΕΝ Η ΠΡΟΔΡΟΜΟΙΟ ΜΟΝΗ ΤΗΝ ΚΟΣΜΟΣ ΑΕΙΔΕΙ

Η ΠΟΛΙΗ ΜΗΤΗΡ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΖΑΘΕΩΝ.

ΗΔΕ ΔΕ ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΩ ΤΟΥ ΚΛΕΟΣ ΕΥΡΥ

ΝΕΚΡΟΔΟΧΟΣ ΛΑΡΝΑΞ ΑΘΑΝΑΤΟΥ ΦΘΙΜΕΝΟΥ.

Ω ΔΕΙΛΑΙ ΓΕΝΕΑΙ ΒΡΟΤΩΝ ΤΩΝ ΧΡΟΝΙΗ ΤΕ ΚΑΚΩΣΙΣ

ΚΑΙ ΜΟΙΡΗ ΣΤΥΓΕΡΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΠΡΟΤΕΡΩΝ,

ΒΙΑΙΟΝ ΚΑΙ ΜΟΓΙΣ ΕΥΡΑΤΟ ΧΟΥΝ,ΟΣ ΠΑΣΑΝ ΕΠΗΛΘΕ

ΓΗΝ ΑΡΕΤΗ, ΣΟΦΙΗ, ΕΥΣΕΒΙΗ, ΚΑΜΑΤΟΙΣ.

ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΩΣ ΕΝΘΕΝΔΕ ΜΑΚΑΡ ΝΕΚΡΟΣ ΤΕΤΡΑΑΙΩΝ

ΑΝΤΙΒΙΟΥΣ ΑΓΧΕΙ ΡΩΝΝΥΣΙ Δ᾿ ΕΜΦΥΛΙΟΥΣ.

ΕΣΤΑΛΗ ΤΟ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑ ΠΑΡΑ ΤΗΣ ΤΟΥ

ΧΡ. ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ".



Ἤτοι: Τοῦτο εἶναι τό Μοναστήριον τοῦ Προδρόμου, τό ὁποῖ-ον ὅλος ὁ κόσμος τό ἐξυμνεῖ, ἡ παλαιά μήτηρ τῶν θείων Μακεδό-νων. Καί αὕτη εἶναι ἡ σαρκοφάγος τοῦ Πατριάρχου Γενναδίου μέ τήν μεγάλην δόξαν, τήν ὁποίαν, ἄν καί ἀπέθανεν, ἀθάνατος ἔχει μείνει. Ὤ πεφοβισμέναι ἀνθρώπιναι γενεαί καί παντοτινή κακία καί φρικτή μοῖρα ἐκείνων οἵτινες ἔπαυσαν νά εἶναι ἀληθινοί χρι-στιανοί. Ἄς εὕρῃ μέ κόπον ὀλίγον χῶμα, αὐτός ὁποῦ ἐγύρισεν εἰς ὅλην τήν γῆν, μέ ἀρετήν, μέ φρόνησιν, μέ εὐσέβειαν καί μόχθον. Μά καί ἀπό τοῦτο τό μέρος, ἔνθα εὑρίσκεται ἀποθαμένος ἐπί τέσσαρας αἰῶνας, στενοχωρεῖται δι' ὅσους ζοῦν ἀντιχριστιανικῶς καί παραστέκεται εἰς αὐτούς τούς Μοναχούς" (πρβλ. Παπακυριάκου Κυριάκου, Ἱστορία τοῦ Νομοῦ Σερρῶν ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τῆς Ἀπελευθερώσεώς του τό 1912-1913, σελ. 427-433).

Ἡ Σύνοδος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ΚΠόλεως τό 1484 ἀνεγνώρισε τόν Σχολάριον ὡς Ἅγιον· ἐκεῖνος δέ πρότερον εἶχεν ἀνα-γνωρίσει τήν μνήμην τοῦ Διδασκάλου του Ἁγίου Μάρκου τοῦ Εὐγε-νικοῦ (βλ. Σταυρίδη Βασ., Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον, Θ.Η.Ε., 9ος τόμ., Ἀθῆ-ναι 1966, στ. 800). 

Παρ' ὅτι ἡ ἁγιολογική μνήμη τοῦ Γενναδίου Σχολαρίου ἠτόνη-σε σύν τῷ χρόνῳ, ἀναμφισβητήτως ὅμως οὗτος ἀνήκει εἰς τήν κατηγο-ρίαν τῶν μεγάλων ἱστορικῶν μορφῶν τῆς Οἰκουμένης, τοῦ ὁποίου τό ἔργον ὑπ' ἄλλων μέν παρεξηγήθη, ὑπ' ἄλλων δέ ἐξετιμήθη δεόντως. Ὁμολογουμένως, ὁ πρῶτος μετά τήν ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως Οἰκουμε-νικός Πατριάρχης ἀνήκει εἰς τούς προνομιούχους διανοουμένους, οἵ-τινες ἔζησαν κατά τά δύσκολα ἔτη τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους. Νά ἔχω-μεν τήν εὐχήν του, καί ἄς πρεσβεύῃ ὑπέρ ἡμῶν πρός Κύριον. Ἀμήν !

Βιβλιογραφία:

" Ἅγιος Νεκτάριος", ἐκδ. " Ὀρθοδόξου Κυψέλης", τεῦχ. τρίτον, Θεσσαλονίκη 1981.

Γεδεών Μανουήλ Ἰ., Πατριαρχικοί Πίνακες, Σύλλογος πρός διάδοσιν ὠφελίμων   Βιβλίων ἔκδ. δευτέρα, Ἀθῆναι 1996.

Ἀρχεῖον Ἱ. Μονῆς Βατοπαιδίου.

Ἡμερολόγια Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου (ἐτήσια).

Καδᾶ Σωτ. Ν., Τά Σημειώματα τῶν χειρογράφων τῆς Ἱερᾶς Μεγίστης Μονῆς Βα- τοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2000.

Καλλιστράτου Λαυριώτου (Προηγουμένου), Προσκυνητάριον τῆς ἐν Ἄθῳ Ἱερᾶς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας τοῦ Ὁσίου Ἀθανασίου, Ἀθῆναι 1972.

Μεταβυζαντινά Κείμενα (Μ.Κ.), Κέντρον Πατερικῶν Ἐκδόσεων (ΚΕ.Π.Ε.). τόμ. 1-8, Ἀθῆναι 2010-2014.

Μυστακίδη Β., Ἐπί τῇ Ἁλώσει, τά μετά τήν Ἅλωσιν, τό Ἑλληνικόν Ἔθνος καί τά Πατριαρχεῖα, ΚΠολις 1920.

Μπόνη Κωνστ., Γεννάδιος Β΄  Σχολάριος, Θ.Η.Ε., 4ος τόμ., Ἀθῆναι 1964.

Πανώτη Ἀριστείδη Γ., Τό Συνοδικόν τῆς ἐν Ἑλλάδι Ἐκκλησίας, Ἀθήνα 2008.

Παπαγεωργίου Π., ἐν Byzant. Zeitschr., 3[1884], 314/6.

Παπακυριάκου Κυριάκου, Ἱστορία τοῦ Νομοῦ Σερρῶν ἀπό ἀρχαιοτάτων χρό- νων μέχρι τῆς Ἀπελευθερώσεώς του τό 1912-1913.

Ράνσιμαν Στῆβεν, Ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία ἐν αἰχμαλωσίᾳ, Β΄ τόμ., ἐκδ. Μπεργαδῆ, Ἀθήνα 1979.

Σμυρνάκη Γερασίμου, Τό Ἅγιον Ὄρος, ἐκδ. "Πανέληνος", Καρυές Ἁγίου Ὄρους 1988, σελ. 109.

Σταυρίδη Βασ., Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον, Θ.Η.Ε., 9ος τόμ., Ἀθῆναι 1966, στ. 800.

Τά Μοναστήρια τοῦ Ἑλληνισμοῦ, τόμ. Α΄, ἐκδ. " Ἰχνηλάτης", Πειραιάς 2003.

--------------

*Σημ.: Εἰς τήν Βιβλιοθήκην τῆς Ἱ. Μονῆς Βατοπαιδίου ὑπάρ-χουν ἐκ μεταγραφῆς καί εἰς ψηφιακήν μορφήν τά ὅσα ἐκ τῶν ἔρ-γων τοῦ Γενναδίου Σχολαρίου ἔχουν διασωθῆ (βλ. τά ὑπ' ἀριθ. 57, 291, 148, 513, 653, 778, 996, 1223 χειρόγραφα). Ἐπίσης, εἰς τήν Ἱ. Μονήν Μεγίστης Λαύρας ὑπάρχει εἷς χαρτῷος κῶδιξ τοῦ 15ου αἰ., ὀνομαζόμενος "Κουβαρᾶς", τόν ὁποῖον ἔχει γράψει ὁ Γεννάδιος Σχολάριος. Ἔχει ὑπέρ τά 800 φύλλα καί εἰς τήν ἀρχήν διακρίνε-ται ἡ ἐπιγραφή: "Πατρ. Γεννάδιος Σχολάριος").