ΚΕΡΤΕΖΗ: Οι απαρχές του Βουραϊκού και τα δεκάδες γεφύρια στην Κέρτεζη

Οι απαρχές του Βουραϊκού και τα δεκάδες γεφύρια στην Κέρτεζη - Μέρος 2 Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα* Συνέχεια από το Μέρος Ι   [Οι...

Οι απαρχές του Βουραϊκού και τα δεκάδες γεφύρια στην Κέρτεζη - Μέρος 2
Του Παναγιώτη Α. Μπούρδαλα*

Συνέχεια από το Μέρος Ι  

[Οι πηγές, οι βρύσες και οι γεωτρήσεις ύδρευσης της Κέρτεζης]

Ι. Εισαγωγικά

Ο Βουραϊκός ποταμός έχει κατεύθυνυνση προς το βορρά και εκβάλλει δυτικά του Διακοπτού, στα βορειανατολικά του Νομού Αχαΐας. Ένα χιλιόμετρο νότια της εκβολής συναντιέται με τον ξακουστό Οδοντωτό (σιδηρόδρομο) και έκτοτε η πορεία τους είναι παράλληλη και πλεκόμενη μέχρι την στάση του χωριού Κερπινής. Από τη στάση στα Νιάματα μάλιστα, και μέχρι την Ζαχλωρού, η παρέα τους σημαδεύεται και από το περίφημο Φαράγγι με τις παλιές μεταλλικές σιδηροδρομικές γέφυρες και τα τούνελ που άνοιξαν με φουρνέλα και εργατικά χέρια στο τέλος του 19ου αι..

Ο Οδοντωτός σταματά στα βόρεια Καλάβρυτα, αλλά η βορειότερη κοίτη του Βουραϊκού δεν έχει εκεί την απαρχή της. Συνεχίζει νότια του Σκεπαστού (Βυσωκά) σε μια πορεία έξι περίπου ακόμα χιλιομέτρων στον βυσωκιώτικο κάμπο, μέχρι τα σύνορα του μικρόκαμπου των Κραστικών, βόρειά τους, και συναντιέται με τον βορειανατολικό της Κέρτεζης, στις «Καμάρες».

Η κύρια κοίτη του, ένα χιλιόμετρο μετά στον «Πόρο» νότια από τα «Ρεμπίσια», θα δεχτεί τα χειμωνιάτικα –μόνο- νερά του παραπόταμου που τα μαζεύει από Λαγοβούνι, Κάνδαλο και Πριόλιθο (Συρμπάνι).

Η διασταύρωση του κερτεζίτικου Βουραϊκού με τον λαγοβουνιώτικο παραπόταμο. Παρατηρούμε ότι νερά έρχονται από την Κέρτεζη, ενώ λίγα απ’ αυτά μπαίνουν και στον παραπόταμο. Και αυτό γίνεται κάθε χρόνο τους καλοκαιρινούς μήνες. Φόντο από την ξυλογέφυρα στον κερτεζίτικο Βουραϊκό (30-07-2016).

Το Καλοκαίρι και φυσικά ολοχρονίς ο Βουραϊκός δεν στερεύει, γιατί ευτυχώς για το Φαράγγι τα νερά της Κέρτεζης από την πηγή «Μπούρμπουλα», από το «Μάτι» και εν γένει τις «Αρκίτες» μέσα από μισοθαμένες «γράνες» και τα αδέσμευτα νερά από το ιστορικό «Κιόσι» του δίνουν την υγρή ζωή.

Στον δυτικό «Πόρο», και στο τέλος του «Κάκαβου», το ποτάμι στρίβει τεθλασμένα προς τα δυτικά και κατόπιν διασχίζει όλο τον κεντρικό κάμπο της Κέρτεζης. Θα περάσει κοντά στα τρία χιλιόμετρα βόρεια του Καλλιφωνίου (Σαββανοί) και θα δημιουργηθεί πλούσιος σε νερά μέσα στον οικισμό της Κέρτεζης.

Ούτε ο σαββανίτικος παραπόταμος στη θέση «Κρεμυδαριό» και νοτιοανατολικά στα «Πλατανάκια» δεν προσφέρει νερά τους καλοκαιρινούς μήνες (02-082016).

Τα νερά αυτά διασχίζουν το νότο της Κωμόπολης, περνούν από το «Κομμένο Ποτάμι» και της «Κόντη Βρύσης» και φτάνουν, παρά τις απώλειες από ενδιάμεσες καλοκαιρινές δεσμεύσεις, στην Κάτω Παναγιά. Εκεί στα σύνορα με τους δυτικούς «Χαλιάδες» δεσμεύονται και τα εναπομείναντα πλέον, αφοή η δέση στη «Σενά» δεν λειτουργεί εδώ και μια εικοσαετία περίπου.

Ο  Βουραϊκός τα μέσα Ιούλη 2016 στην περιοχή «Κομένο Ποτάμι». Διακρίνεται μέρος του μεγάλου πλατανίσιου οικοσυστήματος που τον χαρακτηρίζει μέχρι τους «Χαλιάδες».

Εκεί, στην κέντρο του «Υ», που σχηματίζει η Κωμόπολη, συναντιέται ο νότιος καστανίσιος Καρβελοχείμαρρος με τον ελατίσιο παραπόταμο Λίθο, που φέρνει τα νερά της ιστορικής πηγής και τέως βρύσης του «Σιανού» και ελάχιστα διαφεύγοντα νερά το Καλοκαίρι από τις δεξαμενές στα «Επάνω Αλώνια» της πηγής «Κοζίτσας», της «Κυρά Μαριώς» και της «Νερομάννας».

Όμως τα πολλά νερά τα δέχεται ελάχιστα μέτρα βορειοδυτικά απ’ αυτή τη συνάντηση. Εκεί πέφτουν, και πλέον κυριαρχούν για όλο το έτος, τα πολλά αυλάκια νερού του κερτεζίτικου «Κεφαλόβρυσου», που πηγάζει στους πρόποδες του βουνού «Κοκκινάδι».

Η φωτογραφία (Ιούνιος 2016) δείχνει την συνάντηση του Καρβελοχείμαρρου και του Λίθου στην τομή του ποταμίσιου «Υ», στα «Παλαιά Σφαγεία» της Κέρτεζης.

ΙΙ. Τα νερά του Βουραϊκού τους καλοκαιρινούς μήνες

Ένας ποταμός καταγράφεται και έχει σημασία εάν έχει ρέοντα νερά κυρίως στους δύσκολους καλοκαιρινούς μήνες στην Ελλάδα και όχι μόνο στους χειμερινούς και ανοιξιάτικους που λιώνουν τα χιόνια. Και ο Βουραϊκός  διαθέτει χάριν των πολλών κερτεζίτικων μεγάλων πηγών νερά και το Καλοκαίρι.

Χάρτης που δείχνει την Κωμόπολη της Κέρτεζης εντός του πρώην «Καποδιστριακού Δήμου Καλαβρύτων». Στο χάρτη φαίνεται αφ’ ενός όλη η Γεωγραφία της Κέρτεζης που χρησιμοποιούμε στο άρθρο, όσο και η βασική πηγή του Βουραϊκού, με μπλε χρώμα, που παίρνει τα νερά του Κεφαλόβρυσου και συνεχίζει –να παίρνει- και από την Νερομμάννα.

Μέχρι τα δυτικά «Αλώνια της Κέρτεζης», στην «Κάτω Παναγιά», ο Βουραϊκός κουβαλά καθημερινά τα νερά του «Κεφαλόβρυσου», ακόμα κι αν κάποια απ’ αυτά δεσμεύονται για αρδεύσεις πριν φτάσουν, μαζί με τα νερά της πηγής του «Σιανού». Τα νερά της Νερομάννας δεσμεύονται και ποτίζουν τον Απανόκαμπο τις καθημερινές και τους βόρειους κήπους στο παρελθόν και ολίγους στο παρόν.

Η θέση της δέσης (Αύγουστος 2015) στα «Επάνω Αλώνια» εντός του παραπόταμου Λίθου για πότισμα των βόρειων κήπων τα Σαββατοκύριακα. Διακρίνεται η αρχή του μικρού τσιμενταύλακου που φτάνει μεχρι τα «Μαϊδονέικα» ανατολικά. Η φωτογράφιση έγινε από την βορινή όχθη προς νότο.

Στην περιοχή της «Κόντη Βρύσης» παίρνει και τα νερά της ομώνυμης πηγής. Στα «Αλώνια», ακόμη και στην εποχή μετά τις γεωτρήσεις άρδευσης στο «Γκαλντιρίμι», τα νερά του ποταμού δεσμεύονται και ελάχιστα κυλούν πλέον κατακαλόκαιρα στην κοίτη του ποταμού ανατολικότερα.

Η δέση στους δυτικούς Χαλιάδες. Φτάνουν μέχρις εδώ μέρος των νερών «Κεφαλόβρυσου», «Σιανού» και «Κόντη Βρύσης» (φωτογραφία στις 02-08-2016)

Φαίνεται ξερικός ο ποταμός πλέον στις «Χαλιάδες», παρά τα κάποια διαφεύγοντα στην κοίτη του νερά. Αλλά και στην ένωσή του με τον σαββανίτικο παραπόταμο στο «Κρεμυδαριό», νερά από εκεί δεν παίρνει ποτέ το καλοκαίρι. Έτσι η κοίτη σε «Βαρές», «Λίμνες» και «Κάκαβο», έχει καταπιεί τα έλαχιστα διαφεύγοντα σ’ αυτήν νερά.

Όμως, και ώ του κερτεζίτικου θαύματος, μετά εκεί στον «Πόρο», δηλαδή στο «Πέρασμα» των νερών, ως δύο μικροί παραπόταμοι εισέρχονται στην κοίτη του πρώτα τα λίγα νερά από το «Κιόσι» και τις «Αρκίτες».

Εδώ εισέρχονται τα νερά από Αρκίτες και Κιόσι, ενώ η κύρια κοίτη από την Κωμόπολη της Κέρτεζης φέρνει τα νερά της μέχρι τη δέση στα δυτικα των Χαλιάδων (30-07-2016).

Μετά από 400 περίπου μέτρα καταφτάνουν αρκετά νερά από τις πηγές του «Μπούρμπουλα» και του «Ματιού», στους πρόποδες της κερτεζίτικης «Ντεσμένας», στην περιοχή «Σκαμνιά».

Στην φωτογραφία ο κερτεζίτικος Βουραϊκός, ενώ δέχεται τα νερά από γράνα που τα φέρνει από τον  «Μπούρμπουλα» και το «Μάτι» (30-07-2016). Το οικοσύστημα στις όχθες του εδώ αποτελείται από  Λεύκες, Ιτιές και Βίτσες.

Στην περιοχή τα χρόνια του μεγάλου πληθυσμού τα περισσότερα νερά δεσμεύονταν με δέση στον δυτικό «Πόρο» για να ποτίσουν τα λιβάδια οι κερτεζίτες, αλλά και στον ανατολικό, όπου είχαμε τον ενωμένο ποταμό από λαγοβουνιώτες («Δέση του Λάππα»). Οι δέσεις αυτές τα καλοκαίρια μετατρέπονταν σε άτυπα άρρενα καλυμβητικά θέρετρα, για τα οποία πολλοί έχουν να μεταφέρουν ανέκδοτα σπαρταριστά στιγμιότυπα… Περισσότερα για τις δέσεις σε επόμενο άρθρο για τα συστήματα άρδευσης (μέρος ΙΙΙ).

Μετά τον αναδασμό στον βορειοανατολικό κάμπο και το σταμάτημά του στον νοτιοανατολικό –ίσως λόγω της μείωσης του αγροτικού πληθυσμού στην Κέρτεζη λόγω εξωτερικής και εσωτερικής μετανάστευσης- η περιοχή σταδιακά εγκαταλείφθηκε και ξανάγινε βάλτος και αβαθής λίμνη με υγρόφιλα φυτά,όπου κυρίαρχα είναι τα καλάμια. Την εποχή που καλλιεργείτο (μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1980)  τα νερά στράγγιζαν πολύ καλά στα χαντάκια και τις γράνες και το νερό έφτανε πολύ κρύο στον «Πόρο». Τώρα τα λιμνάζοντα νερά ζεσταίνονται το καλοκαίρι και το βραδάκι φτάνουν χλιαρά!

Στην φωτογραφία η πηγή «Μπούρμπουλας» και στο βάθος  μέρος του επαναδημιουργημένου υγροβιότοπου στις νότιες «Αρκίτες» και τον «Μπούρμπουλα» (31-07-2016).

Στο τέλος του «Πόρου» φτάνει και ο παραπόταμος από Συρμπάνι, Κάνδαλο και Λαγοβούνι, αλλά χωρίς νερά. Έτσι τα κερτζίτικα νερά συνεχίζουν πλέον στον ενωμένο Βουραϊκό (του πρώην Δήμου Καλλιφωνίας) για να ομορφαίνουν το ξακουστό Φαράγγι!

ΙΙΙ. Τα νερά του Βουραϊκού τους υπόλοιπους μήνες

Μετά τις αρδεύσεις του Καλοκαιριού και των αρχών του Φθινοπώρου αποδεσμεύονται σταδιακά τα νερά  της «Νερομάννας» και «Κυρα Μαριώς», του «Κεφαλόβρυσου», της «Κόντη Βρύσης», αλλά και τω σαββανίτικων μεγάλων πηγών του «Άμπουλα» και του «Παγιάννη». Το ποτάμι παντού πλέον κουβαλά το νερό από τα τις απολήξεις του Ερύμανθου. Και στον «Πόρο» συναντά βεβαίως τα μόνιμα νερά από τις πηγές της «Ντεσμένας».

Τα νερά του Βουραϊκού στη γέφυρα που ενώνει «Βαρές» και «Κρεμυδαριό» (Απρίλης 2016)

Οι πρώτες φθινοπωρινές καταιγίδες –και σπάνια κάποιες καλοκαιρινές- φουσκώνουν με ορμητικά νερά την κοίτη του, κι αλλοίμονο σε ό,τι βρεθεί στο διάβα του. Συναντιέται με τον λαγοβουνιώτικο παραπόταμο και από εκεί τα νερά του κυλούν αργά στον κάμπο μέχρι να φτάσουν στο Φαράγγι.

Όταν οι χειμωνιάτικες βροχές αυξηθούν και τα χιόνια είναι πολλά τα νερά του ανεβαίνουν πολύ ψηλά στην κοίτη. Στο παρελθόν, που οι όχθες δεν ήταν ψηλές και παρά τα τεχνικά έργα σε διάφορα σημεία, ξεχυνόταν και πλημύριζε διάφορα σημεία του κάμπου. Χαρακτηριστικές είναι οι περιοχές: α) Το «Κομμένο Ποτάμι» στην περιοχή «Τσιρίκου Μύλος» στα ανατολικά όρια του χωριού. β) Οι «Χαλιάδες» μετά την Παναγιά και νότια από τα Αλώνια, γεμάτοι με ποταμίσια χαλίκια και άρα κατάλληλοι για τα πασίγνωστα κερτεζίτικα φασόλια. γ) Οι «Λίμνες» στο κέντρο του κερτεζίτικου κάμπου, όπου τα νερά του στάθμευαν για πολλούς μήνες συνεπικουρούμενα και από μικρές πηγούλες και άφηναν υλή και χαλίκια. Χαλικώδης είναι πλέον όλη η δυτική περιοχή του «Κάκαβου», μετά τις «Λίμνες».

Οι αγρότες με κίνδυνο της ζωής τους συχνά έδιναν μεγάλες μάχες να τιθασεύσουν συνεργατικά τα νερά του, όταν θύμωνε ο λασπωμένος κερτεζίτικος Βουραϊκός. Στην εποχή μας όμως οι δημοτικές αρχές, με την χρήση των μεγάλων και ισχυρών ειδικών μηχανημάτων, έχουν αφενός ανοίξει την κοίτη και αφετέρου έχουν υψώσει αρκετά τις όχθες, οπότε είναι ελάχιστες οι πιθανότητες πλημμυρών του ποταμού στον κερτεζίτικο κάμπο.

IV. Τα είδη των γεφυρών και η πολιτισμική αξία τους

Γίνεται επομένως φανερό πως το μεγάλο πλήθος γεφυρών ήταν και είναι αναγκαίο. Συγκεκριμένα ο Βουραϊκός τέμνει τόσο την Κωμόπολη της Κέρτεζης, όσο και τον κερτεζίτικο κάμπο, ο ίδιος αλλά και με παραπόταμους και χείμαρρους που καταλήγουν σ’ αυτόν. Έτσι τα πολλά περάσματα εντός και εκτός οικισμού χρειάζονταν γέφυρες.

Τα περάσματα αποτελούνται από τον κεντρικό αμαξιτό δρόμο, από την σαββανίτικη κάθετη απόσχιση στη «Σενά», που κόβει κάθετα τον ποταμό και τον κερτεζίτικο κάμπο, με δεκάδες τέμνοντες αγροτικούς και δασικούς δρόμους εκτός οικισμού και πολλούς δρομίσκους εντός. Επομένως αναπτύχθηκε διαχρονικά πλήθος γεφυρών με διάφορα είδη κατασκευής και μορφής.

Η εξέλιξη της τεχνικής τόσο σε επίπεδο μεταφοράς (από τα ζώα στις άμαξες,  από εκεί στα τρακτέρ και κατόπιν στα βαριά τροχοφόρα), αλλά και σε επίπεδο υλικών κατασκευής, δημιούργησε και εξέλιξε αρκετές γέφυρες σε διαχρονικό επίπεδο.

Στην αρχική τους μορφή είχαμε κυρίως δύο είδη. Στα αγροτικά περάσματα είχαμε τις ξύλινες γέφυρες. Αργότερα και εντός του χωριού κυριάρχησαν οι λαξευτές πέτρινες (κατασκευής 1933-1936), τις οποίες θα δείξουμε σε αντίστοιχα κεφάλαια.

Η εξέλιξη όμως της τεχνικής έφερε την καταστροφή αρκετών ξύλινων γεφυρών στα περισσότερα περάσματα του Βουραϊκού και την αντικατάστασή τους με αμιγείς τσιμεντένιες (οπλισμένο σκυρόδεμα). Εντός του οικισμού είχαμε επί πλέον τσιμεντένια επικάλυψη με οπλισμένο σκυρόδεμα (στις 4 από τις 5), διατηρώντας ευτυχώς τις παλιές πέτρινες βάσεις.

Σε αυθεντική μορφή στο κέντρο του χωριού είναι μόνο η λαξευτή πέτρινη γέφυρα στου «Πλιάκα» – «Γιαγουδή» (κατασκευής 1933-1936), αλλά το βόρειο μέρος της έχει κλειστεί από μάλλον αντιπεριβαλλοντική και παράνομη επέκταση της οικίας του (+) Ανδρέα Πλιάκα. Αυτή πρέπει να αποκατασταθεί.

Η γέφυρα αυτή μαζί με τον κεντρικό αύλακα του Κεφαλοβρύσου (φωτογραφία: Αύγουστος 2015)

Από τις αλλαγές αυτές, που ξεκίνησαν μεταπολεμικά, ξέφυγε και διατηρείται ένα παραδοσιακό ξυλογέφυρο στην «Παναγιά».

Θα δείξουμε όμως προκαταρκτικά, αναφερόμενοι στην τεχνική τους, στοιχεία από τρεις διαφορετικής τεχνικής όμορφες παλιές μικρές γέφυρες.

α)  Η τεχνική στις παραδοσιακές ξυλογέφυρες: Οι ξυλογέφυρες, όταν περνούν και ζώα φορτωμένα, είναι συνήθως πλάτους 1,5 μέτρου και τοποθετούνται κάθετα στον ποταμό. Έτσι ρίχνονται τρεις παράλληλοι κορμοί. Κάθετα σ’ αυτούς καρφώνονται χοντροί κλάδοι με τρόπο να μην αφήνουν κενά. Στην Κέρτεζη τα ξύλα αυτά είναι καστανίσια και επειδή αφθονούν και κυρίως γιατί δεν σαπίζουν εύκολα.

Η τεχνική στην Ξυλογέφυρα της Κάτω Παναγιάς στο παραδοσιακό μονοπάτι για Καλλιφώνιο (Γκαλντιρίμι) σε φωτογραφία του Απρίλη 2016.

β) Η λαξευτή μικρή πέτρινη ξυλογέφυρα στου «Γιαγουδή»: Πρόκειται για πέρασμα από  στον κεντρικό αύλακα του Κεφαλόβρυσου προς το παραπόταμο Λίθο, πενήντα μέτρα πριν την ένωσή του με τον Καρβελοχείμαρρο, στην τομή του «Υ» της Κέρτεζης.

Η λαξευτή πέτρινη γέφυρα. Ο δρομίσκος οδηγεί νότια από το κέντρο προς  τον ιστορικό μύλο του «Λιάρου». Στα δέκα μέτρα ανατολικά της γέφυρας χύνονται τα νερά στον παραπόταμο Λίθο. Η πρόσβαση σ’ αυτή την εκβολή είναι πάρα πολύ δύσκολη. Φωτογραφία Απρίλιος 2016.

γ) Η ιδιόμορφη και μοναδική μικρή γέφυρα στο μυλαύλακο του «Λιάρου»: Ως γνωστό, στην πλατεία «Ομόνοιας», μεταξύ των Αγγελοπουλέϊκων σπιτιών, το νερό του Κεφαλόβρυσου μοιράζεται στα τρία. Το νότιο αυλάκι σταθερά περνά από το εν λόγω μυλαύλακο.

Η μοναδική σύνθεση μικρής γέφυρας από σιδερένια «Η» και μεγάλες παχιές δυνατές πέτρινες πλάκες. Ενώνει τον δρομίσκο που οδηγεί βόρεια από τον μαχαλά του Κεφαλόβρυσου προς το μύλο του «Λιάρου», περνώντας πάνω από το μυλαύλακο με νερά του Κεφαλοβρύσου.

Σημείωση: Το βόρειο παρακλάδι των νερών του Κεφαλόβρυσου είναι υπόγειο και έχει νερό, όταν τα Σαββατοκύριακα ποτίζονται οι κήποι, κάτω από τον κεντρικό δρόμο και κοντά στην κεντρική πλατεία.

δ) Η σύχρονη γεφυρούλα στο βόρειο αναπλασμένο μέρος τους Κεφαλόβρυσου: Το νερό αμέσως από την πηγή έχει τρεις διόδους. Οι δύο πλάγιοι χρησιμοποιούνται τα Σαββατοκύριακα για άρδευση κήπων η δυτική στα «Μερεντιτέϊκα» βορειοδυτικά του Κεφαλόβρυσου και η νοτιοανατολική για τους κήπους μέχρι τα «Καψογιανέικα» νοτιοαναταλικά της πηγής, όσο βεβαίως επιτρέπουν οι υψομετρικές διαφορές. Βασικός όμως και με παντοτινό ρέοντα νερά είναι ο κεντρικός αύλακας με αρχική κατεύθυνυση προς βορρά και μετά με αλλαγή κατεύθυνσης  προς τα βορειοανατολικά στα διακόσια μέτρα φτάνει στην πλατεία Ομόνοιας, όπου πάλι διαχωρίζεται στα τρία.

Αρχές της δεκαετίας του 1990 αναπλάστηκε, από τον «Σύλλογο των εν Αθήναις κερτεζιτών» επί προεδρίας Άγγελου Ανδρ. Νικολάου, το βόρειο μέρος της πλατείας Κεφαλοβρύσου. Πάνω στον κεντρικό αύλακα έχει δημιουργηθεί μικρή όμορφη ξυλογέφυρα με σιδερένια πλαϊνά για λόγους κυρίως αναψυχής.

Η σύγχρονη γέφυρα αναψυχής βλέποντας προς την πηγή του Κεφαλόβρυσου, νότια. Η φωτογραφία είναι του Απριλίου 2016.

Αξίζει να σημειώσουμε ακόμα ότι σε περάσματα από μικρούς χειμάρρους χρησιμοποιήθηκαν απλές τεχνικές με συνδυασμό πέτρας στα πλαϊνά και τσιμεντένιο οδόστρωμα, αργότερα αλλού κιούνια και τσιμεντένια επικάλυψη και επίχωση. Επίσης στους αγροτικούς δρόμους, όπου περνούσαν και περνούν ακόμα τα τσιμεντένια αυλάκια (πλάτους συνήθως μισού μέτρου), χρησιμοποιήθηκε αργότερα το οπλισμένο σκυρόδεμα.

Η μέθοδος παρουσίασης των γεφυρών που θα ακολουθήσουμε θα είναι με βάση την πορεία του Βουραϊκού και κατόπιν των παραποτάμων του, όπου συνολικά έχουμε τις περισσότερες γέφυρες. Κατόπιν θα ακολουθήσουμε την πορεία του κεντρικού δρόμου όπου τέμνονται κάθετα μικροχείμαρροι και εκεί έχουμε υπωτυπώδη μικρά γεφυράκια.  Κατόπιν θα δείξουμε ενδεικτικά μερικές τομές αγροτικών δρόμων και τσιμεντένιων αργδευτικών αυλάκων με επίσης απλές υποτυπώδεις γέφυρες. Θα δείξουμε επίσης και κάποιες νερογέφυρες.

V. Οι δύο γέφυρες στον ενωμένο Βουραϊκό του τέως Δήμου Καλλιφωνίας, στα ανατολικά σύνορα του κάμπου της Κέρτεζης

Αναχωρόντας από Καλάβρυτα στο δρόμο για Τρίπολη, μέσω του οροπεδίου των Καλαβρύτων, στα επτά χιλιόμετρα στο ύψος της διασταύρωσης Κραστικών, στρίβουμε βορειοδυτικά μετά από τετρακόσια μέτρα προς τα δυτικά (δεξιά) για να μπούμε στον κάμπο της Κέρτεζης. Το κέντρο της κωμόπολης απέχει άλλα επτά χιλιόμετρα. Ο κενρικός αυτός αμαξιτός δρόμος θα περάσει πάνω από δύο μεγάλες γέφυρες. Την πρώτη θα μελετήσουμε τώρα και την άλλη σε άλλο κεφάλαιο.

α) Η τσιμεντένια γέφυρα στις «Καμάρες»: Μετά την στροφή προς Κέρτεζη και στα διακόσια μέτρα συναντάμε πλάγια στον δρόμο την πρώτη γέφυρα του ενωμένου Βουραϊκού. Η γέφυρα είναι φτιαγμένη με οπλισμένο σκυρόδεμα τουλάχιστον από την δεκαετία του 1950. Είναι η μοναδική γέφυρα του κεντρικού δρόμου για την Κέρτεζη πάνω στον Βουραϊκό!

Η συνάντηση αυτή έχει μια επικινδυνότητα, αφού η γέφυρα ήταν κτισμένη πλάγια στο ποτάμι μιας και ο δρόμος προς Κέρτεζη ερχόταν παλαιά πλάγια. Η αλλαγή αυτή έγινε στα τέλη της δεκαετίας του 1980 λόγω του αναδασμού, χωρίς όμως να συμπληρωθεί η γέφυρα, ώστε η στροφή πάνω στη γέφυρα να είναι άνετη.

Στη φωτογραφία η γέφυρα (Απρίλιος 2016), με τον ενωμένο Βουραϊκό πλούσιο σε νερά απ’ όλα τα χωριά του τέως Δήμου Καλλιφωνίας (Κραστικοί, Λαγοβούνι, Κάνδαλος, Πριόλιθος-Συρμπάνι, Καλιφώνιο-Σαββανοί και φυσικά η τέως πρωτεύουσα, η Κέρτεζη, στα δυτικότερα).

β) Η σύγχρονη ξυλογέφυρα στον ενωμένο Βουραϊκό στον Πόρο: Η δυτική όχθη του ποταμού λειτουργεί και ως αγροτικός κερτεζίτικος δρόμος λόγω του αναδασμού της δεκαετίας του 1980. Εάν την ακολουθήσουμε πηγαίνοντας προς τα νότια, αντίθετα δηλαδή προς την ροή του ποταμού, σ’ ένα χιλιόμετρο περίπου συναντάμε μια σύγχρονη ιδιωτική ξυλογέφυρα.

Η ξυλογέφυρα όπως φαίνεται φθάνοντας στην κερτεζίκη είσοδο. Απέναντι είναι ο λαγοβουνιώτικος κάμπος (31-07-2016).

Βρίσκεται είκοσι μέτρα πριν την διασταύρωση του νοτιοδυτικού κερτεζίτικου Βουραϊκού με τον λαγοβουνιώτικο παραπόταμο. Ανεγέρθηκε από ιδιώτη στις αρχές της δεκαετίας του 2000 για να διεκολύνεται η διέλευση των ζώων του ένθεν κακείθεν του ενωμένου ποταμού.

Η γέφυρα με κερτεζίτικα μόνο νερά. Στον φόντο δυτικα (δεξιά) ο κερτεζίτικος Πόρος. Στα νότια του Πόρου διακρίνεται το οικοσύστημα του κερτεζίτικου Βουραϊκού με κυρίαρχες τις Λεύκες, τις Ιτιές και τις Βίτσες (31-07-2016).

VΙ. Οι οκτώ συν δύο γέφυρες στον Βουραϊκό της Κέρτεζης

Ακολουθώντας αντίστροφα την κοίτη του κερτεζίτικου Βουραϊκού θα συναντήσουμε διαδοχικά οκτώ γέφυρες, ενώ μετά την πρώτη ξυλογέφυρα έχουμε δυό κατεστραμένες ξυλογέφυρες στον Πόρο. Στη συνέχεια θα συναντήσουμε δύο ξυλογέφυρες με την παραδοσιακή τεχνική και πέντε τσιμεντένιες με οπλισμένο σκυρόδεμα. Απ’ αυτές οι δύο αντικατέστησαν δύο παραδοσιακές ξυλογέφυρες. Ας οδηγηθούμε λοιπόν αντίστροφα στην κοίτη του κερτεζίτικου κερτεζίτικου Βουραϊκού μέχρι να φτάσουμε στο κέντρο του χωριού, δηλαδή στην τομή του «Υ».

α) Η σύγχρονη ξυλογέφυρα στον κερτεζίτικο Βουραϊκό στον Πόρο: Δέκα μέτρα μετά τη διασταύρωση του κερτεζίτικου Βουραϊκού με τον λαγοβουνιώτικο παραπόταμο έχουμε μια ακόμη ξύλινη γέφυρα του ίδιου ιδιώτη, που αναγέρθηκε και την ίδια εποχή με την προηγούμενη. Ενώνει τον βόρειο Πόρο με τον νότιο, ένθεν κακείθεν του κερτεζίτικου Βουραϊκού που έρχεται από τα νοτιοδυτικά. Από εδώ και πέρα τα χωράφια πέραν και των δύο οχθών είναι κερτεζίτικα. Στα επτακόσια περίπου μέτρα μακρυά οδηγύμαστε στην γράνα που φέρνει τα νερά από τον «Μπούρμπουλα» και το «Μάτι».

Η εν λόγω ξυλογέφυρα με προστατευτικά κιγκλιδώματα και μεταλλικές εισόδους.

Η ξυλογέφυρα από κοντινή φωτογράφιση. Όπως και η προηγούμενη το πάτωμα της γέφυρας είναι από τεχνητό ξύλο (30-07-2016).

β) Η 1η κατεστραμένη ξυλογέφυρα στον Πόρο: Μπαίνοντας από την όχθη με κάποια δυσκολία στα σημερινά χρόνια, μετά από περίπου πεντακόσια μέτρα εντός του κερτεζίτικου Βουραϊκού, εντοπίζουμε τη θεση όπου τις δεκαετίες πριν το 1980 δέσποζε η γνωστή «δέση στον Πόρο», και συναντάμε λίγο πιο δυτικά την μία από τις δύο τσιμεντένιες βάσης της 1ης κατεστραμένης ξυλογέφυρας. Η ξύλογέφυρα αυτή ένωνε τα χωράφια-λιβάδια σ’ αυτό το ύψος του Πόρου.

Η βάση αυτή βρίσκεται επίσης στα διακόσια περίπου μέτρα βορειοανατολικότερα της διασταύρωσης του ποταμού με την γράνα από τις «Αρκίτες» και «Κιόσι». Στην φωτογραφία βλέπουμε προς τα νοτιοδυτικά. Διακρίνουμε τα ερχόμενα καλοκαιρινά κερτεζίτικα νερά,  μια πεσμένη ιτιά που δημιουργεί πέρασμα, Βίτσες και άγρια χόρτα (31-07-2016).

γ) Η 2η κατεστραμένη ξυλογέφυρα μεταξύ «Κάκαβου» – «Πόρου»: Στο τέλος του Κάκαβου, ο νοτιοανατολικός παραδοσιακός αγροτικός δρόμος που ξεκινά από τις Λίμνες κάνει στροφή και προχωρά βορειοανατολικά για είκοσι μέτρα. Εκεί συναντά τον κερτεζίτικο Βουραϊκό. Παλαιά το πέρασμα για τον Πόρο γινόταν από ξυλογέφυρα. Ενθυμούμαι την δεκαετία του 1960 τις ξύλινες βάσεις και στις δύο όχθες. Σήμερα οι βάσεις αυτές έχουν σκεπαστεί από την υπερύψωση των χωμάτινων οχθών.

Η περιοχή που έχει καταστραφεί η ξυλογέφυρα που ένωνε Κάκαβο με Πόρο. Επειδή φωτογραφία είναι καλοκαιρινή (30-07-2016) και είμαστε πριν πέσουν τα νερά από Αρκίτες και Κιόσι η κοίτη είναι ξερική.

δ) Η αγροτική Γέφυρα μεταξύ «Βαρών» – «Κρεμυδαριού» στην τουρκόστρατα: Παλαιότερα ήταν ξυλογέφυρα με ξύλα καστανιάς, όπως όλες σχεδόν οι ξυλογέφυρες της Κέρτεζης. Είχε μήκος γύρω στα επτά με οκτώ μέτρα κα πλάτος 1,5 μέτρο. Η γέφυρα αυτή με συντονισμό «τραμπάλιζε» και ως παιδιά κάναμε πάνω της επικίνδυνους συντονισμούς τραμπαλίσματος. Τα τελευταία χρόνια είχε κάποια κενά λόγω έλλειψης συντήρησης.

Την δεκαετία του 1980 έγινε τσιμεντένια με έξοδα και επίβλεψη της κοινότητας επί προεδρίας (+) Αναστασίου Δημ. Τζένου. Βεβαίως υπήρξε και εργατική και τεχνική προσφορά κερτεζιτών. Πρόκειται για κεντρική αγροτική γέφυρα που ενώνει τον κεντρικό δρόμο στους Εγγρέμενους (τουρκόστρατα) με τον νοτιοανατολικό κάμπο. Περνά στην νότια διαδρομή του από το ανατολικό «Κρεμυδαριό» και την ανατολική «Σουρουβιά» και ενώνεται με τον επίσης αρχαίο δρόμο που έρχεται από τους «Χαλιάδες». Μετά την ένωση στρίβει νοτιοανατολικά στους πρόπδες της Ντεσμένας και διαπερνά διαδοχικά τις νότιες «Λίμνες», το «Κιόσι» – «Αη-Νάνα», την «Καρυά» και φτάνει μέχρι τον «Μπούρμπουλα». Στο «Κιόσι» υπάρχουν δύο ανατολικοί δρομίσκοι προς τις Αρκίτες και δυό νότιοι προς Ντεσμένα.

Στα είκοσι μέτρα μετά τη γέφυρα προς την Ντεσμένα αρχίζει με στροφή και έτερο παρακλάδι του αγροτικού δρόμου. Πρόκειται για τον  νοτιοανατολικό δρόμο που οδηγεί από το ανατολικό «Κρεμυδαριό» διαδοχικά σε βορειοανατολικές Λίμνες, «Κάκαβο» και «Πόρο», αλλά και τις βορειοανατολικές «Αρκίτες». Ο δρόμος αυτός, παράλληλος της νότιας όχθης του ποταμού, διαπερνά κεντρικά τον κάμπο. Στη μέση του «Κάκαβου» υπάρχει δρομίσκος προς τις βορειοανατολικές «Αρκίτες».

Το πέρασμα αυτό είναι ιστορικό, διότι αφενός οδηγεί στο δρόμο για τα χωριά  Λαγοβούνι, Κάνδαλο και Πριόλιθο/Συρμπάνι και αφετέρου αποτελεί μέρος της τουρκόστρατας. Η τελευταία περνώντας πλάγια από τις δυτικές «Λίμνες» ανεβαίνει μέσω «Φυτιών» στους «Βωρούς» της Ντεσμένας. Εκεί στα βόρειά της υπάρχει ύψωμα με το παλιό ενετικό κάστρο που χρησιμοποιούσαν και οι τούρκοι για παρατηρήτριο.

Η γέφυρα βλέποντας προς τα νοτιοανατολικά χωρίς νερό τον Αύγουστο του 2015. Στα είκοσι μέτρα δεξιά βλέπουμε τη διασταύρωση των αγροτικών δρόμων που αναφέραμε.  Έχουμε ήδη δείξει την γέφυρα στο κεφ. ΙΙΙ με πολύ νερό με φωτογράφηση του Απριλίου του 2016.

ε) Η σύγχρονη αγροτική γέφυρα «Σενάς» – «Κρεμυδαριού»: Την ίδια περίοδο με την προηγούμενη (δεκαετία του 1980) κτίστηκε και με τον ίδιο τρόπο με οπλισμένο σκυρόδεμα και μία γέφυρα που ενώνει τον κεντρικό δρόμο στη «Σενά» με το δυτικό «Κρεμυδαριό». Η θέση της είναι είκοσι μέτρα ανατολικά της γέφυρας του σαββανίτικου δρόμου. Έτσι εξυπηρετείται η διέλευση αγροτικών αυτοκινήτων, τρακτέρ και άλλων βαριών μηχανημάτων.

Η γέφυρα από τα νοτιοανατολικά του ποταμού τον Αύγουστο του 2015. Φαίνεται η τεχνική των σύγχρονων τσιμεντόγέφυρων. Ίσως θα χρειαζόταν ένθεν κακείθεν της γέφυρα συνέχισή της με σιδερένια πλέγμα ώστε να με φθείρεται η ένωσή της με τοους χωματόδρομους. Στο βάθος το βουνό «Κουτσουβέρι» της Κέρτεζης, μεταξύ «Παξιμαδά» και «Χριστού», πάνω από τα «Αλώνια της Κέρτεζης».

Η ίδια γέφυρα από τα δυτικά τον Απρίλιο του 2016, όπου διακρίνεται ο Βουραϊκός με πολλά και καθαρά νερά.

στ) Η γέφυρα Βουραϊκού – Σαββανίτικου δρόμου στη «Σενά»:  Απέναντι από το εγκαταλλειμένο δημόσιο «Νταμάρι» της Σενάς και δέκα μέτρα νότια της διασταύρωσης του κερτεζίτικου με το σαββανίτικο κεντρικό αμαξιτό δρόμο έχει κτιστεί η εν λόγω γέφυρα. Έχει δομηθεί με οπλισμένο σκυρόδεμα τουλάχιστον πριν την δεκαετία του 1960.

Η γέφυρα φωτογραφημένη από τα ανατολικά της τον Απρίλιο του 2016. Στα βόρειά της (δεξιά) φαίνεται η διασταύρωση.

ζ) Η σύγχρονη γέφυρα «Αλωνιών» – «Χαλιάδων» στην «Κάτω Παναγιά»: Στην εκβολή του «Κουφέ ή Κουφού το Λαγκάδι» που διαπερνά τα δυτικά «Αλώνια» της Κέρτεζης και τριακόσια μέτρα μακρυά από τον κεντρικό αμαξιτό δρόμο περί το 2000 κτίστηκε η εν λόγω γέφυρα με οπλισμένο σκυρόδεμα. Τα έξοδα ήταν του Καποδιστριακού Δήμου Καλαβρύτων όταν προήδρευε ο Κώστας Σωτ. Τριπολιτσιώτης στην Κέρτεζη. Η διπλή χρήση του λαγκαδιού και σε δρόμο τις «ήρεμες» ημέρες έφερε το πέρασμα για τους «Χαλιάδες» ανατολικότερα της «Κάτω Παναγιάς» κατά τριακόσια περίπου μέτρα.

Έγγραφο του 1982 διεκδίκησης χρηματοδότησης για την εν λόγω τσιμεντένια γέφυρα. Από το αρχείο του τότε προέδρου (19878-1982) της Κέρτεζης Αναστάσιου Γ. Λεχουρίτη. Παραδόθηκε τον Σεπτέμβρη του 2016.

Όλα πλέον τα οχήματα για τους «Χαλιάδες» περνούν πάνω απ’ αυτήν την υπερυψωμένη γέφυρα. Δέκα μέτρα δυτικά της γέφυρας λειτουργεί από τον Μάϊο η μεγάλη δέση που οδηγεί τα εναπομείναντα νερά των δυτικών πηγών της Κέρτεζης στο μεγάλο αυλάκι για τους «Χαλιάδες», τα «Πλατανάκια», το «Κρεμυδαριό», τις βόρειες «Λίμνες», τις «Βαρές» και την «Αγρομηλιά» με πολλαπλό σύστημα αυλάκων, όπου τα περισσότερα είναι τσιμεντένια. Ανατολικά της γέφυρας είναι χαρακτηριστικό το γνωστό σύστημα ενίσχυσης των οχθών με εγκυβωτισμένους ποταμίσιους λίθους.

Η εν λόγω γέφυρα με φωτογράφιση από τα βορειοανατολικά τον Απρίλιο του 2016. Στο βάθος η ανατολική απόληξη της «Παναγιάς» με το καστανόδασός της, αλλά και το συνεχές οικοσύστημα των πλατάνων του κερτεζίτικου Βουραϊκού.

Η ίδια γέφυρα με βορειοδυτικό προσανατολισμό (Αύγουστος 2015). Από τον κερτεχίτικο Βουραϊκό διαφεύγουν ελάχιστα νερά, αφού η δέση πενήντα μέτρα πριν κρατά τα τελευταία. Στο βάθος διακρίνεται (στο Βορρά του χωριού)  το βουνό Παξιμαδάς.

η) Η ξυλογέφυρα στην Κάτω Παναγιά: Εκατόν πενήντα μέτρα δυτικά από τα «Αλώνια», όπως πηγαίνουμε επί του κεντρικού δρόμου για την Κέρτεζη, εκατό μέτρα στα νότιά του και κάθετα, ξεκινά ένας αρχαίος δρόμος που περνώντας με ξυλογέφυρα τον Βουραϊκό, συνεχίζει για εκατό μέτρα στους πρόποδες της Παναγιάς. Κατόπιν συνεχίζει νότια στους πρόποδες της «Ράχης Ρουμάνη» και φτάνει στο Καλλιφώνιο (Σαββανούς). Από εκεί συνεχίζει για το μοναστήρι των Αγίων Θεοδώρων της Αροάνειας και άλλα χωριά της εκεί περιοχής. Ο δρόμος αυτός είναι στρωμένος με πέτρες για στήριξη των ζώων και ονομάζεται «Γκαλντιρίμι». Το όνομα αυτό το έδωσε και στην περιοχή νοτιοδυτικά των «Χαλιάδων».

Η γέφυρα αυτή γλύτωσε την καταστροφή, διότι αφενός σταμάτησε να λειτουργεί ο δρόμος αυτός από Κέρτεζη προς Σαββανούς λόγω του αμαξιτού δρόμου και αφετέρου διότι το πέρασμα των κερτεζιτών με τα αγροτικά για τους «Χαλιάδες» έγινε ανατολικότερα. Τα ξύλα της ακόμα είναι σε ικανοποιητική κατάσταση και είναι η μόνη παλαιού τύπου γέφυρα που επιζεί στην Κέρτεζη. Γι αυτό χρειάζεται συντήρηση και περιβαλλοντική και ιστορική αξιοποίηση.

Η εν λόγω γέφυρα με φωτογράφηση (Απρίλιος 2016) από τα ανατολικά της. Στο βάθος διακρίνεται το ξωκκλήσι της Κάτω Παναγιάς, ενώ κυριαρχεί στη θέα ο Βουραϊκός με το πλατανίσιο οικοσύστημά του, αφού έχει συνεχή ροή νερών καθόλη τη διάρκεια του έτους. Εδώ τα πλούσια και καθαρά νερά της Άνοιξης.

Η ίδια γέφυρα με θέα προς Ανατολάς (Ιούλιος 2015). Τα νερά πλέον είναι λιγότερα λόγω εποχής.

θ) Η γέφυρα στου «Μελιτζάνη»: Παλαιά ήταν ξυλογέφυρα έως την δεκαετία του 1990, που έγινε τσιμεντένια κατόπιν με οπλισμένο σκυρόδεμα, με χρηματοδότηση του «Συλλόγου των εν Αθήναις κερτεζιτών». Είχε μήκος περί τα έξι μέτρα και πλάτος 1,5 μέτρο και φυσικά ήταν κατασκευασμένη από ξύλα καστανιάς. Τώρα ως τσιμεντένια έχει πλάτος 2,5 μέτρα και προστατευτικά κιγλιδώματα. Η θέση της είναι ελάχιστα μέτρα νότια από τον «Κάτω Δρόμο», μεταξύ εκβολής του Λαγγαδιού του «Σαρδούνη» και του «Καλογερικού» μύλου.

Οι εκβολές του Λαγγαδιού του «Σαρδούνη» στον κερτεζίτικο Βουραϊκό. Περνά με τσιμεντένιο αυλακοειδή τρόπο τον «Κάτω δρόμο». Απέναντι ο εναπομείνας μύλος του «Μπουμπά».

Ένωνε και ενώνει τον εν λόγω δρόμο με το δρόμο που πάει παράλληλα στον Βουραϊκό στους πρόποδες του εκεί καστανοδάσους, δυτικά μεν με τα Καψογιανέϊκα και λοιπά σπίτια στα δυτικά και ανατολικά με του «Μπουμπά» το μύλο, του «Κοτσάνη τις Καστανιές» και το ξωκκλήσι των Αγίων Θεοδώρων και όλη την εκεί περιοχή – στου «Τσιρίκου το μύλο».

Το τσιμεντένιο γεφύρι στου «Μελιτζάνη», βλέποντας προς τα δυτικά. Η γέφυρα βρίσκεται μέσα σε πυκνό πλατανίσιο οικοσύστημα και στους πρόποδες του καστανόδασους. Δεξιά (βόρεια) διακρίνεται ο «Κάτω δρόμος». Η φωτογράφηση έγινε τον Ιούλιο του 2015.

ι) Η σύχρονη ξυλογέφυρα «Ρουμελιώτη» στα παλιά σφαγεία: Χρόνια υπήρχε μια απλή ξυλογέφυρα που ένωνε τον κάτω δρόμο, δέκα μέτρα ανατολικά από τα παλαιά σφαγεία της Κέρτεζης, με την αρχική οικία του (+) Παναγιώτη Ρουμελιώτη του Γεωργ. στην ευθεία με τα Καψογιανέϊκα. Τα «Παλαιά Σφαγεία» ως γνωστόν βρίσκονταν ακριβώς στην κορυφή του «Υ», όπου ενώνεται ο Καρβελοχείμαρρος με τον παραπόταμο Λίθο.

Η συνάντηση Καρβελοχείμαρρου και παραπόταμου Λίθου, όπου και η τυπική απαρχή του κερτεζίτικου Βουραϊκού. Όπως παρατηρούμε σε φωτογράφηση του Ιούλίου 2016 νερά φέρνει μόνο ο Λίθος. Πρόκειται για ελάχιστα νερά από την χωμένη πηγή του «Σιανού» τριακόσια μέτρα δυτικά και μέρος των νερών του κεφαλόβρυσου από τον μεσαίο του αύλακα που χύνονται στον Λίθο.

Πριν τριάντα περίπου έτη ο γιός Γεώργιος του Παναγιώτη Ρουμελιώτη την αντικατέστησε μέ νέα, γερή και πλάτους 2 περίπου μέτρων, ώστε να διέρχεται επάνω της ακόμη και αγροτικό αυτοκίνητο! Επειδή όμως η χρήση της δεν είναι συχνή, γεμίζει από …αμπελίνες.

Η φωτογράφιση έγινε από τα βορειοδυτικά της τον Αύγουστο του 2015. Παρατηρούμε τις γερές τσιμεντένιες βάσεις της, ένα βράχο σταματημένο στα βόρεια, το μικρό της μήκος και το μεγάλο πλάτος της. Φυσικά και το ζώσιμό της από αμπελίνες, δείγμα της αραιής χρήσης της.

Η ίδια γέφυρα σε κοντινό πλάνο, όπου διακρίνετι η τεχνική της (Ιούνιος 2016).

VΙΙ. Οι δύο γέφυρες στον κερτεζίτικο κάμπο από τον σαββανίτικο παραπόταμο

α) Η σύγχρονη τσιμεντένια γέφυρα στα «Πλατανάκια». Η γέφυρα παλαιά ήταν γυλογέφυρα μήκους έξι με επτά μέτρα και πλάτους 1,5 και σε μικρό ύψος από τον παραπόταμο. Περί το 2000 αντικαταστάθηκε με υπερύψωση ένθεν κακείθεν του σαββανίτικου παραπόταμου με νέα και οπλισμένο σκυρόδεμα με πλάτος περί τα 3 μέτρα. Τα έξοδα ήταν του Καποδιστριακού Δήμου Καλαβρύτων ενώ προήδρευε ο Κώστας Σωτ. Τριπολιτσιώτης στην Κέρτεζη. Ενώνει το δρόμο που έρχεται από τους «Χαλιάδες», παράλληλα στα τριακόσια μέτρα κατά μ.ο. από τον κερτεζίτικο Βουραϊκό, περνώντας από τα «Πλατανάκια» και μέσω «Σουρουβιάς» με την Τουρκόστρατα.

Η ένωση γίνεται δυτικά από τις «Λίμνες», νότια από το ανατολικό «Κεμυδαριό» και είκοσι περίπου μέτρα πριν η Τουρκόστρατα προχωρήσει ανηφορικά προς τους «Βωρούς» και κατόπιν στρίψει ανατολικά για το παλαιό ενετικό κάστρο.

Η φωτογράφιση έγινε από τα νοτιοδυτικά, απ’ όπου έρχονται τα σαββανίτικα νερά, πλην καλοκαιρινών μηνών που δεσμεύονται για άρδευση. Η φωτογράφιση έγινε τον Απρίλιο του 2016. Στο βάθος διακρίνονται τα βουνά πάνω από τους «Εγρέμενους» και πιο μακρυά μέρος των βουνών του «Αη Λιά».

Η ίδια γέφυρα τον Αύγουστο του 2015. Πλούσια σε βλάστηση, αλλά χωρίς νερό ο σαββανίτικος παραπόταμος. Η κατεύθυνηση της φωτογράφισης είναι ίδια με την προηγούμενη.

β) Η παλιά τσιμεντένια γέφυρα του σαββανίτικου δρόμου πάνω από τον ομώνυμο παραπόταμο. Η γέφυρα κτίστηκε με οπλισμένο σκυρόδεμα την δεκαετία του 1950, όταν ανοίχτηκε και ο εν λόγω αμαξιτός δρόμος. Δεν έχει μεγάλο ύψος από την κοίτη. Βρίσκεται στους πρόποδες της περιοχής «Σκαμνιά» της βορειοδυτικής «Ντεσμένας» και στην στροφή, όπου σαββανίτικος αμαξιτός δρόμος από νοτια κατεύθυνση παίρνει νοτιοδυτική.

Η φωτογράφιση έγινε από βορειοανατολικά τον Αύγουστο του 2015. Φαίνεται το μικρός της ύψος από την κοίτη. Στο βάθος, που δεν διακρίνεται λόγω των δέντρων, εκτείνονται  τα νότια όρια του κερτεζίτικου κάμπου σε «Σκαμνιά», «Χαλιάδες» και «Γκαλντιρίμι» και τα βόρεια του σαββανίτικου. Ο παραπόταμος δεν αποτελεί στην περιοχή αυτή το όριο.

VΙΙΙ. Οι έξι και μία γέφυρες στον παραπόταμο Λίθο της Κέρτεζης

α) Η πέτρινη γέφυρα στου «Σμπίγου», στο κέντρο του χωριού. Πρόκειται για μία από τις πολύ παλαιές πέτρινες γέφυρες του χωριού (κατασκευής 1933-1936). Ενώνει 100 μέτρα δυτικά της κεντρικής πλατείας το βόρειο χωριό με όλους τους μαχαλάδες περί το Κεφαλόβρυσο. Το 1972 επί της δοτής προεδρίας του (+) Θεοφάνη Βορύλλα έγιναν τεχνικά έργα τσιμεντένιας διαπλάτυνσης με οπλισμένο σκυρόδεμα της γέφυρας επί 50 μέτρα δυτικά της επί του Παραπόταμου Λίθου. Ο σκοπός ήταν να δημιουργηθεί ένα είδος χώρους στάθμευσης και στροφής των μεγάλων λεωφορείων και φορτηγών.

Τα θεμέλια έγιναν χειρωνακτικά με την επίβλεψη μη κερτεζίτη εργολάβου. Δυστυχώς το βόρειο τμήμα της λαξευτής πέτρινης γέφυρας κλείστηκε από  τσιμεντένιο τοίχο, χωρίς να γνωρίζουμε αν τεχνικά ήταν αναγκαίο ή αν η συνέχειά του έκανε παραβίαση της κοίτης ή της όχθης του. Επιστρώθηκε με τσιμεντένιο σκυρόδεμα επιφανειακά και η ίδια μάλλον σε παλαιότερη εποχή.

Η πέτρινη βάση της γέφυρας είναι ορατή μόνο από τα ανατολικά, αλλά η πρόσβαση στην κοίτη του παραπόταμη μπορεί να γίνει με δυσκολία από την αυλή της οικίας του Παναγιώτη Σπ. Χασαπόπουλου – «Σμπίγου». Τον ευχαριστούμε για την διευκόλυνση. Διακρίνεται στα βόρεια η περίεργη τεχνική απόκρυψη μεγάλου μέρους της λαξευτής παλαιάς γέφυρας. Φαίνεται στο βάθος η διαπλάτυσνή της. Η φωτογράφιση είναι του Ιουλίου του 2016.

β) Η ξεθεμελιωμένη πέτρινη και πλήρως τοξοτή γέφυρα στα «Τσιρικέϊκα». Πρόκειται για πέτρινη και πλήρως τοξοτή γέφυρα που ένωνε, στο κέντρο της Κωμόπολης, τον βόρειο κερτεζίτικο μαχαλά με την περιοχή περί το Κεφαλόβρυσο. Ήταν η βασική και μοναδική εκεί μέχρι το 1930. Τότε κτίστηκαν (1933-1936) οι τέσσερις πέτρινες ημιτοξοτές γέφυρες εντός του οικσιμού. Αυτές ήταν η διπαλνή της και οι άλλες τρεις (Αη Θανάσης, Γιαγουδή, Ρηγεϊκα). Στεκόταν αρχοντικά μέχρι το κτίσιμο της ανατολικά καινούριας (περίπτωση α). Συνέχιζε να λειτουργεί παράλληλα μέχρι την γερμανική κατοχή.

Η γέφυρα άρχισε να παραμελείτει και να ξηλώνεται. Το Καλοκαίρι του 1972 ξεθεμελιώθηκαν οριστικά οι βάσεις της – πάλι επί στρατιωτικής χούντας και με την δοτή προεδρία (+) Θεοφάνη Βορύλλα- μετά την τσιμεντένια επέκταση της νέας και δημιουργίας πάρκινγκ.

Διηγούνται πως πολλοί συνέχιζαν να περνούν απο εκεί τα ζώα τους (κατσίκες, άλογα, μουλάρια, βόδια, κλπ). Λόγω παραμέλησης δεν διορθώνονταν τα όποια προβλήματα. Από ένα βόδι μάλιστα μπήκε το πόδι του σε μια τρύπα και πέφτοντας στον παραπόταμο Λίθο παρέσυρε και ένα μέρος της γέφυρας…

Ο παλαιός πρόεδρος της Κοινότητας (1978-1982) Αναστάσιος Γεωργ. Λεχουρίτης μας μνημονεύει πως ένθεν κακείθεν της γέφυρας, εκτός από τα παιχνίδια των παιδιών της γειτονιάς, γίνονταν κάθε Οκτώβρη τα «τσιπουροκάμινα». Όσοι διέθεταν καζάνια παραγωγής τσίπουρου τα έφερναςν εκεί διότι υπήρχε πολύ διαθέσιμο νερό: Το νερό του Λίθου από την πηγή του Σιανού, το νερό από το αυλάκι που πότζε τα περιβόλια νότια του κεντρικού δρόμου και το νερό της (παλαιάς) βρύσης στη θέση που είναι η σημερινή.

Το φωτογραφικό σχεδίασμα είναι από το βιβλίο του (+) Ανδρέα Χρυσ. Βορύλλα – «Κεκέ»: «Κέρτεζη: Ευρήματα-μνημεία κλπ», ΑΘΗΝΑ 2003.

γ) Η γέφυρα στου «Ντόσκα».  Πρόκειται για παμπάλαια πρώην ξυλογέφυρα που ένωνε το δρόμο μπροστά από τα «Ντοσκέϊκα» σπίτια με τα «Κουρτέϊκα» στους πρόποδες του βουνού «Κοκκινάδι». Δηλαδή η γέφυρα ένωνε τον παράληλο δρόμο στον παραπόταμο Λίθο, που ενώνει το κέντρο του χωριού με όλες τις δυτικούς μαχαλάδες και γειτονιές, με το μαχαλά κάτω από το «Κοκκινάδι» εντός του «Υ» του χωριού.

Η γέφυρα ήταν τοποθετημένη χαμηλά από τις πολύ υψηλές φυσικές όχθες και ήταν με την γνωστή ξύλινη τεχνική, πλάτους 1,5 μέτρου και μήκους  6-7 μέτρα. Η νέα τσιμεντένια γέφυρα με οπλισμένο σκυρόδεμα σε πλάτος τριών μέτρων και προστατευτικά κιγκλιδώματα έγινε την δεκαετία του 1990 επί προεδρίας της Κοινότητας του Ιωάννου Παν. Τζένου. Περνούν πλέον όλα τα τροχοφόρα.

Η φωτογράφιση έγινε μέσα από τον παραπόταμο και από τα ανατολικά του τον Αύγουστο του 2015. Παρατηρείται το πλατανίσιο οικοσύστημα του παραπόταμου Λίθου, δείγμα της συνεχούς ροής νερών, έστω και ολίγων.

δ) Η ξυλογέφυρα στα «Γιαλελέϊκα»: Σε ένα μικρό μονοπάτι, κυρίως για διέλευση ανθρώπων, με κατέβασμα κοντά στην κοίτη υπάρχει παλαιό παραδοσιακό ξυλογέφυρο. Τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργηθεί και πρόχειρο προστατευτικό κιγκλίδωμα από πρόχειρα μεταλλικά υλικά. Η γέφυρα αυτή ενώνει τα σπίτια στα  «Γιαλελέϊκα» με τα «Κουρτέϊκα». Πάντως πρόκειται για μία γέφυρα χρήσιμη για τις δύο γειτονιές ένθεν κακείθεν του παραπόταμου, αλλά συνήθως αδιάβατη και επομένως άγνωστη στο πλατύ κερτεζίτικο κοινό.

Η φωτογράφηση έγινε τέλος Ιούλη του 2016. Βλέπουμε από τα δυτικά της γέφυρας και μέσα από την κοίτη. Την περίοδο αυτή τα νερά από Νερομάννα και «Κυρα Μαριώ» είναι δεσμευμένα και κοίτη είναι σχετικά ξηρή. Παρατηρούμε το οικοσύστημα πλατάνων του Λίθου από κοντά.

Εντός του οικοσυστήματος βλέπουμε την παλαιά γέφυρα με πρόχειρες επιδιορθώσεις. Η φωτογράφηση έγινε από το μονοπάτι ψηλά και πριν κατέβουμε από την βόρεια όχθη.

ε) Η αγροτική γέφυρα στα «Τσικολέϊκα»: Στην περιοχή  «Τσικολέϊκα», δηλαδή στην παλαιά βορειδυτική έξοδο του χωριού προς τον «Απανόκαμπο» κλπ, κάτω δηλαδή από τον παλαιό δρόμο και πριν φτάσουμε στον κατεστραμένο νερόμυλο του Δουκλιά, υπάρχει ένα παλιό μονοπάτι που κατεβαίνει προς τον παραπόταμο «Λίθο» με κατεύθυνση νοτιοανατολική. Το μονοπάτι αυτό οδηγούσε στον «Κουρτέϊκο» και «Μερεντιτέϊκο» μαχαλά μέσω μιας παλιάς σχετικά στενής ξυλογέφυρας. Απ’ αυτήν περνούσαν πρόβατα, λοιπά ζώα και άνθρωποι.

Η γέφυρα αυτή αντικαταστάθηκε με οπλισμένο σκυρόδεμα πιθανά αρχές της δεκαετίας του 1980 χωρίς όμως διέλευση αυτοκινήτων. Είναι πλάτους γύρω στο 1,5 μέτρο και μήκους καθαρού περί τα 5 μέτρα.Και αυτό γιατί ο δρόμος που συνδέει είναι ακόμα ένα στενό μονοπάτι και αρκετά δύσβατο, κυρίως στην βόρεια όχθη.

Το τοπίο εκεί είναι μαγευτικό και το πέρασμα παρά την έλλειψη προσταυτικών κιγκλιδωμάτων σχετικά ασφαλές, όπως και η ίδια η γέφυρα. Δυστυχώς λίγοι την γνωρίζουν και λιγότεροι την περνούν. Η φωτογραφία είναι του Αύγουστου του 2015.

στ) Η σύγχρονη δασική γέφυρα στην «Αγιά Σωτήρω»: Βρισκόμαστε λίγα μέτρα ανατολικά των ερειπίων του παλαιού Μοναστηριού του «Αγίου Νικολάου του εν Μύροις» – Μετοχίου της Αγίας Λαύρας Καλαβρύτων. Η γέφυρα είναι πολύ ισχυρή και δομήθηκε δέκα μέτρα πριν δημιουργηθεί ο παραπόταμος Λίθος από τον χείμαρο που έρχεται από την «Καπρίβαινα» νοτιοδυτικά και τον άλλον που έρχεται από τα «Γολέμια» μέσω «Μάκοβας» βορειοδυτικά. Ο δεύτερος κουβαλά τους μη καλοκαιρινούς μήνες και τα νερά της Νερομάννας.

Ανεγέρθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 επί προεδρίας της Κοινότητας Κερτέζης Ιωάννου Παν. Τζένου ως δασική τσιμεντένια με οπλισμένο σκυρόδεμα γέφυρα. Έχει πλάτος περί τα οκτώ μέτρα και μήκος – άνοιγμα λιγότερο από 1,5 μέτρο. Ερωτηματικό παραμένει αν σε περίπτωση «κατεβασιάς» θα χωρέσουν τα νερά από μέσα της.

Από την γέφυρα διέρχονται άνετα πλέον και τα αυτοκίνητα που οδηγούν στο ξωκκλήσι της «Μεταμόρφωσης» του Σωτήρος και όχι μόνο όσα περνούν για ξύλα, ρίγανη, τσάι ή αναψυχή. Υποκατέστησε μια ασθενική τσιμεντένια γεφυρούλα η οποία βρίσκεται ελάχιστα μέτρα στον δεύτερο χείμαρρο.

Η φωτογραφία είναι από τις αρχές του Απρίλη του 2016. Το τοπίο είναι ανοιξιάτικο και τα νερά κάμποσα από τους χειμμάρρους και διαυγή. Μετά την γέφυρα δημιουργούν «βούλιαγκα». Φυσικά ανάμεσά τους έχουν διαχυθεί και τα νερά της Νερομάννας.

ζ) Η παλαιά αγροτική γέφυρα στην  «Αγιά Σωτήρω»: Παρότι η γέφυρα αυτή υποκαταστάθηκε από την προηγούμενη μεγάλη, ασφαλή και ισχυρή, συνεχίζει να στέκεται φτωχή μέσα στο χρόνο πέντε μέτρα μετά την ένωση των δύο χειμάρρων. Ήταν το πέρασμα στο πανάρχαιο μονοπάτι πάνω στον βοειοδυτικό χείμαρρο. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1970 ήταν μια στενή ξύλινη, όπως όλες οι γέφυρες του χωριού.

Από εκεί διέρχονταν οι τσοπάνηδες προς και από τον έλατο. Το ίδιο και οι διερχόμενοι για Κέρτεζη από τα νοτιοδυτικά χωριά (Καμενιάνοι, Λεχούρι κλπ). Από εκεί περνούσαν και οι μοναχοί του κατεστραμμένου Μετοχίου στα βορειαδυτικά της ακριβώς. Από εκεί περνούσαμε με τα ζώα κάθε Αύγουστο όταν κουβαλούσαμε ξερά έλατα ως καυσόξυλα με τα ζώα. Από εκεί διέρχονταν και οι παλιοί προσκυνητές κάθε 6 Αυγούστου για την «Αγιά Σωτήρω».

Η φωτογραφία είναι μαγευτική (Απρίλης 2016) με νότιο προσανατολισμό. Η γέφυρα όμως συχνά κρύβεται απ’ όσους βιάζονται να περάσουν γρήγορα από την σύγχρονη τσιμεντένια  δασικά δέκα μέτρα νοτιοανατολικά της.

Η ίδια γέφυρα πριν λιώσουντα χιόνια με βορειοδυτικό προσανατολισμό. Η φωτπογραφία είναι από τον Τάκη Δημ. Τζένο του Χειμώνα του 2016.

Η ίδια γέφυρα (Απρίλης 2016) με δυτικό προσανατολισμό. Διακρίνεται ο χείμαρρος από Καπρίβαινα χωρίς νερά, ο νέος δασικός δρόμος, αλλά και η πορεία του παλαιού δρόμου πάνω από τη γέφυρα που έβγαινε μέσα στο χείμαρρο της κλαπρίβαινας, ώστε μετά να ανέβει με «ς» στο στουρνάρι περιν το ξωκκλήσι.

ΙΧ. Οι δύο γέφυρες στον Καρβελοχείμαρρο νοτιοδυτικά της Κέρτεζης

α) Η πέτρινη γέφυρα στου «Κιατίπη»: Πρόκειται για ιστορική πέτρινη γέφυρα πλάτος 1,5 μέτρου (κατασκευής 1933-1936) και μήκος περί τα 4 μέτρα πάνω στον παραπόταμο του Βουραϊκού που έρχεται από το βουνό «Καρβελού». Η γέφυρα δεν ένωνε μόνο τους δύο μαχαλάδες ένθεν κακείθεν του χειμάρρου. Ήταν και η γέφυρα που οδηγούσε στο παλαιό διευρυμένο μονοπάτι που ένωνε την Κέρτεζη μέσω «Καλόγερου» και «Καρβελούς» τα πίσω χωριά.

Η γέφυρα στην αρχική της αυθεντική μορφή, όπως δισώζεται στου βιβλίο του (+) Ανδρέα Χρυσ. Βορύλλα-«Κεκέ», ΑΘΗΝΑ 2003 με τίτλο «ΚΕΡΤΕΖΗ: ΕΥΡΗΜΑΤΑ-ΜΝΗΜΕΙΑ-κλπ».

Την δεκαετία του 1980 προστέθηκε πάνω της για διαπλάτυνση -μισού μέτρου εκατέρωθεν- και αντοχή τσιμεντένια με οπλισμένο σκυρόδεμα, η οποία ενώνει το νοτιοδυτικό χωριό κοντά στο Κεφαλόβρυσο με τα «Λυκακέϊκα» και διευκολύνει τη διέλευση οχημάτων κάτω από το σπίτι του «Κιατίπη».

Η φωτογραφία (Αύγουστος 2015) έχει νοτιοδυτικό προσανατολισμό, όπως έρχεται και ο χείμαρρος. Νερά τέτοια περίοδο δεν έχει, εκτός και αν υπάρξει συνεχής καταρρακτώδης βροχή και φέρει.. κατεβασιά. Διακρίνεται μέρος του πέτρινου λαξευτού τόξου. Η τσιμεντένια επικάλυψη και διαπλάτυνση της παλαιάς γέφυρας, όπως και τα νέα τσιμεντένια τοιχία, κυριαρχούν βεβαίως πάνω στη γέφυρα.

Η γέφυρα αυτή είναι από τις πρώτες μη ξύλινες γέφυρες του χωριού, που ήταν φτιαγμένες με λαξευτή πέτρα, πιθανά τον 19ο αιώνα. Ήταν όμως στενή, αλλά και αδύναμη για να περάσουν τροχοφόρα. Ενώνει πλέον την περιοχή Κεφαλοβρύσου μέσω της πλατείας «Ομονοίας» με τον μικρό μαχαλά στους πρόποδες της «Αλογόραχης» του καστανόδασους. Ταυτόχρονα οδηγεί προς τον «Κάτω δρόμο» από το μαγευτικό τοπίο στους πρόποδες των καστανιών, αφού ξαναπεράσει βόρεια του κερτεζίτικου Βουραϊκού από την σύγχρονη με οπλισμένο σκυρόδεμα γέφυρα του «Μελιτζάνη».

Η φωτογραφία (Αύγουστος 2015) δείχνει τον κόμβο του «καστανίσιου δρόμου» με τον «Κάτω δρόμο» και έχει νοτιοδυτικό προσανατολισμό.  

β) Η ποιμενική ξυλογέφυρα στου «Βορύλλα το γαλάρι»: Ο κλασσικός δρόμος από το Κεφαλόβρυσο, περνώντας από τα «Κωτσέϊκα», για συνάντηση με το κλασσικό μονοπάτι στις καστανιές για Καρβελού δεν είχε ποτέ γεφύρι, εξ όσων έχω πληροφορηθεί. Έτσι όταν δημιουργήθηκε το γαλάρι του (+) Θεοφάνη Βορύλλα, που συνεχίζει ο γιός του Κώστας και ο ομώνυμος εγγονός του, η ανάγκη οδήγησε στην δημιουργία ενός ιδιωτικού μακριού, αλλά στενού ξύλινου ξυλογέφυρου.

Έχει μήκος περί τα οκτώ μέτρα και πλάτος ένα μέτρο. Τα υλικά της βάσης  της είναι όλα πολύ γερά, αφού είναι καστανίσια. Ενώνει σε δύσκολο σημείο της όχθες του εν λόγω χειμάρρου, αφού αυτές έχουν πολύ μεγάλο ύψος και είναι απόκρημνες. Από εκεί μπορεί να περάσουν με ασφάλεια αλλά και με προσοχή άνθρωποι και γιδοπρόβατα. Με προσοχή και βοήθεια περνά και ένα φορτωμένο ζώο. Η κατασκευή είναι ιδιωτική και γι’ αυτό έχει και πολλά πρόχειρα υλικά.

Η κοντινή αυτή φωτογραφία (Καλοκαίρι 2015) έχει νότιο προσανατολισμό. Διακρίνουμε πλήθος υλικών με περίεργη «ανακύκλωση»!

Η ίδια γέφυρα με νότιο προσανατολισμό (Αύγουστος 2015) από μακριά. Παρατηρούμε το μεγάλο ύψος των οχθών και το επικίνδυνο του περάσματος.

Χ. Οι τρεις γέφυρες στου Σαρδούνη το Λαγγάδι, ανατολικά της Κέρτεζης

α) Η πέτρινη γέφυρα στο Κοιμητήριο: Πρόκειται για παλαιά γέφυρα (κατασκευής 1933-1936) -πέτρινη λεξευτή πλάτους 4 μέτρων- του κεντρικού αμαξιτού δρόμου της Κέρτεζης, στα ανατολικά του χωριού, ανάμεσα στο Κοιμητήριο και το νέο Δημοτικό Σχολείο. Συνεχίζει τον κεντρικό αμαξιτό δρόμο του χωριού πάνω στον χείμαρρο «του Σαρδούνη το Λαγγάδι», που κατεβαίνει από τον  «Αη Θόδωρο». Συγκεκριμένα ξεκινά από το διάσελο που δημιουργούν τα βουνά «Παξιμαδάς» (δυτικά του) και «Κουτσουβέρι» (ανατολικά του). Λίγο πιο κάτω πηγάζει η μικρή πηγή «Νεραϊδόβρυση». Το Λαγγάδι αυτό στα πολλά χιόνια ή σε καταρακτώδεις παρατεταμένες βροχές κατεβάζει πολλά νερά. Είναι το 3ο μεγαλύτερο εντός του χωριού, μετά τον Λίθο και τον Καρβελοχείμαρρο.

Η γέφυρα ενώνει τον κεντρικό δημόσιο δρόμο με το χωριό, δίπλα στο Κοιμητήριο. Κατασκευάστηκε μαζί με τον δημόσιο δρόμο. Αργότερα –πιθανά την δεκαετία του 1950- διαπλατύνθηκε με αύξηση και της αντοχής της με την προσθήκη τσιμεντένιας πάνω της και βάσεις με οπλισμένο σκυρόδεμα. Ως πέτρινη και λαξευτή αποτελεί την 1η μπαίνοντας στο χωριό και μία από τις τέσσερις του είδους αυτού εντός της Κέρτεζης!

Την δεκαετία του 1990 συνεχίστηκε βόρεια η στέγαση μέρους του Λαγγαδιού για δημιουργία χώρου στάθμευσης και στροφής των υπεραστικών Λεωφορείων.

Στην φωτογραφία (Αύγουστος 2015) βλέπουμε προς τον βορρά από τον οποίο έρχονται τα νερά του Λαγγαδιού από τα χιόνια ή τις καταρρακτώδεις βροχές. Στο βάθος παρατηρούμε μέρος του πλατανίσιου οικοσυστήματος που δημιουργούν τα λίγα νερά της Νεραϊδόβρυσης.  Φαίνεται σημαντικό μέρος του νότιου λαξευτού πέτρινου τόξου, ενώ η βάσεις και το βόρειο δύσκολα.

β) Η σύγχρονη τσιμεντένια γέφυρα στο Δημοτικό Σχολείο: Ως γνωστόν η είσοδος του νέου δημοτικού σχολείου ήταν στην νοτιοδυτική του γωνία, δίπλα και βόρεια στον κεντρικό αμαξιτό δρόμο και κοντά στου «Σαρδούνη το Λαγγάδι». Η πέτρινη γέφυρα ήταν ακριβώς δυτικά της εισόδου.

Βλέποντας προς τον Βορρά… Στην φωτογραφία (Αύγουστος του 2015) φαίνεται η γέφυρα, όπως και κάποιες τεχνικές ατέλειες. Ανατολικά βρίσκεται το σχολείο με τα λουτρά του να διακρίνονται και το προαύλιό του. Στο βάθος ξεχωρίζει μέρος του οικοσυτστήματος, πλήρως ο «Παξιμαδάς» και ελάχιστα οι δυτικοί πρόποδες από το «Κουτσουβέρι».

Βλέποντας προς τον Νότο… Φωτογραφία του Σεπτέμβρη 2016.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, επί προεδρίας  Αναστασίου Τζένου του Δημ. και με διεκδίκηση επί προεδρίας Αναστασίου Λεχουρίτη του Γεωργ. ανεγέρθηκε το 1982 με κοινοτικά έξοδα νέα γέφυρα με οπλισμένο σκυρόδεμα πλάτους περί τα 4 μέτρα, μήκους 3,5 μέτρων και κιγκλιδώματα στα δυτικά του προαυλίου και πάνω στο Λαγγάδι. Έτσι έκλεισε η παλιά είσοδος τελείως για λόγους ασφαλείας των παιδιών, λόγω των πολλών πλέον οχημάτων που περνούσαν.  Η αρχική επέκταση-σκέπασμα του εν λόγω χειμάρου είχε ξεκινήσει το 1973, επί στρατιωτικής χούντας επί προεδρίας (δοτής) του (+) Θεοφάνη Βορύλλα.

Έγγραφο διεκδίκησης από το αρχείο του τότε προέδρου Αναστάσιου Λεχουρίτη του Γεωργ.. Δόθηκε τον Σεπτέμβριο του 2016.

Το συμφωνητικό κατασκευής (1982) μεταξύ του προέδρου Αναστασίου Γ. Λεχουρίτη και του εργολάβου (+) Ευαγγέλου Β. Μάλλιαρη. Έγγραφο από το αρχείο του τότε προέδρου Αναστάσιου Λεχουρίτη του Γεωργ.. Δόθηκε τον Σεπτέμβριο του 2016

γ)  Η σύγχρονη τσιμεντένια γέφυρα στου «Αβράμη»: Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 και επί προεδρίας Αναστασίου Τζένου του Δημ. ανεγέρθηκε η εν λόγω τσιμεντογέφυρα με κλίση, μικρό σχετικά μήκος και μεγάλο πλάτος για να ενωθεί ο παράλληλος δυτικός δρόμος του Λαγγαδιού με το δρόμο που οδηγούσε στα αμπέλια βόρεια του Δημοτικού Σχολείου.

Φυσικά ο λόγος ήταν η διευκόλυνση των ανεγειρόμενων νέων οικοδομών, αφού η περιοχή κατά το μεγαλύτερο μέρος της μπήκε στο ρυμοτομικό σχέδιο της Κέρτεζης. Η πηγή χρηματοδότησης της γέφυρας έγινε με συλλογική δωρεά όσων διευκολύνονταν ένθεν κακείθεν του του δρόμου ανατολικά της γέφυρας.

Βρίσκεται ανατολικά της οικίας και του κήπου των κληρονόμων του (+) Χρήστου Δημ. Αβραμόπουλου – «Αβράμη» και δυτικά των οικοδομών  στην περιοχή του «Αη Θανάση».

Στην φωτογραφία (Αύγουστος του 2015) παρατηρούμε την γέφυρα από τα νότια. Βλέπουμε επίσης έργα αντιστήρηξης του Λαγγαδιού. Το οικοσύστημα κρύβεται από παρακείμενες καρυδιές.

ΧΙ. Τέσσερις μικρογέφυρες στον κεντρικό αμαξιτό δρόμο της Κέρτεζης, μία στη δυτική συνέχειά του και δύο προς Κεφαλόβρυσο

Ο κεντρικός αμαξιτός δρόμος φτάνοντας στο κέντρο της Κέρτεζης περνά μόνο από δύο μεγάλες γέφυρες που έχουμε ήδη σημειώσει: Μία στις «Καμάρες» πάνω από τον ενωμένο Βουραϊκό και μία στο Κοιμητήριο. Τι γίνεται όμως με τα μικρά ή μεγαλύτερα υπόλοιπα Λαγγάδια που «κόβουν» κάθετα τον δρόμο και έρχονται από τα βόρεια;

Υπήρξαν ιστορικά δύο τεχνικές μέχρι τώρα, αφού δεν δημιουργήθηκαν μεγάλες γέφυρες. Τα πιο ορμητικά κουβαλώντας χαλίκι και πέτρες ανέβασαν τον δρόμο και δημιούργησαν υψώματα πάνω στα οποία τελικά περνά το κάθε Λάγγαδι (εξαίρεση στον «Σταυρό»). Τα υψώματα αυτά είναι δύο στον «Εγγρέμενο» (από το «Μπουρδαλέϊκο ανατολικά του και από το «Κοκορέϊκο» δυτικά του) και ένα στ’ Αλώνια («Κουφέ ή Κουφού» το Λαγγάδι). Σε άλλα μικρότερα Λαγγάδια δημιουργήθηκαν τρεις μικρές γέφυρες και προστέθηκε και μία στο ύψωμα στον «Σταυρό». Ας τις δούμε.

α) Η γεφυρούλα μεταξύ Εξάμπελων και Εφτελιών: Απ’ αυτήν περνά ο κεντρικός αμαξιτός δρόμος στο μικρό Λαγγάδι των «Εξάμπελων» στα βόρεια των «Εφτελιών», το οποίο συχνά φέρνει και το νερό του δικού του «Κεφαλόβρυσου». Τα σχετικά και ακίνδυνα λίγα αυτά νερά διοχετεύονται πρώτα σε «μάνες» και κατόπιν πηγαίνουν στον Βουραϊκό.

Τα νερά των Εξάμπελων (Απρίλιος 2016) μετά την συγκέντρωσή τους, έτοιμα να κατέβουν προς τον Βουραϊκό.

Η γεφυρούλα έχει μήκος ένα μέτρο και πλάτος περί έξι. Οι βάσεις είναι πέτρινες και ενωμένες με τσιμέντο, ανώ η επιφάνειά της κάτω από την ασφαλτόστρωση είναι τσιμεντένια με οπλισμένο σκυρόδεμα. Η κατασκευή της πιθανολογείται στην δεκαετία του 1950.

Στην φωτογραφία (Απρίλιος 2016) βλέπουμε βόρεια και προς τα (ανατολικά) Εξάμπελα. Η έξοδος της γεφυρούλας είναι μισοχωμένη, ενώ έχουν προσωρινά καεί βάτα που έκλιναν την έξοδο…

β) Η γεφυρούλα στον Σταυρό: Η γεφυρούλα αυτή είναι νεότερης κατασκευής (πιθανά της δεκαετίας του 1980). Έχει ως βάση τσιμεντένια «κιούνια» πλάτους μισού μέτρου, μήκους έξι και με τσιμεντένια επικάλυψη. Περνά πάνω της ο κεντρικός δρόμος της Κέρτεζης, ενώ μέσα από τα «κιούνια» της τα νερά από το ρέμα. Εκτός από τα νερά που φέρνει το ρέμα που σχηματίζεται ανατολικά από το «Κουτσουβέρι» και δυτικά από το «Χριστό» περνώντας μέσα από Λάκες, από εκεί περνούν και τα περισσευούμενα νερά του αύλακα που ποτίζουν τα χωράφια της περιοχής. Εκβάλλει στον κερτεζίτικο Βουραϊκό στην «Κάτω Παναγιά».

Στην φωτογραφία (Απριλιος 2015) βλέπουμε βόρεια. Τα όποια νερά από χιόνια ή βροχές έρχονται με μικρή κλίση. Έχουν προσωρινά καεί βάτα στην μικρή νότια έξοδό της…

γ) Η γεφυρούλα στου «Πρόκριτου» – «Πρόκουτου» τις Καρυδιές: Βρίσκεται πάνω στο μικρό Λαγγάδι του «Ζαβλάνη» στη συνέχεια του κεντρικού δρόμου και λίγο πριν φτάσουμε στο νέο Δημοτικό Σχολείο και το Κοιμητήριο. Η δομή του είναι τσιμεντένια και μάλλον έχει ανεγερθεί την δεκαετία του 1950. Συχνά χώνεται και στην είσοδο και στην έξοδο με φερτά υλικά. Ευτυχώς τα νερά του δεν είναι πολλά. Αυτά εκβάλλουν στον κερτεζίτικο Βουραϊκό στου «Τσιρίκου το μύλο», περνώντας και τον «Κάτω δρόμο». πάνω του αυλακοειδώς.

Στην φωτογραφία (Απρίλιος 2016) βλέπουμε νότια, προς τον κερτεζίτικο Βουραϊκό, του οποίου διακρίνεται η πορεία από τα βλασταίνοντα πυκνά και υψηλά πλατάνια του. Παρατηρούμε πρόσφατη μικρή διάνοιξη στην είσοδο της γέφυρας. Να σημειώσουμε πλέον ότι το Λαγγάδι αυτό διέρχεται πλεόν ανάμεσα σε αρκετά νέα σπίτια βόρεια του κεντρικού δρόμου.

δ) Η γεφυρούλα στα «Μαλαμέϊκα»: Λίγο μετά την είσοδο στην «Αγορά» της Κέρτεζης ο κεντρικός δρόμος συναντά κάθετα το μικρό Λαγγάδι του «Αη Τρύφωνα». Αυτό κατεβαίνει παράλληλα ή τέμνοντας τον δρόμο που κόβει κάθετα τον κετρικό και ενώνει τον «Πάνω δρόμο» και τον «Κάτω δρόμο». Βρίσκεται στην νοτιοδυτική γωνία του «Μαλαμέϊκου» μεγάλου σπιτιού.

Στο σημείο αυτό έχει δομηθεί τσιμεντένιο μάλλον γεφυράκι από την δεκαετία του 1950. Αργότερα προστέθηκε και μεγάλη τσιμεντένια σχάρα για να κρατά κάποια από τα φερτά υλικά. Εξάλλου την δεκαετία του 1990 σκεπάστηκε νότια του κεντρικού δρόμου ο μικροχείμαρρος μέχρι την εκβολή του στον κερτεζίτικο Βουραϊκό δίπλα στους πρώην «Δίδυμους το μύλους», όπου και το ιδιωτικό ξενοδοχείο «Το Αρχοντικό της Κέρτεζης».

Ευτυχώς  για την γεφυρούλα και την επικάλυψη που στα βουνά βόρεια του «Αη Τρύφωνα» έχουμε μεγάλη ενδυνάμωση των θάμνων και των δέντρων και τα νερά είναι πιο ήπια.

Στην φωτογραφία (Απρίλιος 2016) βλέπουμε νότια. Παρατηρούμε την σιδερένια σχάρα πριν την γεφυρούλα, αλλά και «χάνουμε» τον χείμαρρο λόγω της τσιμεντένιας με οπλισμένο σκυρόδεμα της μικρής του κοίτης για διαπλάτυνση του δρόμου.

ε) Η γεφυρούλα στα «Παναγουρέϊκα»: Μετά την κεντρική πλατεία ο κεντρικός δρόμος ουσιαστικά σταματά στον τεχνικό χώρο στάθμευσης πάνω από τον παραπόταμο Λίθο. Στο σημείο εκείνο ξεκινούν δύο μικρότεροι δρόμοι, κατά το σχήμα του «Υ». Ο πρώτος συνεχίζει βορειοδυτικά και έχει μία σειρά από κάθετες απολήξεις. Ο δεύτερος συνεχίζει νοτιοδυτικά, περνά από την τεχνητή πλατεία «Ομόνοιας» και έχει ως βασικό προορισμό το Κεφαλόβρυσο.

Ο βορειοδυτικός δρόμος και μετά από εκατόν πενήντα μέτρα συναντιέται με του «Παναγούρου το Λαγγάδι» που κατεβαίνει από τα βόρεια, πάνω από τον «Άγιο Μόδεστο» και τον δυτικό Παξιμαδά. Τα νερά του από τα χιόνια λόγω πύκνωσης της βλάστησης είναι λιγότερα από παλαιότερα. Εκβάλλει στα δέκα μέτρα στον παραπόταμο Λίθο.

Η γεφυρούλα δομήθηκε από οπλισμένο σκυρόδεμα σίγουρα πριν την δεκαετία του 1980. Έχει μικρό μήκος και ύψος, ενώ το πλάτος της είναι τέσσερα μέτρα. Βρίσκεται δίπλα στο παλαιό Παντοπωλείο του (+) Παναγιώτη Χαρ. Ρέλλα.

Στην φωτογραφία (Απρίλιος 2016) βλέπουμε νότια. Βλέπουμε την στενή είσοδο. Παρατηρούμε επίσης και το τέλος του οικοσυστήματος του παραπόταμου λίθου.

ε) Η μακρόσυρτη τσιμεντογέφυρα στου «Πλιάκα»: Στην πλατεία «Ομόνοιας» το νερό του Κεφαλοβρύσου μπορεί να διαιρεθεί σε τρία αυλάκια. Το βορειότερο είναι μικρό αυλάκι που μπορεί να παίρνει νερό τα Σαββατοκύριακα και υπόγεια περνά κάτω από την κεντρική πλατεία για να ποτίσει κήπους ακριβώς κάτω από τον κεντρικό δρόμο.

Στο κέντρο πάνε τα περισσότερα νερά που περνούν από παλαιά (πριν την δεκαετία του 1970)  τσιμεντογέφυρα γέφυρα πλάτους 1,5 μέτρου και μήκους 10 μέτρων. Αργότερα (δεκαετία 1970) επιμηκύνθηκε με οπλισμένο σκυρόδεμα παράλληλα του δρόμου προς το κέντρο άλλα 20 μέτρα. Τα νερά του αύλακα φαίνονται για 15 μέτρα πριν φτάσουν στην μισοκαλυμένη λαξευτή πέτρινη γέφυρα στου «Πλιάκα»-«Γιαγουδή». Κατόπιν και 10 μέτρα μετά χύνονται στον παραπόταμο Λίθο, 30 μέτρα πριν την ένωσή του με το Καρβελοχείμαρρο και τη δημιουργία του κερτεζίτικου Βουραϊκού.

Στην φωτογραφία (Απρίλιος 2016) είσοδος νερών στον κεντρικό αύλακα λίγο πριν την μακρόσυρτη τσιμεντογέφυρα.

ε) Η νοτιοδυτική γεφυρούλα στην πλατεία «Ομόνοιας»: Νότια του προηγούμενου αύλακα και σε μεγάλο «τσιμενταύλακο» πλέον περνούν πάντα νερά του Κεφαλόβρυσου. Αυτά φτάνουν στην ιδιόμορφη γέφυρα με τα σιδερένια «Η» μετά από 100 μέτρα, περνούν από τον κατεστραμένο νερόμυλο του «Λιάρου», κατόπιν με νερογέφυρα περνούν βόρεια από τα «Παλαιά Σφαγεία» και από εκεί μπαίνουν στο τσιμενταύλακο για τους «Δίδυμους μύλους» και όχι μόνο…

Το εν λόγω μεγάλο τσιμενταύλακο 5 μέτρα νοτιοδυτικά του κεντρικού αύλακα τέμνει κάθετα το ασφαλτωμένο δρόμο για το Κεφαλόβρυσο. Εκεί λοιπόν έχει δομηθεί με τσιμεντένια σκυρόδεμα μικρή γεφυρούλα πλάτους τεσσάρων μέτρων και μήκους λιγότερο του 1 μέτρου.

Στη φωτογραφία (Απρίλιος 2016) βλέπουμε δυτικά την εν λόγω γεφυρούλα πάνω στο μεγάλο μυλαύλακο προς το μύλο του «Λιάρου» και όχι μόνο.

ΧΙΙ. Οκτώ  ενδεικτικές αυλακογέφυρες πάνω από τσιμεντένια αυλάκια και μία σε γράνα.

Το μεγάλο δίκτυο αυλάκων (από το 1950 τα περισσότερα «τσιμενταύλακα») τέμνουν είτε τον κεντρικό αμαξιτό κερτεζίτικο δρόμο, είτε τον σαββανίτικο, είτε αγροτικούς δρόμους, είτε το δίκτυο των παράδρομων εντός του οικισμού.

Εδώ δεν χρειάστηκαν να γίνουν μεγάλες γέφυρες, αλλά μικρές και με γεφυρούλες με οπλισμένο σκυρόδεμα, πλάτους λίγο μεγαλύτερο αυτού του δρόμου, αλλά ελάχιστου μήκους, όσο δηλαδή το εξωτερικό πλάτος του αύλακα. Παλαιά γίνονταν με παχιές μεγάλες πλάκες.

Θα δείξουμε ενδεικτικά μερικές απ’ αυτές τις γεφυρούλες. Θα ξεκινήσουμε από τα ανατολικά προς τα δυτικά του κερτεζίτικου δρόμου. Κατόπιν θα δείξουμε μία στον σαββανίτικο, μερικές στον κερτεζίτικο κάμπο και μετά κάποιες εντός του οικισμού της Κέρτεζης. Θα δείξουμε επίσης στο τέλος μία ξύλινη σε (χωμάτινη) γράνα στις δυτικές «Αρκίτες».

α) Η αυλακογέφυρα στον κεντρικό δρόμο στη «Σενά»: Πάνω της περνά ο κεντρικός αμαξιτός δρόμος και κάτω στον αύλακα περνούσαν παλαιότερα μέσα από κιούνια διαμέτρου 40 πόντων τα νερά Κεφαλοβρύσου της παλαιάς δέσης στη «Σενά», ώστε να ποτιστούν τα χωράφια σε «Εγγρέμενο» και «Εφτελιές». Η δέση αυτή έχει να κλείσει εδώ και μια εικοσαετία περίπου κι έτσι τους θερινούς μήνες δεν διέρχονται πλέον τα νερά του χωριού την κοίτη του Βουραϊκού βόρεια των «Χαλιάδων» και μέχρι τη «Σενά». Και φυσικά ούτε από την εν λόγω γεφυρούλα.

Στην φωτογραφία (Αύγουστος 2016) βλέπουμε νοτιοδυτικά και προς την «Ράχη Ρουμάνη». Διακρίνεται μισοχωμένη η αυλακογεφυρούλα, η οποία τέμνει πλάγια τον κεντρικό αμαξιτό δρόμομπρος Κέρτεζη. Το τσιμεντένιο αυλάκι νότια του δρόμου και στα 20 μέτρα μέχρι τη θέση της παλαιάς δέσης καλύπτεται εν μέρει από θάμνους.

β) Η αυλακογέφυρα στην διασταύρωση του κεντρικού δρόμου με τον «Κάτω δρόμο»: Πάνω της περνά ο κεντρικός αμαξιτός δρόμος και κάτω στον αύλακα τα νερά Κεφαλοβρύσου της δέσης στις «Κολλαρές», ώστε να ποτιστούν τα χωράφια σε «Σταυρό» και βόρεια «Αλώνια». Επίσης τα νερά αυτά υδροδοτούσαν το μύλο του «Παναγούρου» στο «Σταυρό».

Στην φωτογραφία (Απρίλιος 2016) βλέπουμε βορειοανατολικά και νότια τόσο του κεντρικού δρόμου, όσο και του «Κάτω δρόμου». Παρατηρούμε ότι η αυλακογέφυρα τέμνει το δρόμο πλάγια. Είμαστε δέκα μέτρα ανατολικά της επικίνδυνης στροφής σστου «Τσιούτσιου».

γ) Η αυλακογέφυρα στον σαββανίτικο δρόμο στους μέσους «Χαλιάδες»: Κάτω από την γέφυρα περνούν τα νερά Κεφαλοβρύσου ή για ένα διάστημα των δύο γεωτρήσεων στο «Γκαλντιρίμι» (περισσότερα στο επόμενο άρθρο της σειράς, το μέρος ΙΙΙ). Τα νερά αυτά ποτίζουν στα ζυγά χρόνια ολημερίς τους νότιους «Χαλιάδες», τα «Πλατανάκια», το «Κρεμυδαριό», τις «Βαρές» και την  «Αγρομηλιά».

Βλέπουμε στην φωτογραφία (Απρίλιος 2016) προς τα δυτικά και ανατολικά του σαββανίτικου δρόμου. Διακρίνεται ο κεντρικός δρόμος των «Χαλιάδων» και βόρειά του παράλληλα το «τσιμενταύλακο». Η αυλακογέφυρα τέμνει το δρόμο κάθετα. Στην περιοχή υπάρχει σύγχρονο συγκρότημα σταύλων.

δ) Η αυλακογέφυρα στην «Τουρκόστρατα» στις δυτικές «Λίμνες»: Κάτω από την γέφυρα περνούν τα σαββανίτικα νερά της πηγής του «Παγιάννη» και πάνω της η «Τουρκόστρατα». Τα νερά αυτά ποτίζουν στα μονά χρόνια τα βράδια «Λίμνες» και «Κάκαβο».

Βλέπουμε στην φωτογραφία (Απρίλιος 2016) προς τα δυτικά και ανατολικά της «Τουρκόστρατας». Αυτή διασταυρώνεται με το δρόμο πούρχεται προς τα ανατολικά από την «Σουρουβιά» – «Πλατανάκια» – «Χαλιάδες». Παρατηρούμε και τους δύο δρόμους, όπως και το αυλάκι από «Σουρουβιά». Βρισκόμαστε 3-4 μέτρα ανατολικά της διπλής ακτίνωσης του αύλακα προς νότιες και βόρειες «Λίμνες». Εμείς βλέπουμε αυτόν προς τις νότιες.

ε) Η αυλακογέφυρα σε αγροτικό παράδρομο στους δυτικούς «Χαλιάδες»: Είμαστε σε δυτικό παράδρομο του κεντρικού δρόμου των «Χαλιάδων» που έχει κατεύθυνση νότια, δηλαδή προς τον σαββανίτικο κάμπο. Κάτω από την γέφυρα περνούν τα κερτεζίτικα νερά του Κεφαλόβρυσου και της «Κόντη βρύσης» με δέση στον Βουραϊκό, νότια του μύλου του «Σμπίγου». Πάνω της περνά ο εν λόγω αγροτικός παράδρομος. Τα νερά αυτά ποτίζουν στα ζυγά χρόνια τους δυτικούς «Χαλιάδες».

Λίγα μέτρα ανατολικά επιβιώνει η διπλή εξακτίνωση του μεγάλου βασικού αύλακα προς κεντρικούς και δυτικούς «Χαλιάδες».  Ακριβώς μετά κείνται σε σχετική αχρηστία οι δύο γειτονικές τσιμεντένιες  – κούτουλες, όπου χύνονταν έως την δεκαετία του 2000 με υπόγειες μεγάλες σωλήνες στον κεντρικό αύλακα τα νερά των δύο γεωτρήσεων που αναμένουν την επαναλειτουργία τους στους πρόποδες της «Ράχης Ρουμάνη».

Βλέπουμε στην φωτογραφία (Απρίλιος 2016) προς τα νοτιοανατολικά των «Χαλιάδων». Διακρίνουμε την διπλή εξακτίνωση του βασικού αύλακα, όσο και τις δύο υποδοχές των νερών των δύο γεωτρήσεων.

στ) Η αυλακογέφυρα στην απαρχή του δρόμου «Γκαλντιρίμι» στην «Κάτω Παναγιά»: Κάτω από την γέφυρα περνούν τα κερτεζίτικα νερά του Κεφαλόβρυσου και της «κόντη βρύσης» με τη δέση στον Βουραϊκό, στην «Κάτω Παναγιά». Πάνω της  αρχίζει ο αρχαίος δρόμος «Γκαλντιρίμι» που κατευθύνεται προς «Σαββανούς» / «Καλλιφώνιο», Ι. Μονή Αγίων Θεοδώρων, και λοιπά νότια καλαβρυτινά χωριά. Αυτός φεύγει κάθετα για είκοσι μέτρα από τον κεντρικό κερτεζίτικο αμαξιτό δρόμο και κατόπιν περνά πάνω από την ξυλογέφυρα στην «Κάτω Παναγιά».

Τα νερά αυτά πότιζαν τα μονά χρόνια την ημέρα τα χωράφια στα νότια «Αλώνια» και τη «Σενά» και υδροδοτούσαν το επέρας και τα ζυγά χρόνια το μύλο του «Σμπίγου» στ’ Αλώνια.

Βλέπουμε στην φωτογραφία (Απρίλιος 2016) προς τα  δυτικά, δηλαδή προς τον οικισμό της Κέρτεζης, δυτικά απ’ τα «Αλώνια». Διακρίνεται βόρεια ο αμαξιτός κεντρικός κερτεζίτικος δρόμος και νότια η απαρχή του «Γκαλντιριμιού». Στο βάθος ο μεγάλος αύλακας με νερά Κεφαλοβρύσου και «Κόντη βρύσης».

ζ) Η αυλακογέφυρα στην παράκαμψη του «Κάτω δρόμου» στου «Μελιτζάνη»: Κάτω από την γέφυρα περνούν τα κερτεζίτικα νερά του Κεφαλόβρυσου που έρχονται μέσω «Καλογερικού μύλου». Αυτά κατευθύνονται προς του «Μπουμπά» το μύλο, του «Τσιρίκου» το μύλο και φυσικά σε όλα τα χωράφια νότια του Βουραϊκού, στους πρόποδες του καστανόδασους, από εδώ μέχρι και την «Κάτω Παναγιά». Πάνω της περνά ο νοτιότερος και ομορφότερος στενός δρόμος της Κέρτεζης, ο οποίος είκοσι μέτρα πριν διασταυρώνεται με το «Κάτω δρόμο».

Βλέπουμε στην φωτογραφία (Απρίλιος 2016) προς τα ανατολικά. Είκοσι μέτρα ανατολικότερ δεν διακ΄ρινεται ο παλαιός μύλος του «Μπουμπά». Διακρίνεται μισοχμένο το τσιμενταύλακο, ο αμαξιτός δρόμος και το πανέμορφο διπλό οικοσύστημα (Βουραϊκού με τα πλατάνια και καστανόδασους). Νοτιοανατολικά της γέφυρας αρχίζει το πασίγνωστο μονοπάτι για περιήγηση στις καστανιές και το ξωκκλήσι της «Παναγιάς».

η) Η αυλακογέφυρα στο μυλαύλακο του «Λιάρου»: Στα νοτιοανατολικά της πλατείας «Ομόνοιας» ξεκινά ο παράδρομος που στα 300 περίπου περνά πάνω από την πέτρινη λαξευτή γέφυρα στου «Κιατίπη». Στην αρχή της έχει ανάγκη μια αυλακογέφυρας διότι κάθετα τρέχουν τα νερά που φτάνουν και περνούν από τον πεσμένο μύλο του «Λιάρου» και την «νεροτριβή». Πριν μερικές δεκαετίες δημιουργήθηκε με οπλισμένο σκυρόδεμα πλάτους 3 μέτρων και μήκους 1 μέτρου η εν λόγω αυλακογέφυρα.

Στην φωτογραφία (Απρίλιος 2016) βλέπουμε ανατολικά και το τσιμεντένιο μυλαύλακο πλούσιο σε νερά. Βόρειά του δρομίσκος που οδηγεί κι αυτός στον εν λόγω μύλο, παράλληλα στο όμορφο μυλαύλακο.

θ) Η σύγχρονη ξυλογέφυρα σε γράνα στις «Αρκίτες»: Στο τέλος του δρόμου βόρεια στην «Καρυά» και ανεβαίνοντας στους πρόποδες της Ντεσμένας στην περιοχή «Σκάλα», στο δρόμο για τον «Μπούρμπουλα» και τα πίσω χωριά (Λαγοβούνι, Συρμπάνι, Κάνδαλο), παρατηρούμε στα βορειοδυτικά το τέλος του καλιεργήσιμου κερτεζίτικου κάμπου στην εποχή μας. Ανατολικά του απλώνονται οι «Αρκίτες» και ο «Μπούρμπουλας» που έχουν λιμνάσει και έχουν γίνει τεράστιος καλαμιώνας. Στα όρια αυτά ιδιώτης κερτεζίτης (Χρήστος Παν. Σκαμβούγερας) έχει λιβάδια και κατασκεύασε πριν δύο δεκαετίες μία ξύλινη γέφυρα για πέρασμα του χορτοκοπτικού του και του αγροτικού ημιφορτηγού του για φόρτωμα των δεματιών χόρτου.

Στην φωτογραφία (Ιούλιος 2016) βλέπουμε βορειοανατολικά. Διακρίνουμε το όρια καλιεργήσιμης με τα λιβάδια και μη «Αρκίτας» με τους καλαμιώνες. Εκεί και η γεφυρούλα πάνω σε γράνα.

ΧΙΙΙ.  Οι έξι νερογέφυρες σε Βουραϊκό, Καρβελοχείμαρο και Λίθο

Το πολύπλοκο σύστημα άρδευσης και ύδρευσης της Κέρτεζης (όπου για το πρώτο νύξεις κάνουμε σ’ αυτό το μέρος ΙΙ και αναλυτικά θα αναπτύξουμε στο μέρος ΙΙΙ, ενώ για το δεύτερο μιλήσαμε ήδη αναλυτικά στο «μέρος – Ι») στηρίζεται και σε νερογέφυρες. Πρόκειται για δύο γέφυρες πάνω από τον κερτεζίτικο Βουραϊκό, δύο πάνω από τον παραπόταμο Λίθο και δύο πάνω από τον Καρβελοχείμαρρο. Θα αρχίσουμε από τον Βουραϊκό και τα ανατολικά του, κατόπιν θα περάσουμε βορειοδυτικά στον Λίθο και τέλος νοτιοδυτικά στον Καρβελοχείμαρρο.

α) Το λαμαρινένιο αρδευτικό νεροπέρασμα στην γέφυρα «Βαρών» – «Κρεμυδαριού». Στην γέφυρα του κερτεζίτικου Βουραϊκού στην τουρκόστρατα (μεταξύ νοτιοδυτικών «Βαρών» και ανατολικού «Κρεμυδαριού») ως γνωστό σταμάτησε η κατασκευή των τσιμεντένιων αυλάκων που φέρνουν το νερό του Κεφαλόβρυσου μέσα από το βόρειο «Κρεμυδαριό», «Πλατανάκια» και κεντρικούς «Χαλιάδες». Έτσι το νεροπέρασμα γίνεται με τον παλιό παραδοσιακό τρόπο, δηλαδή με αυλάκι λαμαρινιένιο (από το τσιμενταύλακο νότια στο χωματένιο βόρεια του ποταμού).

Στην φωτογραφία (Ιούλιος 2016 ) βλέπουμε από τα βορειοανατολικά της γέφυρας. Διακρίνεται στα ανατολικά της το λαμαρινιένιο αρδευτικό νεροπέρασμα με το νερό να χύνεται σε χωμάτινο αυλάκι. Το νερό αυτό ποτίζει «Βαρές» και «Αγρομηλιά» παραδοσιακά τα ζυγά έτη.

β) Το τσιμεντένιο αρδευτικό νεροπέρασμα στον «Καλογερικό μύλο». Πρόκειται για μεσαίο τσιμεντένιο αυλάκι που παίρνει το νερό από τον «Καλογερικό μύλο» στα  δυτικά του και βόρεια του κερτεζίτικου Βουραϊκού και το οδηγεί στα νότιά του και ανατολικά προς τον «μύλο του Μπουμπά», του «Τσιρίκου το μύλο» και φυσικά για άρδευση σε όλα τα χωράφια νότια του ποταμού και στους βόρειους πρόποδες του καστανόδασους.

Η φωτογραφία (Απρίλιος 2016) έχει προοπτική προς τα βόρεια και πάρθηκε από την νότια όχθη του ποταμού. Διακρίνονται τα νερά του ποταμού, μέρος του νοτιοανατολικού χωριού και το οικοσύστημα των πλατάνων.

γ) Το τσιμεντένιο αρδευτικό νεροπέρασμα στα παλαιά σφαγεία. Τα νερά που από την πλατεία «Ομόνοιας» φεύγουν από το νότιο μεγάλο αυλάκι και περνούν από τον παλιό «μύλο του Λιάρου», κατόπιν με τσιμεντένια μεσαίο αυλάκι περνούν πάνω από τον παραπόταμό Λίθο, δέκα μέτρα πριν ενωθεί με τον Καρβελοχείμαρρο. Κατόπιν με υπερυψωμένο μυλαύλακο κατευθύνονται προς του «Δίδυμους μύλους» στα κεντρικά και νότια της Κωμόπολης. Από εκεί φεύγουν για τον «Καλογερικό μύλο» και μέρος τους τα μεν Σαββατοκύριακα για άρδευση κήπων μέχρι το του «Σαρδούνη το Λαγγάδι» την δε Παρασκευή για άρδευση των χωραφιών ανατολικότερα, στο «Κυπαρρίσι».

Στην φωτογραφία (Ιούνιος 2016) βλέπουμε δυτικά, από την ανατολική όχθη του παραπόταμου Λίθου. Στην έξοδο της νερογέφυρας βλέπουμε τη αρχή του μυλαύλακου. Διακρίνουμε το πλούσιο πλατανίσιο οικοσύστημα.

δ) Το τσιμεντένιο νεροπέρασμα στα «Πάνω Αλώνια». Στην περιοχή αυτή περνούσε ενσωματωμένη σωλήνα σε κλειστό τσιμεντένιο νεροπέρασμα για ύδρευση των οικιών στην περιοχή των «Μερεντιτέϊκων» από τις εκεί δεξαμενές, κλπ, εντός του «Υ» της Κέρτεζης. Περισσότερα στο μέρος Ι.

Στη φωτογραφία το πέρασμα των σωλήνων ύδευσης από τα Επάνω Αλώνια προς το εσωτερικό του «Υ» της Κέρτεζης. Οι σωλήνωση μετέφερε νερό από την 1η δεξαμενή στην αρχική φάση. Με το ενιαίο σύστημα η σωλήνωση αυτή είναι ανενεργός. Παρατηρούμε επίσης μέρος του τσιμεντένιου αυλακιού που οδηγούσε το νερό της Νερομμάννας από τη δέση  στον παραπόταμο Λίθο με κατεύθυνση τον βόρειο τομέα του χωριού για πότισμα των κήπων τα Σαββατοκύριακα. Η φωτογραφία είναι του Αύγουστου 2015.

ε) Το τσιμεντένιο αρδευτικό νεροπέρασμα στη γέφυρα του «Κιατίπη». Πρόκειται για μικρό αύλακα στα νοτιοδυτικά της πέτρινης γέφυρας στον Καρβελοχείμαρρο στην γειτονιά του «Κιατίπη». Έφερνε –και φέρνει- νερό για άρδευση κήπων στην περιοχή των «Καψογιανέϊκων» τα Σαββατοκύριακα που  παίρνει ανατολικά και ακριβώς μετά την έξοδο της μεγάλης πηγής του Κεφαλόβρυσου. Ο αύλακας αυτός σε μεγάλο του μέρος του είναι υπόγειος, ώστε να υπερβαθούν υψομετρικά προβλήματα!

Στην φωτογραφία (Ιούνιος 2016) βλέπουμε νότια. Διακρίνεται το δυτικό μέρος της γέφυρας με το αργευτικό τσιμεντένιο νεροπέρασμα. Από την οπτική γωνία αυτή δεν διακρίνεται το πέτρινο μέρος της γέφυρας, αλλά η δυτιοκή τσιμεντένια επέκτασή της και τα προστευτικά κιγκλιδώματα. Ο Καρβελοχείμαρρος καλύπτεται από θάμνους.

στ) Το τσιμεντένιο διπλό νεροπέρασμα στου «Βορύλλα το γαλάρι». Από εδώ περνά το νερό για την δεξαμενή στου «Κώτσιου». Περισσότερα στο μέρος Ι.

Στην φωτογραφία, Απρίλιο του 2016, το νέο πέρασμα των σωλήνων νερού πάνω από τον Καρβελοχείμαρρο από Αλταδόνα και  Φροξυλιά προς την δεξαμενή στου «Κώτσιου». Πίσω του το παλαιότερο πέρασμα νερού μόνο από την Αλταδόνα. Είμαστε 200 μέτρα πριν την δεξαμενή.

ζ) Η μη σταθερή τσιγγογέφυρα στις «Λίμνες». Στην ΒΔ γωνία του χωραφιού των κληρονόμων του (+1967) Γρηγορίου Γεωργ. Μπούρδαλα, στο ύψος που ο δρόμος για τον «Κάκαβο» περνά πάνω από την νότια όχθη του κερτεζίτικου Βουραϊκού, στηνόταν παραδοσιακά μια τσιγγογέφυρα περίπου 1,5 μέτρο πάνω από την κοίτη που περνούσε το σαββανίτικο νερό στα ανατολικά του ποταμού.

Ό,τι απέμεινε από το νεροπέρασμα. Φαίνεται το άνοιγμα του τσιμενταύλακου για την είσοδο του νερού νότια του Βουραϊκού για να περάσει στα ανατολικά. Στο βάθος, ανατολικά της φωτογραφίας (Αύγουστος 2016) φαίνεται η «Καλογερόλακα».

Ως γνωστόν, όπως θα δείξουμε στο μέρος ΙΙΙ (επόμενο) για τα συστήματα άρδευσης, εκτός από την «Σουρουβιά», «Λίμνες», «Κιόσι» και νότιο «Κάκαβο» δικαιούνταν νερό η ΝΔ «Αγρομηλιά» και ο ανατολικός  «Κάκαβος». Το σημείο αυτό ήταν το κατάλληλο για το στήσιμο της καλοκαιρινής τσιγγογέφυρας. Μετά την δεκαετία του 1980 αφενός οι αγροί ανατολικά του Βουραϊκού στο ύψος αυτό μπήκαν στον αναδασμό και αφετέρου σταμάτησαν σταδιακά να ποτίζονται οι υπόλοιποι αγροί με αυλάκια. Έτσι η τσιγγογέφυρα αυτή έχει πάψει να στήνεται εδώ 25 χρόνια…

ΧΙV. Επίλογος

Απεδείχθη περίτρανα και με στοιχεία ότι οι απαρχές του Βουραϊκού ποταμού βρίσκονται στις πηγές και στα βουνά της Κέρτεζης. Την καλοκαιρινή περίοδο, που έχουν λιώσει τα χιόνια και οι βροχές είναι ελάχιστες, οι ανατολικές πηγές της Κέρτεζης υδροδοτούν τον ενωμένο Βουραϊκό από το «Μάτι», τον «Μπούρμπουλα» και τις μικροπηγούλες στις λιμνάζουσες πλέον «Αρκίτες». Την ίδια περίοδο τόσο ο σαββανίτικος, όσο και ο λαγοβουνιώτικος-συρμπανιώτικος παραπόταμος δεν δίνουν ούτε σταγόνα.

Την δε υπόλοιπη περίοδο τόσο οι χείμαρροι, όσο και οι μεγάλες και μικρές πηγές, πλούσια προσφέρουν τα νερά τους με προεξάρχουσες αυτές του Κεφαλόβρυσου, της Νερομάννας, του Κόντη Βρύσης, του εξαμπελιώτικου Κεφαλόβρυσου, του Κιοσιού, του Μπούρμπουλα και του Ματιού.

Τρεις γενικές προτάσεις, τελειώνοντας το μέρος ΙΙ, οφείλω να κάνω. Οι δύο αφορούν τους φορείς που έχουν σχέση με το Περιβάλλον και το Φαράγγι άμεσα ή έμμεσα- και μία τους κερτεζίτες και ως πρόσωπα και ως φορείς. Ακολουθεί ενδεικτική κλειστή διαδρομή που προτείνεται για μελέτη στο Κ.Π.Ε. Κλειτορίας του υποφαινόμενου.

α) Ο Δήμος και ο φορέας προστασίας του Φαραγγιού του Βουραϊκού οφείλουν να βλέπουν τον ποταμό από τις εκβολές του μέχρι τις απαρχές του και όχι αποσπασματικά, επιλεκτικά, μικροπολιτικά. Η ανάδειξη των απαρχών είναι και περιβαλλοντικό ζήτημα και ζήτημα τιμής.

β) Το Κ.Π.Ε. (Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης) Κλειτορίας και οι εκπαιδευτικές αρχές του Νομού οφείλουν να επεκτείνουν το χώρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και: 1) στις απαρχές του Βουραϊκού, 2) στα δεκάδες γεφύρια κάθει είδους, μορφής και εποχής, αλλά και στα μικρά και μεγαλύτερα κλειστά ή ανοικτά μονοπάτια στα οικοσυστήματα της Κέρτεζης (π.χ. επίμηκες πλατανόδασος Βουραϊκού και Λίθου, καστανόδασος Κέρτεζης, Δάσος Ντεσμένας, Έλατα ανατολικού Ερύμανθου, κλπ).

γ) Εμείς οι κερτεζίτες οφείλουμε όχι μόνο να υπερηφανευόμαστε στα καφενεία για όλα αυτά που βιώνουμε και αναδείξαμε, αλλά να προτείνουμε συγκεκριμένες προτάσεις ήπιας αξιοποίησης.

δ) Και για να κάνω την αρχή, προτείνω στο Κ.Π.Ε. Κλειτορίας μιά σχετικά μικρή αρχική κλειστή διαδρομή που να περιλαμβάνει: Αφετηρία την κεντρική πλατεία με συζήτηση, πέρασμα από τις δύο λαξευτές πέτρινες γέφυρες στου «Σμπίγου» και στων «Πλιάκα» – «Γιαγουδή», πέρασμα από τον πεσμένο μύλο και νεροτριβή του «Λιάρου», με την ιδιόμορφη γεφυρούλα, μικρή στάση στην πλατεία «Ομόνοιας» με το 2ο μοίρασμα των νερών Κεφαλοβρύσου και μεγάλη στάση στο Κεφαλόβρυσο, τη γεφυρούλα, την βρύση, την γεώτρηση, το οικοσύστημα και τα το 1ο μοίρασμα των νερών.

Κατόπιν μικρή στάση από την 2η σε παλαιότητα διπλανή μικρή Εκκλησία του Αη Γιάννη, συνέχιση μέχρι την πέτρινη γέφυρα στου «Κιατίπη» και κατέβασμα στους πρόποδες των καστανιών μέχρι το ξωκκλήσι των Αγίων Θεοδώρων. Μικρή στάση έναντι του Καλογερικού μύλου και της νερογέφυρας, όπως και στην αρχή του μυλαύλακου του μύλου του «Μπουμπά». Νέα στάση στο ξωκκλήσι, όπου και του «Τσιρίκου» ο μύλος και πέρασμα εκεί του Βουραϊκού με άμεση δημιουργία ασφαλούς καστανίσιας ξυλογέφυρας.

Η επιστροφή να γίνεται μέσω του «Κάτω δρόμου», όπου βιώνεται ο συνεχής ίσκιος από πλατάνια και καρυδιές. Μικρή στάση στον «Καλογερικό» μύλο και πέρασμα από τους «Δίδυμους μύλους». Θέαση πιο δυτικά της ξυλογέφυρας «Ρουμελιώτη», της ένωσης Καρβελοχείμαρρου και παραπόταμου Λίθου – όπου και η δημιουργία του Βουραϊκού, το νεροπέρασμα από τον μύλο του Λιάρου και την εκβολή στον Λίθο των νερών του κεντρικού αύλακα του Κεφαλόβρυσου. Επιστροφή, δίπλα, στην κεντρική πλατεία.

Πληροφορίες: Τάκης Τζένος του Δημ., Παναγιώτης Κούρτης του Χρ., Παναγιώτης Αβραμόπουλος του Χρήστου, Κωνσταντίνος Τριπολιτιώτης του Σωτ.,  Παναγιώτης Χρήστ. Σκαμβούγερας και ο… υποφαινόμενος. Στοιχεία: Το βιβλίο του (+) Ανδρέα Χρυσ. Βορύλλα-«Κεκέ», ΑΘΗΝΑ 2003 με τίτλο «ΚΕΡΤΕΖΗ: ΕΥΡΗΜΑΤΑ-ΜΝΗΜΕΙΑ-κλπ».

Κέρτεζη, 19-08-2016. Συμπλήρωση-τελευταία δημοσίευση: 17-09-2016. 

* Ο Παναγιώτης Α. Μπούρδαλας γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρτεζη. Είναι πτυχ. θεολογίας και εργάζεται ως φυσικός στην β/βάθμια εκπ/ση. Είναι συμμέτοχος σε συνδικαλιστικές και πολιτισμικές συλλογικότητες. e-mail: pmkas2004@yahoo.gr.- http://www.tomtb.com/