ΚΑΛΑΒΡΥΤΙΝΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ: ΤΟ ΝΟΗΜΑ, ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΣΤΟ ΑΥΡΙΟ

ΚΑΛΑΒΡΥΤΙΝΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ: ΤΟ ΝΟΗΜΑ, ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΣΤΟ ΑΥΡΙΟ  Μαρία Βαϊνά, Αθήνα, 24 Νοεμβρίου 2016  Η καθηγήτρια Ανώτατης ...

ΚΑΛΑΒΡΥΤΙΝΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ: ΤΟ ΝΟΗΜΑ, ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ ΣΤΟ ΑΥΡΙΟ 

Μαρία Βαϊνά, Αθήνα, 24 Νοεμβρίου 2016 

Η καθηγήτρια Ανώτατης Εκπαίδευσης κ. Μαρία Βαϊνά[1] συνόψισε τα συμπεράσματα της Εκδήλωσης Μνήμης που διοργάνωσε την Πέμπτη 24 Νοεμβρίου 2016 στην Αίθουσα Εκδηλώσεων της ΕΣΗΕΑ η Παγκαλαβρυτινή Ένωση σε συνεργασία και με τους Συλλόγους Καλαβρυτινών Αθήνας, Σοπωτινών, Σκεπαστού, Ρογών, Κερπινής, Λιβαρτζινών κ.α. τιμώντας τους Μάρτυρες του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος. Το σημαντικό κείμενο που εκφωνήθηκε για τα 73 χρόνια από τη Μεγάλη Καταστροφή, αποτυπώνει όλο το νόημα της σφαγής των Καλαβρύτων, από 5 έως 15 Δεκεμβρίου 1943, με τραγικό αποκορύφωμα στις 13 Δεκεμβρίου 1943, αποκαλούμενη στο σύνολό της «ΚΑΛΑΒΡΥΤΙΝΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ».[2] 

Όπως κάθε χρόνο, έτσι και φέτος κατέβηκε η Περσεφόνη στον Άδη γιατί αυτός την άρπαξε μια μέρα στα λιβάδια στερώντας της τη χαρά της ζωής, κι η μάνα της ξοπίσω, έρμη, θρηνεί και ξαναθρηνεί, κι η γη μαραίνεται και παγώνει. 

Τίποτα δεν μπορεί να ανατρέψει αυτό τον κύκλο στα μαρτυρικά Καλάβρυτα, γιατί αυτός ο κύκλος έχει ριζώσει βαθιά στη συνείδηση, έγινε ένα πια με το χρόνο, συναίσθηση χρέους από γενιά σε γενιά, και δεν θα σταματήσει την πορεία του στα Καλαβρυτοχώρια, παρά μονάχα αν ο ήλιος δεν βγει. 

Κορυφαίοι της αναβίωσης αυτής της τραγωδίας είναι αυτοί που έζησαν την καταστροφή και επέζησαν από κάποιο παιχνίδι της τύχης, μεταξύ των οποίων και οι παρόντες που κατέθεσαν σήμερα τα συγκλονιστικά τους βιώματα. Κι εμείς πήραμε και αυτή τη χρονιά μέσα μας το ρόλο του χορού που παρακολουθεί με κομμένη την ανάσα τις πράξεις του δράματος, και συμπάσχει, ώσπου ερχόμαστε, εμείς ο χορός, σε πρώτο πλάνο, και με όλο μας το είναι συνοψίζουμε, κρίνουμε και τολμούμε, όπως κι εκείνος, να υποδείξουμε δρόμους διαφυγής. 

Η ΕΝΝΟΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΛΑΒΡΥΤΙΝΟΥ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ 

Η πρώτη σημασία για τον όρο «Ολοκαύτωμα» προσδιορίζεται στο Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών (2014) ως εξής: «κάθε ολική καταστροφή που προκαλείται κυρίως από φωτιά και έχει συνήθως ως αποτέλεσμα την απώλεια πολλών ζωών. Ειδικότερα [σημαίνει] τη μαζική θανάτωση, γενοκτονία». Και αναφέρεται ως παράδειγμα σε επίπεδο Ιστορίας «το Ολοκαύτωμα των Εβραίων/ των Καλαβρύτων». Ως δεύτερη σημασία, με την έννοια της αυτοθυσίας για την υπεράσπιση ιδανικού, αναφέρεται «το Ολοκαύτωμα της Ιεράς Μονής Αρκαδίου / του Σουλίου».[3] 

Έτσι κλείνει οριστικά ο σχετικός διάλογος των τελευταίων χρόνων, στον οποίο είχαμε λάβει μέρος και εμείς σε ανάλογη Εκδήλωση[4], αλλά και με την παγίωση του όρου μέσα από την ίδρυση και τη δράση του Δικτύου Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών της Ελλάδας περιόδου 1940-1945 «Ελληνικά Ολοκαυτώματα». 

Αναφορικά με τους τρόπους προσέγγισης στο Καλαβρυτινό Ολοκαύτωμα, ένα πλήθος προσβάσεων προσφέρεται, με τα αντίστοιχα επίπεδα επεξεργασίας. 

Έτσι αναγνωρίζονται ως πεδίο μελέτης και δράσης: 

- η υπαρξιακή διάσταση, με την αντίστοιχη φιλοσοφική και ανθρωπολογική θεώρηση 

- η ιστορική διάσταση, συμπεριλαμβανομένης και της ιστορίας της Αντίστασης, της προφορικής Ιστορίας και της μικρο-ιστορίας 

- η πολιτική διάσταση του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος με τις πολιτικές συνέπειες, οι οποίες όχι μόνο δεν έσβησαν σήμερα, αλλά επιστρέφουν πολλαπλάσιες και θα επιστρέφουν για πάντα 

- η τεκμηρίωση, διάσωση, διαφύλαξη, ο εμπλουτισμός των πάσης φύσεως τεκμηρίων, με τους βιβλιογραφικούς καταλόγους σε συνεχή ενημέρωση, συμπεριλαμβανομένων των μεταφράσεων επιλεγμένων τεκμηρίων, προσβάσιμων στη διεθνή κοινότητα 

- η κοινωνιολογική διάσταση, σχετικά με τις επιπτώσεις στην κοινωνία της περιφέρειας των Καλαβρύτων και στην οικογένεια, στην πορεία των επιζησάντων 

- η ψυχαναλυτική διάσταση, για τη σκιαγράφηση και μελέτη του προφίλ θυτών και θυμάτων, αλλά και για την υποστήριξη της υπέρβασης της τραυματικής εμπειρίας 

- η παιδαγωγική και ανθρωπαγωγική διάσταση, συμπεριλαμβανομένων της μουσειοπαιδαγωγικής προσέγγισης, της επιμόρφωσης ενηλίκων, της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης και της τουριστικής παιδείας 

- η διάσταση της ενημέρωσης και της διάχυσης της συγκεκριμένης γνώσης και της διαφώτισης του κοινού εν γένει, τόσο στο εσωτερικό, όσο και στο εξωτερικό, με την αξιοποίηση όλων των προσφερόμενων δυνατοτήτων των νέων τεχνολογιών και μέσω μεταφράσεων σε διεθνή γλώσσα 

- ως μελέτη περίπτωσης σε θέματα ηγεσίας, στρατιωτικής εκπαίδευσης, δημόσιας διοίκησης, διπλωματίας 

- η οικονομική διάσταση, που εκτός από την καταγραφή των ολέθριων συνεπειών για την τοπική κοινωνία και τη χώρα, έχει ως αντικείμενο τη συμβολή στην οικονομική ανόρθωση 

- η ηθική διάσταση, άφθαρτη στην πορεία του χρόνου, που επιτάσσει σταθερά την δικαίωση 

- η προσέγγιση σε συμβολικό επίπεδο, για την ανάδειξη της σημασίας της ειρήνης και της ελευθερίας, αντιναζιστική, αντιφασιστική, αντιρατσιστική 

- η ανάδειξη στιγμιότυπων ανθρωπιάς πέρα από τη δεοντολογία του επιθετικού πολέμου, -σπάνια άνθη σε καμμένο τοπίο-, συμπεριλαμβανομένων των σύγχρονων κινήσεων αλληλεγγύης προς τη μαρτυρική πόλη, στον τομέα των νόμιμων διεκδικήσεών της 

- η νομική διάσταση, που συγκεκριμενοποιεί την πορεία προς τη δικαίωση, συμπεριλαμβανομένων όλων των αξιώσεων της Ελλάδας, και βεβαίως της περιοχής των Καλαβρύτων, σύμφωνα με τη σχετική Έκθεση της Διακομματικής Επιτροπής της Βουλής, που διαβιβάστηκε ως πόρισμα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο[5] (πολεμικές επανορθώσεις, κατοχικό δάνειο, απώλεια ανθρωπίνων ζωών, αποθετικές ζημίες, μείωση παραγόμενου προϊόντος, λεηλασία αρχαιολογικών θησαυρών) 

- η θεσμική διάσταση, για την καταγραφή των ενεργειών πρωτίστως της ελληνικής πολιτείας για την αναγνώριση, την απόδοση τιμής και την προβολή εσαεί της θυσίας των Καλαβρύτων και βεβαίως όλων των άλλων μαρτυρικών τόπων 

- η (καλ)αισθητική – καλλιτεχνική διάσταση, με τη δημιουργική αναβίωση μέσω κάθε μορφής τέχνης 

- η διασύνδεση με τα άλλα Ελληνικά Ολοκαυτώματα (1940-1945), αλλά και τα Ολοκαυτώματα αμάχων, αθώων και ειρηνικών πληθυσμών που συνέβησαν εξαιτίας των ναζί στο εξωτερικό 

- Τέλος, η αναπαραστατική διάσταση, ώστε μέσω αυτής να ακυρωθεί όσο είναι δυνατόν η πράξη του αφανισμού σε ό,τι άγγιξε και παράδωσε στην πυρά, στη λήθη, ο βάρβαρος κατακτητής: ανασυγκρότηση του προφίλ των νεκρών, των τσακισμένων γενεαλογικών δέντρων, σκηνές από την αντίσταση, σκηνές ειρηνικής ζωής, ξαναζωντάνεμα χαρακτηριστικών τύπων ανθρώπων, χαριτωμένες ιστορίες του παρελθόντος, θέματα λαογραφίας, τοπίου και ό,τι συνιστά αντίσταση στη λήθη. 

Το Καλαβρυτινό Ολοκαύτωμα έχει μεγάλη ΣΗΜΑΣΙΑ όχι μόνο για την τοπική κοινωνία για την προαγωγή της αυτογνωσίας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, και την υποστήριξη της ανόρθωσής της, αλλά είναι θέμα που αφορά ολόκληρο τον ελληνισμό σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, για τα πάθη του και τα δίκια του, για το δικαίωμα στην επιβίωσή του. Είναι όμως κτήμα και όλων των ανθρώπων και των λαών που σέβονται τον άνθρωπο και την αξιοπρέπειά του, θεωρούν την ειρήνη και την ελευθερία ως υπέρτατα αγαθά και προσβλέπουν στη συναδέλφωσή τους. 

Στα Καλάβρυτα θεωρούμε ότι δυστυχώς στήθηκε ο «μαύρος Παρθενώνας», ως μνημείο παντοτεινό και ανυπέρβλητο της ύβρεως, της αλαζονίας, του πλήρους εκφυλισμού του ανθρώπου, κατά τραγική ειρωνεία στη χώρα της δημοκρατίας, που συνέβαλε σημαντικά στον εξευγενισμό του και στην άνθιση του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Και είναι ανυπέρβλητο, μιας και αναγνωρίζεται ότι «με βάση τον αριθμό των θυμάτων, πρόκειται προφανώς για το μεγαλύτερο έγκλημα πολέμου που διέπραξε η Βέρμαχτ σε μη σλαβόφωνο κράτος κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου».[6] 

Η φιλειρηνική αρκαδική ζωή συγκρούστηκε σε αυτά τα χώματα με τον υπεράνθρωπο της αρίας φυλής, τον μισάνθρωπο, με τη φωτιά στα χέρια και νου καταστροφής. Χαρακτηριστική είναι η φράση με την οποία ξεκίνησε την εισηγητική του ομιλία σε συγκέντρωση στη Θεσσαλονίκη ο υποστράτηγος Βίντερ, γενικός διοικητής του επιτελείου της ομάδας στρατού Ε, με την Επιχείρηση Καλάβρυτα σε κορύφωση, ενώπιον είκοσι και πλέον επιτελικών αξιωματικών όλων των μονάδων που δρούσαν στην Ελλάδα: «Δυστυχώς δεν είναι δυνατό να αποκεφαλίσουμε τους πάντες».[7] 

Ο ΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΒΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΕΞΙΣΤΟΡΗΣΕΩΝ αυτών που σήμερα κατέθεσαν την προσωπική τους εμπειρία,[8] υπήρξε συγκλονιστικός και έδειξε πόσο βαθιά έχει αποτυπωθεί στην ψυχή τους το τραύμα. Έδειξε επίσης ότι όποια κι’ αν είναι η εξέλιξη της ζωής τους, μέχρι το τέλος της θα επιστρέφουν ξανά και ξανά στο δράμα, προσβλέποντας στη στιγμή της δικαίωσης. 

Εμπλούτισαν ενώπιόν μας την προφορική Ιστορία και τη μικρο-ιστορία, αναβιώνοντας σκηνές και στιγμιότυπα, συμβάλλοντας έτσι στην καλύτερη κατανόηση της επίσημα καταγεγραμμένης Ιστορίας. Την προτεραιότητα έλαβε η προοπτική του απλού και άσημου ανθρώπου, του παιδιού της επαρχίας. Την προτεραιότητα έλαβε το πρόσωπο της αθωότητας, που κυριολεκτικά έμεινε μετέωρη ενάντια στο φυσικό και στο γραπτό δίκαιο, και έζησε όλες τις συνέπειες της ολοκληρωτικής καταστροφής. Η βιωματική αυτή προσέγγιση με τη συναισθηματική εγγύτητα που δημιουργεί, μας οδηγεί στην ενσυναίσθηση και μας εμπλέκει προσωπικά στα γεγονότα, σε αντίθεση –ή καλύτερα σε συμπλήρωση– της αντικειμενικής και κατ’ ανάγκην ψυχρής, σε μεγάλο βαθμό περιληπτικής και απρόσωπης ιστορικής καταγραφής. 

Αξία όμως έχουν οι μαρτυρίες τέτοιου είδους και για έναν ακόμη καθόλου ασήμαντο λόγο: Λειτουργούν ως στοιχεία, που διασταυρούμενα είτε επαληθεύουν είτε διορθώνουν είτε θέτουν υπό αμφισβήτηση και επανέλεγχο επίσημες καταγραφές.[9] 

Με τον κύκλο των ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΑΦΗΓΗΣΕΩΝ που ακολούθησε την κατάθεση των βιωματικών εξιστορήσεων, έγιναν γνωστές στο ευρύ κοινό, αν και αποσπασματικά, κάποιες από τις επιχειρήσεις που έλαβαν χώρα στην ευρύτερη περιφέρεια των Καλαβρύτων, οι οποίες συνήθως παραμένουν στη σκιά, μετριάζοντας έτσι ως ένα βαθμό το μέγεθος και τη σημασία των γεγονότων, το μέγεθος των παθημάτων. Επιπλέον προσέφεραν ανάγλυφο το πεδίο, πάνω στο οποίο τοποθετούνται οι βιωματικές εξιστορήσεις, ως προς την ένταξή τους στο χώρο, και κυρίως ως προς την ένταξή τους μέσα στη ροή των ιστορικών εξελίξεων. 

Συνοπτικά, ήταν η κοινωνία της περιφέρειας των Καλαβρύτων που αποφάσισε να φέρει στο προσκήνιο η ίδια την ιστορία της και να ακουστεί η φωνή της. 

ΤΟ ΧΘΕΣ, ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΥΡΙΟ ΩΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΕΣ ΒΑΘΜΙΔΕΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΑΒΡΥΤΙΝΟΥ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ 

Το χθες, το σήμερα και το αύριο θεωρώ ότι οριοθετούν σχηματικά και τις διαδοχικές φάσεις κατανόησης, από τις οποίες διέρχεται η πρόσληψη και η ερμηνεία του πολυσύνθετου δράματος, που συνοπτικά αποδίδεται με τον όρο «Καλαβρυτινό Ολοκαύτωμα»: Κατανόησης, πρωτίστως από την πλευρά των ίδιων των κατοίκων της ευρύτερης μαρτυρικής περιφέρειας, και στη συνέχεια από τον υπόλοιπο κόσμο. Ταυτόχρονα, μέσα από αυτή την προσέγγιση, επιχειρείται μεταξύ άλλων να δοθεί μια μάλλον ικανοποιητική εξήγηση για το παράδοξο της ανόδου των ποσοστών ακραίου κόμματος στην περιοχή τα τελευταία χρόνια. 

Αναφορά γίνεται στις δύο τελευταίες δεκαετίες, χωρίς ακριβή χρονολογικό προσδιορισμό μετάβασης από την πρώτη στη δεύτερη φάση, γιατί ακριβώς πρόκειται για διεργασίες ρευστές στις συνειδήσεις των ανθρώπων, με τον υποκειμενικό τους, προσωπικό ρυθμό οικείωσης. 

ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ, που καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της 20ετίας, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως «φάση της σύγχυσης» και «φάση των εσωτερικών συγκρούσεων» της κοινωνίας. Μονομερείς τοποθετήσεις, άγονες αντιπαραθέσεις σε πολλά σημεία, διαφωτιστές που μονοπωλούν την αλήθεια, αντιθέσεις ακόμη και στο αν δικαιούται το κορυφαίο αυτό δράμα να φέρει το χαρακτηρισμό Ολοκαύτωμα, ή το ακραίο, εάν εντέλει υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα σε θύματα και θύτες.[10] 

Στο βασανισμένο τόπο δεν δόθηκε μια πειστική και αντικειμενική, μια αναλυτική απάντηση για το τι ακριβώς συνέβη. Υπήρξε ένα κενό ιστορικό επιστημονικό, και παράλληλα καθυστέρηση από την πλευρά της πολιτείας. Καθυστέρηση, που δεν ήταν προφανώς ανεξάρτητη από τη λεγόμενη πολιτική βούληση. Η φάση αυτή, που έχει τις ρίζες της βαθιά στο παρελθόν, σφραγίστηκε από την κυρίαρχη άποψη, ότι ό,τι έγινε στα Καλάβρυτα ήταν αντίποινα στο πλαίσιο του δικαίου του πολέμου, και επομένως η ευθύνη εντοπιζόταν αποκλειστικά στους αντάρτες και στους κομμουνιστές. Στα ετήσια μνημόσυνα, που τελούνταν με κάθε ευλάβεια, με την απέραντη θλίψη έσμιγε σιωπηρά και η οργή. 

Λες και η «στοχευμένη διχόνοια» του Σπάιντελ, στρατηγού διοικητή της Βέρμαχτ, ξέμεινε βρυκόλακας στα δάση των Καλαβρύτων. 

Αναφερόμενος στις επιπτώσεις της Επιχείρησης Καλάβρυτα, λίγες μέρες μετά την Καταστροφή έγραφε ότι «η διαίρεση και η διχόνοια ανάμεσα στα εθνικιστικά και τα κομμουνιστικά στοιχεία, που δημιουργώ προσχεδιασμένα εδώ και καιρό, οδήγησε σε σημαντικές επιτυχίες, οι οποίες τίθενται εκ νέου υπό αμφισβήτηση..», εξαιτίας δηλαδή της πιθανής επαναπροσέγγισης των ελλήνων μεταξύ τους λόγω του μεγέθους της επιδειχθείσας βαρβαρότητας του κατακτητή.[11] 

Κάποιες φωνές, που ζητούσαν περισσότερο φως για την υπόθεση, δεν είχαν τη δύναμη να μεταστρέψουν την κοινή γνώμη, προστιθέμενες όμως η μια στην άλλη, τάραζαν κάπως τα λιμνάζοντα νερά. 

Τα συγγράμματα που είχαν κυκλοφορήσει για το θέμα και η άλλη σχετική αρθρογραφία, χρειάστηκαν χρόνο για να διαδοθούν και να προβληματίσουν την κοινή γνώμη. Τα πάντα κινούνταν σε επίπεδο αποσπασματικό. 

Ακόμη κι όταν ιδρύθηκε το Μουσείο Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος, –πραγματικός σταθμός σε αυτή την πορεία προς την αυτογνωσία–, αυτό δεν κατάφερε να κλείσει τα ρήγματα στις καρδιές. 

Αντίθετα, σε άλλες μαρτυρικές πόλεις, όπως στο Δίστομο, η κοινωνία δεν παγιδεύτηκε σε εσωτερικές συγκρούσεις, και με την προσήλωσή τους στο χρέος και τις πρωτοβουλίες τους είχαν πρώιμες επιτυχίες στο θέμα των διεκδικήσεων. 

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ, αυτή του χρονικά διεσταλμένου ΣΗΜΕΡΑ, που καλύπτει σε γενικές γραμμές την τελευταία διετία - τριετία, χαρακτηρίζεται ως «φάση αναζήτησης και προσπάθειας αυτοπροσδιορισμού». Διακρίνεται από το ολοένα αυξανόμενο ενδιαφέρον φορέων, δημόσιων και μη, αλλά και ιδιωτών, πρωτίστως Καλαβρυτινών, για την κατάκτηση μιας πληρέστερης, μιας πολύπευρης εικόνας των γεγονότων, και την επεξεργασία της. 

Φλόγισαν οι καρδιές κάποιων, πως έπρεπε να φύγει επιτέλους η αχλύ της αποσπασματικής πληροφόρησης και να φανεί άφτιαχτο το πρόσωπο της Ιστορίας, όπως ταιριάζει σε ελεύθερους και περήφανους ανθρώπους. Να φανούν ξεκάθαρα τα λάθη, οι παραλείψεις, αλλά και οι ηρωισμοί.[12] Να ειπωθούν τα πράγματα με το όνομά τους. 

Η σπορά της προηγούμενης περιόδου κάρπισε. Τα ετήσια μνημόσυνα στους μεμονωμένους τόπους συνδέθηκαν μεταξύ τους και συχνά πλαισιώθηκαν από ποιοτικές εκδηλώσεις μνήμης, βιωματικές, και από δράσεις που θυμίζουν Ημερίδες προβληματισμού και ανάδυσης νέων θεματικών. Ανακινήθηκε εντονότερο το ενδιαφέρον των πολιτών και των πολιτικών,[13] αρχηγοί κρατών ανηφόρησαν πάλι στην αιματοβαμμένη πλαγιά, ενώ η συγκυρία της παράλληλης έρευνας της πολιτείας για τις γερμανικές οφειλές και το ανακινούμενο ενδιαφέρον της κοινής γνώμης αναπτέρωσαν κάπως τους βασανισμένους. Ίσως να υπάρχει τελικά δικαιοσύνη… 

Απέδωσαν τα κανάλια ηλεκτρονικής πληροφόρησης που σύνδεσαν αστραπιαία τους Καλαβρυτινούς μεταξύ τους και τα Καλάβρυτα με τον έξω κόσμο και τον απόδημο ελληνισμό. Η συζήτηση για το Ολοκαύτωμα ξαναζωντάνεψε στα σπίτια. Μόνο που τώρα μοιάζει με διάλογο, που αναζητά στηρίγματα αλήθειας. Δεν έλειψε βέβαια ούτε και τώρα η διάσταση απόψεων. Τουλάχιστον όμως δόθηκε η ευκαιρία αυτές να εκτεθούν, και ως ένα βαθμό να αντιπαρατεθούν. Να υποστούν τον κριτικό έλεγχο. 

Κατανοήθηκε η βαρύτητα των Τεκμηρίων, αλλά και η σημασία του σεβασμού τους ως τέτοιων, του τρόπου αξιοποίησής τους και της σχετικής με αυτά δεοντολογίας. Η χειραγώγηση δεν είναι πλέον τόσο εύκολη υπόθεση. 

Βελτιώθηκαν σε κρίσιμα σημεία τα εκπαιδευτικά Προγράμματα του Μουσείου Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος, ανανεώθηκε και η οργάνωσή του, ώστε να προσαρμόζεται καλύτερα στις ολοένα και περισσότερο αυξανόμενες απαιτήσεις. 

Συσπειρώθηκαν μεταξύ τους οι Σύλλογοι Θυμάτων των ελληνικών Ολοκαυτωμάτων. Δυνάμωσε η φωνή τους. Διαμορφώνεται υπερκείμενη Ομοσπονδία για όλους τους φορείς διεκδίκησης. 

Δειλά-δειλά άρχισε να αναγνωρίζεται το έργο της Εθνικής Αντίστασης και στις καρδιές, χωρίς να αποσιωπάται η απόδοση ευθυνών για τα λάθη. 

Ευαισθητοποιήθηκε και η εκπαίδευση, που ανακοίνωσε την παραγωγή υποστηρικτικού ιστορικού υλικού και νέα βιβλία. 

Η ζωή σαν να πήγε ένα βήμα μπροστά. 
Στον απολογισμό της φάσης που διανύουμε συγκαταλέγεται και το σπουδαιότερο: Αποκαλύφθηκε το βαθύτερο νόημα του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος, πέρα από πρόσωπα, κινήματα, πολεμικές επιχειρήσεις και επιμέρους ερμηνείες: Όλοι συμφωνούν, αποκαλύφθηκε η τραγική σύγκρουση την οποία έζησε ο τόπος, να αγωνιστεί για το απαράγραπτο ανθρώπινο διακαίωμά του στην ειρηνική ζωή και την ελευθερία, όπως του δίδαξαν οι πρόγονοί του, ή να παραιτηθεί από αυτά και να διευκολύνει τον βάρβαρο εισβολέα στην υλοποίηση των σχεδίων του για την πλήρη εξόντωσή του, βάσει του δικαίου του ισχυρού. 

Μια σύγκρουση, δουλεμένη στις αρχαίες τραγωδίες, που έμελλε δυστυχώς να ξαναγραφεί επανειλημμένα με όρους του 20ου αιώνα σε κάθε μαρτυρικό τόπο. Και για πρώτη φορά ξεκάθαρα, και για τους μεν και για τους δε, τα αντίποινα και ο πόλεμος δεν ήταν επαρκής δικαιολογία για τα δεινά, για αυτή τη ματωμένη αλυσίδα θυμάτων που έζωσε τα Καλάβρυτα θερίζοντας τα γύρω χωριά, μέχρι την ολική Καταστροφή τους. 

Η εστίαση πλέον έχει μεταφερθεί οριστικά από το επίπεδο των αντιποίνων στο βαρυσήμαντο πεδίο της δράσης της Εθνικής Αντίστασης[14] στην ορεινή Αχαϊα, που είχε μεταβληθεί ολόκληρη σε μεγάλο και επικίνδυνο αντιστασιακό κέντρο υπό τον ανώτατο διοικητή του 8ου Τάγματος του ΕΛΑΣ Δημήτριο Μίχο.[15] 

Τελικά δεν υπάρχει τίποτα για να θαυμάσεις στα έργα των ναζί, τίποτα το άξιο μίμησης. Οι πράξεις τους δεν ήταν πράξεις επίδειξης ισχύος. Ήταν κατάπτωση, εκτροπή από την ανθρώπινη φύση… 

Ένας ολόκληρος λαός, ο γερμανικός, από τις ισχυρότερες οικονομίες στον κόσμο, δεν μπορεί με τίποτα να αποτινάξει από τους ώμους του το βάρος που μοιραία κληρονόμησε. Κι ας είναι οι ίδιοι ως άνθρωποι πέρα για πέρα αθώοι και φίλοι. 

Οι μαρτυρικές πόλεις, που μέχρι πρότινος ήταν σκυμμένες στο δράμα τους, έστρεψαν με μεγαλύτερο ενδιαφέρον στα πάθη των άλλων μαρτυρικών πόλεων και αναγνώρισαν σ’ αυτές τον άλλο εαυτό τους. Η μια πόλη σκύβει να αγκαλιάσει την άλλη. 

Κι εμείς, και ο έξω κόσμος, βουβοί διαπιστώσαμε πως η συμφορά που χτύπησε τους έλληνες στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ασύλληπτη.[16] Δεν έχει τελειωμό. Από τις μαρτυρικές πόλεις και τα χωριά αναγκαστικά περάσαμε στους Μαρτυρικούς Δήμους.[17] 

Το διατύπωσε πολύ εύστοχα ο ήρωας της Αντίστασης και μέχρι πρόσφατα ευρωβουλευτής Μανώλης Γλέζος: «Όλη η Ελλάδα ένα Ολοκαύτωμα»! Και η φωνή του δεν θα σιγήσει ποτέ στο βίντεο που δημιούργησε φέτος η άλλη μεγάλη μαρτυρική πόλη, η Βιάννος για να τιμήσει τους δικούς της νεκρούς από τους ναζί.[18] 

Ας σημειωθεί ότι στη φάση αυτή από τα Καλάβρυτα ξεκίνησαν θεσμικές και άλλες διεκδικήσεις[19] για όλους τους μαρτυρικούς τόπους, που έγναν πράξη. Ειδικότερα: 

- Αναγνωρίστηκε επίσημα η ανάγκη πάταξης του ναζισμού σε κάθε μορφή του, καταδικάστηκαν συνολικά τα έργα του, και τα Καλάβρυτα και οι άλλοι μαρτυρικοί τόποι στο σύνολό τους παίρνουν τη θέση τους πλάι στο Εβραϊκό Ολοκαύτωμα και στα άλλα αθώα θύματά του.[20] Το μέτωπο ενοποιείται και ισχυροποιείται. 

- Ανακινήθηκε το αίτημα για επικαιροποίηση των Αναλυτικών Προγραμμάτων και των σχολικών εγχειριδίων Ιστορίας της αντίστοιχης περιόδου, σύμφωνα με τα σύγχρονα δεδομένα.[21] 

- Ορίζεται ως κοινή Ημέρα Μνήμης και Τιμής για όλα τα Ελληνικά Ολοκαυτώματα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η 12 Οκτωβρίου,[22] σε συνδυασμό με τον εορτασμό της απελευθέρωσης της Αθήνας. Έτσι κατακτάται βαθμιαία μια συνολική εικόνα του ελληνικού μαρτυρίου. 

Η ΠΡΟΟΠΤΙΚΉ ΣΤΟ ΑΥΡΙΟ 

Πρόκειται για την ΤΡΙΤΗ ΦΑΣΗ, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «ο ανοιχτός ορίζοντας της δικαίωσης, της συναδέλφωσης και της δημιουργίας». 

Το ΑΥΡΙΟ ήρθε κιόλας, γιατί –κατά πώς λέει η φιλοσοφία– το παρόν είναι μονάχα μια στιγμή, το παρόν δεν υπάρχει. Με το που το ζεις, γίνεται ήδη παρελθόν, και ..ξαφνικά βρισκόμαστε στο μέλλον. Το μέλλον όμως θα μετατοπίζεται διαρκώς προς τα μπρος φορτωμένο με νέα σχέδια και οραματισμούς… 

Ακολουθούν λοιπόν κάποιες ΠΡΟΒΟΛΕΣ στο μέλλον, και ποιος ξέρει; Κάποιες απ’ αυτές ίσως κάποτε γίνουν πραγματικότητα: 

-Διευρύνεται η αδέσμευτη, η μη κατευθυνόμενη ιστορική έρευνα στη χώρα μας και προστατεύεται απέναντι σε όσες ενδεχομένως υπηρετούν σκοπιμότητες, ιδίως απέναντι σε αυτές που άμεσα ή έμμεσα προσπαθούν να υπεραπλουστεύσουν τα γεγονότα. 

-Ανθεί η καλλιτεχνική έμπνευση γύρω από το Καλαβρυτινό Ολοκαύτωμα. Είναι και αυτός ένας πολύ σημαντικός τρόπος διατήρησης αιώνιας της μνήμης των θυμάτων.[23] 

-Βρίσκονται πικοίλοι τρόποι ώστε το Καλαβρυτινό Ολοκαύτωμα να γίνει παντού γνωστό ως αυτό που είναι: το μεγαλύτερο έγκλημα πολέμου που διέπραξε η Βέρμαχτ σε μη σλαβόφωνο κράτος κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ίσως και γενικότερα, εάν προστεθούν και τα αθώα θύματα της περιφέρειας των Καλαβρύτων. 

-Οι μαθητές του Κόσμου διδάσκονται το Καλαβρυτινό Ολοκαύτωμα με την υποστήριξη κατάλληλου οπτικο-ακουστικού υλικού. Την ευθύνη της παραγωγής, την εποπτεία έχει το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής της Ελλάδας.[24] 

-Εξαίρονται στιγμές ανθρωπιάς και αθωότητας. Ως παράδειγμα προσκομίζεται η συγκλονιστική σκηνή στου Πλανητέρου, όπου οδηγήθηκαν οι γερμανοί αιχμάλωτοι λίγο πριν τη θανάτωσή τους (είχαν διανυκτερεύσει στο σχολείο), και στη γιορτινή ατμόσφαιρα του Αγίου Νικολάου οι μαθητές τους προσφέρουν γλυκά: η χαρά της ζωής και η φρίκη του πολέμου σε πλήρη αντιπαράθεση. Το γεγονός βασίζεται σε μαρτυρία διασωθέντος.[25] 

-Δρομολογούνται αδελφοποιήσεις και κοινές δράσεις με δήμους μαρτυρικούς εξ αιτίας του ναζισμού, τόσο στο εσωτερικό, όσο και στο εξωτερικό. Το νόημα μιας τέτοιας αδελφοποίησης αποκτά χωρίς αμφιβολία μεγαλύτερο βάθος. 

-Το Μουσείο του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος διασυνδέεται με ανάλογα μουσεία. 

-Ένα νέο είδος περιήγησης αναδύεται, πλάι στις τόσες εκδοχές του τουρισμού, προσανατολισμένο αυτή τη φορά στην παρακολούθηση των ιχνών του ολέθρου που άφησαν οι ναζί στην περιφέρεια των Καλαβρύτων και γενικότερα απ’ άκρη σ’ άκρη σε όλη την Ελλάδα. Το είδος αυτό αναπτύσσεται εξαρχής υπεύθυνα, σχεδιασμένο ανά Μαρτυρικό Δήμο, υποστηριζόμενο από ενημερωτικό εποπτικό και οπτικοακουστικό υλικό, χάρτες με προτεινόμενες σηματοδοτημένες πεζοπορικές διαδρομές και με σημεία υπαίθριας επιτόπιας πληροφόρησης, επίσης σε διεθνή γλώσσα. Ειδικά εκπαιδευμένοι οδηγοί είναι διαθέσιμοι. Η αγάπη για τη φύση ενώνεται τώρα με την αγάπη για την ιστορία και την αγάπη για τον άνθρωπο και την ειρήνη: «Πεζοπορία κατά του ναζισμού»! Συνδυαστικά υποδεικνύεται και υποστηρίζεται ανάλογο δίκτυο πεζοπορικών –ή μερικώς πεζοπορικών– διαδρομών με επίκεντρο την Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης. 

- Οι πολίτες δεν αρκούνται πλέον σε μια πηγή πληροφόρησης, όσο γοητευτική ή όσο έγκυρη κι αν εμφανίζεται αυτή. Γνωρίζουν ότι η γνώση των αδύνατων σημείων στην καταγραφή και ερμηνεία των γεγονότων από κάθε συγγραφέα, ιδίως των κινήτρων του και η αντίστοιχη κριτική που έχει ασκηθεί,[26] λειτουργούν ως πολύτιμο εργαλείο για τη μεγάλη Σύνθεση, που καθένας καλείται να συγκροτήσει υπεύθυνα μέσα του, όσο μπορεί χωρίς προκαταλήψεις: μια σύνθεση, όχι βέβαια με τη γεωμετρική έννοια της τήρησης των ίσων αποστάσεων, αλλά σύμφωνα με την αποδεικτική δύναμη των έγκυρων Τεκμηρίων, και σύμφωνα με το βαθμό προσανατολισμού προς την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την ειρήνη και τη συναδέλφωση των λαών. 

- Τα Καλάβρυτα αποκτούν τη δική τους Δημοτική Βιβλιοθήκη, εύκολα προσβάσιμη στον επισκέπτη, με ιδιαίτερο τμήμα για την τοπική Ιστορία και Τμήμα για παιδιά.[27] 

- Η υπό θεσμοθέτηση κοινή Ημέρα Μνήμης για τα Ελληνικά Ολοκαυτώματα τιμάται ιδιαίτερα στην Αθήνα, με τη συμβολή και αντιπροσωπείας από κάθε μαρτυρική πόλη. Αυτή η αντιπροσώπευση της Μαρτυρικής Περιφέρειας στην Αθήνα γίνεται θεσμός παράλληλος προς τον εορτασμό της απελευθέρωσης της Αθήνας. 

- Η δημιουργία μόνιμης ιστορικής Έκθεσης με τίτλο «Η Απελευθέρωση της Ελλάδας στη σκιά των Ελληνικών Ολοκαυτωμάτων 1940-45» και η ένταξή της στις δράσεις για τον εορτασμό της Απελευθέρωσης της Αθήνας γίνεται ο πυρήνας για το Μουσείο των Ελληνικών Ολοκαυτωμάτων.[28] 

- Ιδρύεται στο κέντρο της Αθήνας καλαίσθητο «Γενικό Μουσείο Ελληνικού Ολοκαυτώματος 1940-1945», που στεγάζει οργανωμένο υλικό από όλα τα Ολοκαυτώματα της περιόδου, εύκολα επισκέψιμο και από τους επισκέπτες του Μουσείου Εβραϊκού Ολοκαυτώματος και από κάθε ενδιαφερόμενο. Τα οφέλη από μια τέτοια δράση είναι σημαντικά, ποικίλα και αυτονόητα. Μέγιστο, η σύνθεση των πράξεων του Δράματος. 

- Τα Καλάβρυτα πρωτοστατούν στον αγώνα για τη δικαίωση, από κοινού με τους άλλους μαρτυρικούς τόπους, όπως αρμόζει στο βαθμό του μαρτυρίου τους και στην Προεδρία του Δικτύου των Μαρτυρικών Δήμων, υπό την αιγίδα της πολιτείας.[29] 

- Η αλληλεγγύη και η φιλία της Γερμανίας προς τους μαρτυρικούς τόπους της Ελλάδας εκφράζεται κατ’ αρχήν επισήμως, με την υπογραφή Συνθήκης Ειρήνης με τη χώρα μας, όπως προτείνει το Εθνικό Συμβούλιο Διεκδίκησης Οφειλών της Γερμανίας προς την Ελλάδα. 

- Καθαρμένοι από τα καρκινώματα του παρελθόντoς και με την εμπιστοσύνη προς τη Γερμανία αναγεννημένη κυριολεκτικά από τις στάχτες, τα Καλάβρυτα και οι άλλοι μαρτυρικοί τόποι οικοδομούν σε υγιείς βάσεις σχέση αλληλοεκτίμησης, αληθινής φιλίας και συναδέλφωσης. 

ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 

Με όσο μεγαλύτερη σαφήνεια, ενάργεια και πληρότητα ερευνάται η ιστορία του Καλαβρυτινού Ολοκαυτώματος, όσο βιώνεται αυτό μέσα από διαφορετικές προσβάσεις, τόσο περισσότερο μειώνεται το περιθώριο για παρανοήσεις, για μονομέρεια και για παραπλάνηση της κοινής γνώμης: Τόσο περισσότερο καλλιεργείται η υγιής ιστορική συνείδηση, πράγμα πολύ σημαντικό, ιδίως για τους νέους, τους νέους της περιοχής των Καλαβρύτων, τους νέους όλου του Κόσμου. 

Παρόμοια με τον τρόπο που ο Αριστοτέλης αντιλήφθηκε την έννοια της αθανασίας της ψυχής, δηλαδή ως συνέχιση της ζωής μέσα από τα παιδιά μας, μπορούμε να δεχτούμε ότι κατά κάποιο τρόπο οι νεκροί είμαστε εμείς, ένα μέρος μέσα μας, και θα τους τιμούμε και θα αγωνιζόμαστε για τη δικαίωσή τους ενώπιον όλων, όπως αυτή αποκρυσταλλώθηκε πρόσφατα από την πολιτεία, με συνέπεια, πειστικά και αταλάντευτα: Με έργα αγάπης, με έργα μιας μορφής αθανασίας.- 

-------

[1] Διετέλεσε για αρκετά χρόνια Προϊσταμένη του Παιδαγωγικού Τμήματος της ΑΣΠΑΙΤΕ και Γεν. Γραμματέας της Παιδσγωγικής Εταιρείας Ελλάδος. 

[2] Εισαγωγή της Παγκαλαβρυτινής Ένωσης. 

[3] Ακαδημία Αθηνών (2014), Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, Ακαδημία Αθηνών , επιμέλεια Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, Αθήνα, Εθνικό Τυπογραφείο. 

[4] Βαϊνά, Μ. (2013), Το πλαίσιο διδασκαλίας του Ελληνικού Ολοκαυτώματος, στο: http://www.kalavrytanews.com/2012/11/blog-post.html 

[5] από τον Πρόεδρο της Βουλής Νίκο Βούτση και από τον Πρόεδρο της αρμόδιας Διακομματικής Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Τριαντάφυλλο Μηταφίδη:

http://news247.gr/eidiseis/kosmos/diethnis-politiki/sto-eyrwkoinovoulio-to-porisma-ths-voylhs-gia-tis-germanikes-apozhmiwseis.4251184.html 

[6] Μάγερ, Χέρμαν Φρανκ (2010), Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα, μτφρ. Γιάννης Μυλωνόπουλος, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 5η έκδ, 12 

[7] ό.π., 479 

[8] Παναγιώτης Κουμάντος, οικονομολόγος, Σπυρίδων Καμπέρος, Ομ. Καθηγητής Οδοντιατρικής Σχολής Παν. Αθηνών, Τάκης Γιανακάριος, Πτέραρχος ε.α., Παναγιώτης Μπράτσικας, γιος εκτελεσθέντος. Στα Πρακτικά θα συμπεριληφθεί και η αφήγηση του από θαύμα διασωθέντος Ιωάννη Ανδρόπουλου. 

[9] Για παράδειγμα, η μαρτυρία του Ομ. Καθηγητή Σπ. Καμπέρου, που παιδί τότε ήταν κλεισμένος με τα γυναικόπαιδα στο σχολείο, εξηγεί πώς μετά από δραματικές προσπάθειες κατόρθωσαν την τελευταία στιγμή να ανοίξουν την πόρτα και να σωθούν. 

[10] Βαϊνά, Μαρία (2012), Καλάβρυτα, Ολοκαύτωμα και εκπαιδευτικά προγράμματα, στο: http://www.kalavrytanews.com/2012/11/blog-post.html 

[11] Μάγερ, ό.π., 473 

[12] Αγρότες για παράδειγμα, που «άφησαν το όργωμα στη μέση, οδήγησαν τα ζα τους στο μαντρί και ζώστηκαν το καριοφύλλι», ανταποκρινόμενοι στο κάλεσμα για ενισχύσεις για τη μάχη της Κερπινής. «Ακόμα και οι άρρωστοι στα νοσοκομεία αντάρτες σηκώθηκαν να πολεμήσουν, όπως οι 8 νοσηλευόμενοι στο νοσοκομείο των Καλαβρύτων», στο: Παπαστεριόπουλος, Ηλίας (1965), Ο Μωριάς στα όπλα, τόμ. 2, Αθήνα, 291-292 και 289 αντίστοιχα. 

[13] Ενδεικτικά, την Εκδήλωση ετίμησαν με την παρουσία τους, μεταξύ άλλων, απόγονοι ηρώων του 1821 στην ευρύτερη περιοχή, ενώ τον λόγο έλαβαν εκπρόσωπος της Κυβέρνησης για τη σημερινή Ημέρα Μνήμης, καθώς και εκπρόσωποι κομμάτων. 

[14] Παπαστεριόπουλος, Ηλίας (1979), Η νομική φύση και το δίκαιο της Εθνικής Αντίστασης, Αθήνα. 

[15] Αυτή ήταν και η τοποθέτηση του Δημάρχου Καλαβρύτων και Προέδρου του Δικτύου Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών της Ελλάδος «Ελληνικά Ολοκαυτώματα» Γιώργου Λαζουρά σε σχετική εκπομπή του Contra Channel (22-9-2016). 

[16] Εθνικό Συμβούλιο για τη διεκδίκηση των οφειλών της Γερμανίας προς την Ελλάδα, (2006 β΄ έκδ.), Η Μαύρη Βίβλος της Κατοχής, Υπεύθυνος Μανώλης Γλέζος, Αθήνα, δίγλωσσο, στο:
http://www.kairatos.com.gr/vivlia/mavrivivlos.pdf 

Επίσης: www.youtube.com/watch?v=kFyQYcgj-SU 

[17] Δελτίο Τύπου του Δικτύου της 15ης Ιουνίου 2015. 

[18] http://holocaust.gr/ 

[19] Αναφορά γίνεται εδώ στις αντίστοιχες καίριες παρεμβάσεις της Παγκαλαβρυτινής Ένωσης στον αντιρατσιστικό νόμο, στο Υπουργείο Παιδείας, στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. 

[20] Περιλαμβάνεται στο σχετικό νόμο. 

[21] Περιλαμβάνεται στην Έκθεση της Διακομματικής Επιτροπής της Βουλής, αλλά είχε ήδη προβλεφθεί από το αρμόδιο Υπουργείο. 

[22] Περιλαμβάνεται στην Έκθεση της Διακομματικής Επιτροπής της Βουλής. 

[23] Εξαίρετο δείγμα η τραγωδία Η Κόρη των Καλαβρύτων του Θανάση Φροντιστή, Αθήνα, Λιβάνη. 2016. Η τέχνη αναζητεί νέες προοπτικές, όπως στο video για το Εβραϊκό Ολοκαύτωμα “Memento” (2015) σε στυλ κόμικ με κινούμενα σχέδια του σκηνοθέτη Βάργκα. 

[24] Σχετικά με τη συγγραφή σχολικών βιβλίων Ιστορίας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα από κοινού με γερμανούς επιστήμονες, το εγχείρημα θεωρείται πρόωρο, δεδομένου ότι προηγείται η οικείωση της ιστορικής γνώσης, που αναδύεται αυτή την περίοδο. 

[25] Μάγερ, ό.π. 350 

[26] Για την κριτική στο βιβλίο του Μάγερ «Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα»: Κανελλόπουλος, Δημήτρης, Οι μυθοπλασίες του Μάγιερ για το Καλαβρυτινό Ολοκαύτωμα: http://www.kalavrytanews.com/2013/05/blog-post_7.html . Από την άλλη πλευρά ο Μάγερ επιχειρεί να ακυρώσει με κομψό τρόπο το συνολικό έργο του Κανελλόπουλου αναφερόμενος απαξιωτικά στο «λεγόμενο Ιστορικό Αρχείο Κανελλόπουλου». Ένα άλλο τυχαίο σημείο «κομψής παρέμβασης» του Μάγερ εντοπίζεται στον υποτιτλισμό του χάρτη με τα αρχηγεία των ανταρτών στην Πελοπόννησο, με εστίαση της εικόνας στην περιοχή ευθύνης του Μίχου: «Η περιοχή δράσης για την επιχείρηση «Καλάβρυτα», με αναφορά στα υποτιθέμενα κεντρικά αρχηγεία των ανταρτών…» (Μάγερ, ό.π, 320). (Η υπογράμμιση δική μας). Η καλλιέργεια της κριτικής ανάγνωσης γίνεται τώρα το ζητούμενο, περισσότερο από ποτέ άλλοτε.. 

Ταυτόχρονα όμως, με βάση τη μεταφραστική εμπειρία, και λόγω των λεπτών επιλογών και χειρισμών της γλώσσας κατά τη μετάφραση, τίθεται ένα νέο ζήτημα προς έρευνα, κατά πόσον το πρωτότυπο κείμενο υπέστη στοχευμένες αλλοιώσεις κατά τη μετάφραση. 

[27] Η Δημοτική Βιβλιοθήκη της Βέροιας με τη διεθνή βράβευσή της ας αποτελεί παράδειγμα. 

[28] Σύμφωνα με το Ν. 3218/04 και το Π.Δ. 31/05 η 27η Ιανουαρίου ορίστηκε και ως Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος, με την οποία τιμάται ο Ελληνικός Εβραϊσμός. Επίσης η 2 Αυγούστου είναι η Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ρομά. Σημειωτέον επίσης ότι, ενώ για την πρωτεύουσα, με τον εορτασμό της ημέρας της απελευθέρωσής της υπάρχει πλέον η δυνατότητα μιας πανοραμικής ανασκόπησης της ιστορίας της και των δεινών της, δεν υπάρχει μέχρι τώρα τέτοιο βήμα για τη μαρτυρική ελληνική Περιφέρεια. 

[29] Γίνεται πλέον αντιληπτό ότι η διεκδίκηση των αποζημιώσεων για τις πάσης φύσεως γερμανικές Οφειλές δεν είναι θέμα ηθικό, αλλά «πρωτίστως ηθικό».